جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

افلاتون در همپرسه‌ی فایدروس با تأکید بر گفتارِ لوگوس‌محور، نوشتار را درحاشیه قرارداده و آن را چونان جانشینی خطرناک برای گفتارِ زنده‌ که حامل معنا و حقیقت است، معرفی می‌کند. ژاک‌ دریدا با اشاره به «منطق جانشینی»، فرودستیِ نوشتار در سنت افلاتونی را توجیه‌ناپذیر دانسته و بواسطه‌ی منطقِ دیفرانس، معنا را امری به تعویق‌افتاده و همواره‌متفاوت می‌داند. منطقِ جانشینی که از ادبیات ژان ژاک روسو وام گرفته شده، در اندیشه‌ی ژاک رانسیر نیز هویدا شده‌است. «سیاست»، برخلاف بداهت طبیعی و ضرورتی که در فلسفه‌ی سیاسی باستان داشت، برای رانسیر موضوعی است «ممکن» و مترادف دموکراسی که بواسطه‌ی آشکارگیِ دموس (demos) قابلیت وجود می‌یابد. در این بازنگری، تحقق سیاست/دموکراسی منوط به گذر از پلیس (police )به مثابه دغدغه‌ی فلسفه‌ی سیاسی کهن است. در جستار حاضر این سؤال مطرح است که «کاربستِ منطق جانشینی در کار دریدا و رانسیر به چه نحو بوده و کدام نکات، مشترک یا متفاوت هستند؟». بعنوان نتیجه‌ی بحث می‌توان بیان‌نمود «جانشینی برای هر دو متفکر، بازنگرش در ابعادی مهم از فلسفه‌ی سیاسی را ممکن می‌سازد. درعین‌حال، درحالی­که نزد دریدا، ابتدا تشریح‌کننده‌ی فرودستیِ نوشتار است و سپس بواسطه‌ی عملکرد دیفرانس و بازی، بی‌معنا می‌نُماید، نزد رانسیر، به­ مثابه فضایی تهی، منش خلاقه داشته و شرطی تاریخی برای ساختِ سیاست/دموکراسی است.»

این پژوهش به بررسی «شکل­گیری جریان­های فکری رومانتیک در سپهر سیاسی ایران، از دوران مشروطه تا دهة 1330» می­پردازد. اهمیت یافتن رومانتیسم، به­عنوان یکی از عوامل تأثیرگذار، در تاریخ معاصر ایران بر تنازع خرد و شاعرانگی-ستایش شور و هیجان و احساس به جای عقل در مواجهه با امور- دامن زد. مشروطیت که قرار بود بزنگاه کاربست عقل و تدبیر خردمندانه در سیاست ایران شود، دست آخر از رومانتیسم سر در آورد که برخی از نمودهای آن را می­توان در رازورزی، باستان­گرایی، بازگشت به خویشتن و انقلابی­گری مشاهده کرد. رومانتیسم سویه­های آرمان­شهری سیاست ایران را برجسته ساخت و تفکر منطقی را دچار طردانگاری، حذف و انکار کرد. با شدت گرفتن این موج در ادامه، این روند حتی خط­مشی نظام سیاسی قرار گرفت و بسیاری از اقدامات را بر پایة باستان­گرایی و بازگشت به خویشتن قرار داد. سؤال اصلی این است که «چه جریان­های رومانتیکی در دوران مشروطه تا دهة 1330 ظهور کرده و چگونه نضج یافتند». فرض مرتبط با این سؤال نیز چنین است که «باب شدن رومانتیسم و به تبع آن رازورزی، باستان­گرایی افراطی، انقلابی­گری و توجه به احساسات و تمایلات آنی در سپهر سیاسی ایران، سه جریان عمدة رومانتیک را در دورة مذکور به وجود آورد: نژادگرایی، هویت­اندیشی، سوسیالیسم عرفانی.»

مباحث حاضر چکیده نشست علمى است که با حضور دکتر تاجیک در تاریخ 14/10/84 در گروه علوم سیاسىپژوهشکده علوم و اندیشه سیاسى برگزار گردید.

از اولین دانشگاه­ های نونهاد تا دانشگاه­ های امروزی، تحولات بسیاری در ایدۀ دانشگاه و نظام آموزشی مدرن رقم خورده است. بر سر این­که آیا اساس دانشگاه با توجه به درآمیختگی آن با فرایند تولید و کسب معرفت (دانش)، مستقل است یا وابسته به قدرت، حتی برساخته است یا برسازندۀ قدرت، هنوز هم مجادلۀ نظری باقی است. سؤال اصلی این­جاست که آیا دانشگاه به منزلۀ یک نهاد مدرن آموزشی، زیست و حیاتی آزادانه دارد یا این­که اساساً ایدۀ دانشگاه تنها زمانی متحقق خواهد شد که در یک نهاد یا تحت سایۀ قدرت مستقر شود؟ دیگر این­که دانشگاه در قامت یک نهاد، چرا و چگونه در خدمت ساختار قدرت قرار می­ گیرد و کارکردهای آن به چه شکلی تحت تأثیر تکنولوژی قدرت قرار می­ گیرد؟ در این نوشتار، به کمک اندیشۀ لویی آلتوسر و از منظر نظریۀ «ایدئولوژی و دم­ودستگاه­های ایدئولوژیک دولت»[1]، تلاش خواهد شد تا برای پرسش­های فوق پاسخ مناسبی بیابیم. در این پژوهش، سعی بر آن است که نشان دهیم نظام آموزشی، خاصه نهاد دانشگاه، تحت تأثیر تکنیک­های قدرت و نهادهای دولت چه تغییراتی پیدا می ­کند و این نوع تغییرات چگونه و در چه سطوحی صورت می­پذیرد. در این راه، از روش­های تحلیل کیفی، شامل تحلیل محتوا و روش روایی کمک گرفتیم (چراکه به نظر می­رسد به جهت ریشه­ یابی علل یک پدیدۀ خاص چون موضوع این پژوهش و به سبب تاریخی بودن موضوع و محدود بودن روابط و اجزای چنین پدیدۀ سیاسی-اجتماعی ­ای، روش­هایی کیفی چون تحلیل محتوا و روش روایی است که ما را در متن و بطنِ به­ جامانده از وقایع، یاری خواهد رساند). به همین ترتیب، برای گردآوری اطلاعات و جمع ­آوری مواد خام این پژوهش، از مشاهدۀ مشارکتی، مطالعۀ اسناد و کتاب­ها و مدارک و مصاحبه ­های عمیق بهره گرفته­ ایم. هدف از این پژوهش، آن است که نشان دهیم دانشگاه چه جایگاهی در زندگی انسان امروز پیدا کرده است و یا به سبب نوع ماهیت و کارکردهایی که امروز ارائه می­ کند، چه فرایندهایی را پشت سر نهاده تا در این عصر چنین ویژگی­های کارکردی را عهده­ دار باشد.

در باب عوامل تکوین و تداوم عقلانیت سیاسی خاصی در یک جامعه، در نظریه‌های اجتماعی، دو نوع تقابل در دو سطح جریان داشته‌است: تقابل فرهنگ/اقتصاد و ساختار/کارگزار. در سطح اول، رویکرد مارکسی بر تفوق اقتصاد و رویکرد وبری بر تفوق فرهنگ‌؛ و در سطح دوم، «ساختارگرایان» بر تعیین‌کنندگی ساختارها و «قصدگرایان» بر تعیین‌کنندگی کارگزاران تأکید دارند. در نظریة «ساخت‌یابی» آنتونی گیدنز تلاش شده است که با عبور از دوگانه‌پنداری ساختار/کارگزار، رابطة دیالکتیکی میان آن‌دو جایگزین رابطة تقابلی شود. در این نوشتار، پس از تبیین رویکردهای فوق، استراتژی تحلیلیِ «دیالکتیک مضاعف»‌ با تلقی سه ضلعی از ساختار (عین، ذهن و ارتباط) طرح شده‌است که در آن، منظر اقتصادمحور مارکسی و نگاه فرهنگ‌باور وبری با عناصری از نظریة ساخت‌یابی گیدنز با هم تلفیق شده است. به این ترتیب، برای بررسی عوامل تکوین و تداوم یک عقلانیت سیاسی در یک جامعه، باید از تأکید یک‌سویه بر اقتصاد یا فرهنگ و نیز ساختار یا کارگزار عبور نمود. لوکوموتیو جامعه از دو چرخ اقتصاد و فرهنگ تشکیل شده است که سیاست، موتور، و کارگزار‌ رانندة این لوکوموتیو ‌است. بنابراین، در این نوشتار به‌جای نگاه تقابلی، به‌بررسی دو نوع دیالکتیک درهم‌تنیده پرداخته شده است: الف) دیالکتیک ساختار-کارگزار؛ ب) دیالکتیک میان ساختارهای فرهنگی، اقتصادی و سیاسی، با وساطت عنصر کارگزارانه.

مقاله حاضر پیرامون این پرسش مقوم می‌شود که جهاد چه جایگاهی در نگاه متصوفة عصر ایلخانان یا قرون هفت و هشت دارد. پاسخ به این سؤال مستلزم ارائه پیشینه‌ای از اندیشه و کنش صوفیان متقدم، یعنی از آغاز شکل‌گیری جریان تصوف در گستره جهان اسلام است. از چشم‌اندازی اسلامی، جهاد رکن ششم دین و از تکالیفی است که بر اهمیت راهبردی آن پیوسته تأکید شده است. در رساله‌های جهادیه این موضوع به‌خوبی تشریح شده است. در این پژوهش به اقتضای بحث، موضوع جهاد ذیل دو جریان جهاد در مرزها و ثغور ازیک‌طرف و جهاد با حکومت جائر از سوی دیگر بررسی می‌شود. به‌زعم مقاله حاضر، متصوفه در طول تاریخ پیدایی و گسترش خود، با ارجاع به روایات و البته با تأثیرپذیری از فقه، بیشتر راغب به شرکت در جهاد در مرزها و ثغور بوده‌اند تا اینکه علیه حکومت جائر قیام کنند.

ارنستو لاکلائو، نظریه‌پرداز پسامارکیست، تلاش می‌کند با رویکردی پساساختارگرایانه و با بسط نظریه‌ی گفتمان، مسائل و معضلات مارکسیسم را مورد بازبینی قرار دهد. سوژه سیاسی یکی از مسائلی است که سنت مارکسیستی از ابتدا با آن مواجه بوده و با توجه به تغییرات سیاسی و اجتماعی امروزی این مسئله پیچیده‌تر نیز شده است. لاکلائو برای تعریف و بازیافتن سوژه سیاسی از نظریه­ ی گفتمان بهره می‌برد و سوژه را در گفتمان شناسایی می‌کند؛ چیزی که آن را «مواضع سوژه» می‌خواند. با ایجاد آنتاگونیسم میان گفتمان‌ها و ازجادررفتگی گفتمان، سوژه دچار بحران هویت شده و ناچار به هویت‌یابی دوباره است؛ امری که «سوژه به‌مثابه مکان تصمیم» معرفی می‌شود. نظریه‌ی «پوپولیسم» لاکلائو در گام آخر ناظر بر شکل‌گیری سوژه‌ی جمعی و راستین سیاسی است که مهم‌ترین نظریه لاکلائو قلمداد می‌شود. براساس یافته‌­های این تحقیق، نظریه­ ی لاکلائو درباره‌ی سوژه به‌مثابه مکان تصمیم، فلسفی‌ترین بخش نظریه‌ی اوست که او را در گفتگو با فیلسوفان مهم تاریخ قرار می‌دهد و امکان سخن گفتن از سوژه را از نو می‌آفریند.

در مطالعات سیاسی و اجتماعی اخیر، آینده شناسی از اهمیت خاصی برخوردار است و جایگاهی محوری در تحقیقات سیاسی – اجتماعی دارد. آینده شناسی مبانی هستی شناسی و معرفت شناسی خاص و متفاوتی دارد که در بخش اول مقاله مورد بررسی قرار می گیرند. در بخش دوم، نگارنده می کوشد تصورات جامعه ایرانی از آینده را بر اساس مبانی معرفت شناسی مذکور بررسی کند. در این بررسی به نگرش های مردم و جوانان درباره آینده جامعه ایرانی و همچنین به نگرش های اقلیت های قومی توجه می شود. نویسنده بر این باور است که جامعه ایرانی در آینده با تهدیدها و فرصت های بسیاری در این زمینه ا روبه رو است که ممکن است موقعیت های متفاوتی را برای آینده کشور رقم زنند.