جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قرآن اثری مقابله ناپذیر با ساختاری شگرف است که از آن به عنوان شاهکاری ادبی یاد می شود، بر این اساس است که قرآن خالی از عیوب سخن و آسیب هایی مانند «حشو متوسط و قبیح» است که در بلاغت «حشو مذموم» نامیده می شود. با این حال در پاره ای از آیات و عبارت های قرآنی ترکیب هایی یافت می شود که در نگاه ظاهری با وجود تفاوت لفظی اما تکرار بی فایده معنای مطالب پیشین و مصداق حشو مذموم است. هدف پژوهش حاضر بررسی چنین مواردی از تکرار معنوی در آیات قرآن است که توهم معنای غیرمفید و اضافه بودن یکی از بخش های جمله را ایجاد می کند. در این پژوهش تلاش شده است تا بر اساس دیدگاه مفسران، جایگاه معنایی این گروه از مکررات غیرلفظی موهم حشو مذموم در پردازش آیات قرآن تبیین گردد و خواننده بر این نکته رهنمون شود که حشو در آیات وحیانی قرآن به کار نرفته و اجزای آیات موهم حشو در جای مناسب خود قرار دارند و تکرار در معانی صورت گرفته، دارای فواید بلاغی مانند تأکید، تبیین، تکثیر و مبالغه است که جزء صنایع ادبی و موجب جذابیت سخن است.

سیاق و توجه به قرائن متصل و منفصل از جمله مهم‌ترین معیارهای تفسیر روشمند آیات قرآن کریم است که با تأمل در آنها می‌توان صحت و سقم دیدگاه‌های مفسران قرآن را ارزیابی نمود. از نمونه آیات قرآنی که مفسران و مترجمان قرآن در فهم و تحلیل آن اختلاف‌نظر جدی دارند آیات 52 و 53 سوره یوسف است که گروهی از مفسران این دو آیه را سخن حضرت یوسف× دانسته و سعی در توجیه آن نموده‌اند و گروه دیگر آن را ادامه سخن زلیخا دانسته و در اثبات آن کوشیده‌اند. پژوهش حاضر با بررسی و ارزیابی دیدگاه‌های دو گروه و نقد و تحلیل دلایل ایشان در پایان، بر این باور است که با توجه به قرائن متصل و منفصل، آیات مزبور همان ادامه سخن زلیخا است.

ثمود به عنوان قومی متمدن که توانایی مهندسی منابع طبیعی داشتند با جوامع پیشرفته امروز که دچار علم‌زدگی شده‌اند سنخیت دارند امری که نشان‌دهنده اهمیت شناخت زوایای مختلف این داستان قرآنیست.اما ابهاماتی در جزییات این داستان به ‌ویژه در مورد ناقه صالح(ع) مشاهده می‌شود که سبب ایجاد اختلاف میان مفسران شده‌است. بدین‌سبب تصویرپژوهی به عنوان یکی از شاخه‌های علم زیبایی‌شناسی، به سبب وجود مولفه‌های اندیشه، زبان،عاطفه،حقیقت،خیال(تخییل، تشبیه و...) جهت توسعه معنایی و تبیین ابهامات متن ضرورت می‌یابد.ازطرفی شناخت بافت موقعیت که شامل بافت فیزیکی،اجتماعی و ذهنی، هدایت‌کننده مخاطب تصویر، به مراد متکلّم است. با شناخت مولفه‌های تصویرگری در بافت عصر نزول قرآن، مسیر تطبیق تصاویر جهت تربیت مخاطبان عصرهای مختلف هموارمی‌شود. در این مقاله سعی می‌شود به‌چگونگی ارتباط مولفه‌های تصویری ناقه در بافت فیزیکی، اجتماعی و ذهنی ثمود جهت تبیین مبهمات آیات ناقه و چیستی رهیافت‌های تربیتی این داستان در بافت موقعیتی عصر نزول و دیگر عصرها پاسخ داده‌شود. دراین تحقیق کوشش می‌شود، ابهامات مذکور با روش تلفیق مؤلفه‌های تصویرگری در موقعیت هم‌زمان نزول و عصرهای مختلف تبیین‌گردد. بافت فیزیکی-اجتماعی قوم ثمود که زمینه‌ساز بافت ذهنی"تکبّر"در میان آنان است، با مؤلفه‌های تصویرگری نمایش داده شده‌است.خداوند، به اقتضای این صفت، پیدایش شتر از دل کوه را، جهت اتمام-حجت و برنامه تقسیم‌ آب را، جهت آزمایش ثمود، برگزید.خداوند با برشی از زندگی افرادی که با برتری‌جویی به مقابله با آیات خدا برخاسته‌اند، کفار‌مکّه را در بافت‌هم‌زمانی نزول(که هم‌چون ثمود علم و تمدن ساخت بنا در کوه نداشتند)و تمامی طغیانگران را در بافت درزمانی هشدار می‌دهد که سرانجامی سخت درپیش دارند.

یکی از انواع اختلالات شخصیتی مطرح در حوزه‌ی دانش روان‌شناسی، «اختلال شخصیت نمایشی» است. این اختلالالگوی فراگیر تهییج‌پذیری و توجه‌خواهی مفرط استکهدر روند آن هیجانات و عواطف فرد به نشانه‌های جسمانی‌تبدیل می‌شود. مشابه این اختلال در آموزه‌های اسلامی مطرح است. پژوهش حاضر در نظر دارد،ضمن ارائه‌ی نتایجبررسی این اختلال در آموزه‌های اسلامی؛ میزان هم‌گرایی یافته‌های روان‌شناسی با این آموزه‌ها رانشان دهد. در همین راستا، لازم است چیستی، سبب‌شناسی و ملاک‌های تشخیصی این اختلال در اسلام و روان‌شناسی مورد توجه قرار گرفته، و در نهایت تطبیقی بین آنهاصورت گیرد. بررسی‌ها نشان می‌دهد، اختلال نمایشی از منظر آموزه‌های اسلامی نوعی اختلال شناختی- هیجانی است که با بی‌ثباتی کلی حاکم بر شخصیت، و رفتارهای نمایشی متضاد با خود واقعی فردمشخص می‌شود. مبتلایان به این اختلال هر هفت ملاک تشخیصی اختلال نمایشی در روان‌شناسی را برآورده می‌نماید و در ویژگی‌های فردی نظیر: ظاهرسازی و اغواگری، توجه‌طلبی و ستایش خواهی؛ عملکرد هیجانی سطحی و فاقد تأمل، تلقین‌پذیری، افسردگی و انزوا و کسالت و بی‌انگیزگی با آن هم-پوشانی دارند ولی در سایر اوصاف این هم‌پوشانی مشاهده نمی‌شود. ضمن اینکه جسمانی‌سازی علل هیجانی و عاطفی در این اختلال وجود ندارد.

هنگامه تقرب به پروردگار در اصطلاح عارفان قرآن‌پژوه «میقات» نام دارد، میقات حضرت موسی در سوره اعراف طی دو قالب «ساختاری: گزارش میقات مقدماتی به مدت سی شب و تکمیلی به مدت ده شب» در آیه 142 از سوره اعراف، و مرحله محتوایی گزارش «تقاضای رؤیت توسط موسی و پاسخ پروردگار» در آیه 143 از همین سوره، مطرح شده است. در این رابطه سه دیدگاه 1- تقاضای دیدار حسی یعنی رؤیت پروردگار با چشم سر به نیابت از قومش، 2- تقاضای دیدار حسی یعنی رؤیت پروردگار با چشم سر برای خودش، 3- تقاضای دیدار شهودی بی واسطه برای خودش، مطرح شده ولی با توجه به شأن پیغمبری و قرائن قرآنی از جمله نزول عذاب آسمانی «صاعقه» در پی درخواست دیدار حسی توسط قومش، هرگز آن حضرت تقاضای دیدار حسی به نیابت از قوم و یا برای خودش نداشته؛ بلکه با توجه به اینکه قبلاً از شهود با واسطه در شنیدن ندایی از درخت در کوه طور بهرمند شده بود در میقات تقاضای دیدار شهودی بی واسطه از پروردگار نمود که با توجه به نداشتن ظرفیت لازم برای دیدار شهودی بی واسطه، خداوند بر کوه تجلی نمود و موسی مدهوش گردید.

این پژوهش ضمن تحلیل کیفیت میقات و معراج خاتم پیامبران و بررسی دیدگاه مفسران قرآن، با توجه به آیه اول از سوره اسراء و آیات هفتم تا هجدهم سوره نجم به این نتیجه رسیده که میقات پیامبر خاتم در بالاترین مراتب تقرب پدیده‌ای به نام معراج را سبب گشته که از منظر قرآن از عبودیت مطلق و تسلیم محض بودن پیامبر در مقابل پروردگار نشأت گرفته و تا آنجا پیش رفته که ایشان را لایق سلام و صلوات ویژه الهی گردانیده است، و در میقات و معراجش با پروردگار به بالاترین مرحله شهودی یعنی شهود بی واسطه و آخرین مرحله تقرب یعنی مرحله احدیت جمع الجمعی یا أو أدنی نائل گشته است.

در اسلوب زبانی قرآن هر یک از واژگان در جای خود مفهومی خاص را افاده می‌کنند. واژه «إذن» را می‌توان از این نوع دانست که در بحث معجزات پیامبران و به‌ویژه درباره حضرت عیسی علیه ‌السلام کاربرد آن بارزتر است. پژوهش حاضر واژه «إذن» را در لغت و سپس گستره استعمال آن را در ساختار زبانی قرآن واکاویده و دریافته این واژه را نباید براساس محاورات عرف عام معنا کرد بلکه باید معنای آن را در نظام معنایی قرآن جستجو نمود. سپس با تأمل بر این نکته که «إذن» از صفات فعلی خداوندی است و پیامبران دارای ولایت تکوینی هستند لذا معجزات براساس قانون علیت تحقق می‌یابند، تبیین کرده که معجزه، گرچه امری خارق‌العاده و پرتویی از نمود هستی‌بخش الهی است که در ظرف دنیا جلوه‌گر می‌شود اما نیازمند به مؤثری است که آن با تهذیب نفس به علم شهودی دست یافته و اعمال خارق‌العاده به دست او ظهور می‌یابد؛ لذا اسناد اعجاز به او اسناد حقیقی است و او نه‌تنها در انجام فعل معجزه ابزار و واسطه نیست که خود تأثیر‌گذار و نقش‌آفرین است ولی نه به‌گونه‌ای مستقل بلکه براساس نظام علیت فاعلیت قریب او در طول فاعلیت حقیقی خداوند تبیین می‌شود.

تأمل در آیات وحی حاکی از آن است که علی رغم تأکید قرآن بر جایگاه عقل و منطبق بودن حکم آن با فطرت الهیِ انسان، همچنان ابتلا به بی خردی ریشه ای ترین آسیب در میان دینداران است. آسیبی که با انحرافات گوناگونِ باورهای معرفتی ارتباطی مستقیم داشته و بستر ساز آنان شده است. لذا تأمل در آیاتی که قرآن در آنها دعوت به تعقل نموده و یا بر بی خردی عتاب کرده، نمایانگر آن است که آسیب های اعتقادی همچون عدم تعامل مناسب با کتاب آسمانی، تقلید جاهلانه در اعتقادات دینی و خود برتر بینی معلول نفی عقلانیت از چهره ی دین است.

یکی از مهمترین آسیب هایی تهدیدکننده دین در هر روزگاری، باورهای ناصواب در این حوزه است. از جمله مهمترین باورهای ناصواب دینی، اعتقادات و اندیشه های غلو آمیز می باشد. این اعتقادات می تواند در حوزه های مختلف مرتبط با دین، نتایج سوءی به بار آورد، از آن جمله، می توان به نوعی از ستیز بی پایه میان دین و عقل یا دین و علم اشاره کرد که در پی برخی از باورهای غالیانه بروز می کند. در اسلام، اواسط قرن نخست هجری یعنی دوران خلافت حضرت علی (ع)، مبداء ظهور اندیشه های غالیانه و زیاده روی در باورهای دینی در میان مسلمانان است. این باورها در قرون بعد نه تنها از میان نرفت بلکه آشکارا و نهان به راه خویش ادامه داد، تا اینکه در زمان صادقین(ع) تبدیل به جریان هایی گردیدکه به شکلی نظام مند اقدام به جعل حدیث و ترویج عقاید خویش نمودند. در پژوهش حاضر با گذری بر پیدایش غلو در میان شیعیان و اهم عقاید غالیانه ایشان، مسأله غلو و شیوه مرموز غلات در انتساب حدیث به معصومین (ع)، بیان می گردد. آنگاه با بررسی و تحلیل چند نمونه از احادیث مهمی که تاکنون مستمسکی برای اندیشه های غالیانه بوده، شیوه کشف باورهای غلوآمیز، با تکیه بر روشی که مورد تأکید امامان(ع) بوده است، تبیین می گردد.

از آنجا که موضوعات متنوع و فراوانی در اغلب سور قرآنی مطرح می شوند که گه گاه در نگاه نخستین، پراکنده و بی ارتباط و گسسته می نمایند، لازم است از زوایای گوناگون، گفتمان کامل ِپریشان گویی ِدر ظاهر، و گمان باطل ِپراکنده گویی در باطنِ قرآن، نقد و بررسی شود. پیوستگی معنایی که ارتباطی تنگاتنگ با تناسب و ترتیب سور دارد از جمله مباحثی است که در متون گذشته و حاضر مورد غفلت واقع شده و عدّه ای نیز، تلا ش برای إرائه این نظریه را تکلّف مصنوع برشمرده اند. حال آنکه قرآن کریم که مجموعه ای از سوره ها است با توجه به معنادهی جمعی در روح و باطن آن هیچ وقت در اثر بهم خوردن ترتیب و چیدمان سوره ها، از هدف اصیل خود دور نمانده است. که اگر خلاف این می شد قطعاً در امر معنارسانی این طور جامع نبود ، این دلیل شاید مهمترین عامل برای کشف زیرساخت های قرآن و به گفته معصومین (ع) بطون آن به کار آید. از طرفی مخالفت دانشمندان در این زمینه فقط مربوط به گستره تناسب خواتم و فواتح سور می باشد که بحث هایی را برانگیخته است. پیوستگی معنایی را باید حاصل اتّصال نقاط مشترک تمام سوره ها، چون توحید، معاد، نبوت، اخلاق، ایمان و عمل صالح بر شمرد. این مفاهیم که در تمامی سوره ها گستردگی تام دارند، شبکه ها و میدان های معنایی را در بطن قرآن بوجود می آورند و باعث می شوند میان تمامی سور پیوندی گسست ناپذیر برقرار شود. بنابراین در صورت ترکیب هر چند سوره با هم و با هر نظم و ترتیبی، برون داد معنایی قرآن از کارکرد هدایتی آن باز نخواهد ماند. این پژوهش موضوع فوق را در پنج فصل به شرح زیر بررسی کرده است. فصل یک شامل کلیات، فصل دوم شامل جمع و ترتیب، در فصل سوم تناسب و اسلوب سوره های قرآن مبسوط بیان شده، در فصل چهارم پیوستگی معنایی بررسی شده و در فصل پنجم نتیجه گیری شده که سور قرآن در زیر ساخت خود دارای پیوندی حجمی و میدانی می باشند که به هیچ وجه تابعی از ترتیب و چیدمان سور نیست.