جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پژوهشِ حاضر به تحلیل و ارزیابی دیدگاه مایکل جِی.زیمرمن دربارۀ رابطۀ شانس اخلاقی و مسئولیت اخلاقی می‌پردازد. این رابطه در فلسفۀ اخلاق از دو جنبۀ مفهومی و موضوعی مطرح می‌شود. به‌لحاظِ مفهومی، شانس اخلاقی، قضاوت اخلاقی انسان‌ها دربارۀ یکدیگر را مبتنی‌بر اعمال غیراختیاری و شانسی‌ دانسته است؛ درحالی‌که مسئولیت اخلاقی، این قضاوت را مبتنی‌بر اعمال مختارانه می‌داند‌؛ اما به‌لحاظ موضوعی، بحث شانس اخلاقی با معضلی روبه‌روست که مشکل دیرینۀ تعارض جبرگرایی با ارادۀ آزاد و مسئولیت اخلاقی را فرامی‌گیرد و فراتر از آن نیز می‌رود‌. زیمرمن از فیلسوفان بنام و نادری است که با پذیرش اختیار درمعنای داشتن اراده و خواست در عمل و ابتکار اختلاف بین درجه و دامنۀ مسئولیت اخلاقی، شانس اخلاقی را انکار و از مسئولیت اخلاقی دفاع می‌کند‌. او همچنین مدعی است که دو معضل شانس اخلاقی و مسئولیت اخلاقی را حل کرده است. این پژوهش، پس از اشاره به معنا و رابطۀ مسئولیت و شانس اخلاقی، دیدگاه زیمرمن را دربارۀ مسئولیت اخلاقی و اختیار و نفی شانس اخلاقی توضیح می‌دهد‌. درنهایت، ارزیابی این دیدگاه نشان خواهد داد که باوجود نوآوری‌های زیمرمن، افراط او در دفاع از مسئولیت اخلاقی، پذیرفتن دیدگاه وی را دشوار کرده است.

باب ورود به مباحث اخلاقی، تثبیت اختیاری‌بودن اعمال بشر است. اما عده‌ای در رویارویی با بعضی از عوامل و رویدادهای جهان، نسبت به اختیاری بودن یا نبودن اعمال انسان رویکردهای مختلفی را اتخاذ کرده‌اند. تامس نیگل فیلسوف اخلاقی است که به دلیل مشاهده تأثیر عوامل خارج از کنترل بشر بر عمل وی، عمل انسان را تحت مداخله عاملی به نام «شانس» می‌داند. او با تمییزدادن چهار نوع شانس منتج، موقعیتی/محیطی، سازنده و علّی، تمام اعمال انسانی را در این اقسام گنجانده و با مختار بودن انسان مقابله می‌کند. در مقابل، بررسی آراء شهید مطهری حول موضوع موردنظر نشان میدهد که هر چند او معنایی متفاوت با نیگل از «شانس» ارائه می‌کند اما در مباحث گوناگون خود مانند قضا و قدر، علیت و ... به تأثیر عواملی که نیگل در شانس محیطی، سازنده و علّی مطرح کرده توجه دارد. علاوه براین، انسان‌شناسی و جهان‌شناسی وی ما را قادر می‌سازد تا نظر وی را در مورد شانس منتج نیز استنباط کنیم. در این مقاله مشخص می‌شود ضمن اینکه هر دو فیلسوف به تأثیر شانس بر عمل انسان اذعان دارند اما شهید مطهری به مدد قرآن، وجدان و علم، با تبیین این موضوع و میزان اختیار انسان، برخلاف نیگل مختاربودن انسان را اثبات می‌کند.

تنگناهای اخلاقی (Moral Dilemmas )، موقعیتهایی هستند که در آنها فاعل با دو گزینه متعارض روبرو است که نمیتواند بر اساس هر دو عمل کند. کسانی که از وجود چنین موقعیتهایی طرفداری میکنند، معتقدند فاعل در این موقعیتها ناگزیر است مرتکب خطای اخلاقی (Moral Wrongdoing ) شود و اگر هر کدام از گزینهها را برگزیند، با احساسات منفی از قبیل احساس گناه (guilt) ، افسوس (Regret) و پشیمانی (remorse) مواجه خواهد شد. مخالفان تنگناها علیه وجود چنین موقعیتهایی استدلال کردهاند و معتقدند این موقعیتها، انسجام نظریه اخلاقی را زیر سؤال میبرند. آنها ادعا میکنند که نظریه اخلاقی خوب باید بتواند در هر موقعیتی برای فاعل راهنمای عمل (action guiding) باشد و نباید دستورات متعارض صادر کند؛ در حالی‌که تنگناهای اخلاقی، مثال نقضی برای راهنمای عمل بودن نظریههای اخلاقی هستند. مدافعان تنگناها که عمدتاً در چارچوب اخلاق فضیلتی استدلال میکنند، مدعیاند که نظریه اخلاق فضیلت، درعینحال که میتواند منسجم و راهنمای عمل باشد، تبیین مناسبی هم برای تنگناهای اخلاقی فراهم میآورد.

بر‌اساس بازتقریری از اخلاق فضیلت، عمل، درست است، تنها اگر چیزی باشد که فاعل فضیلت‌مند در این شرایط انجام خواهد داد. از‌جمله ایرادهای معناشناختی که براین دیدگاه وارد شده، ایراد «درست اما غیر‌فضیلت‌مندانه» است که بر‌اساس آن، خطاست که عمل درست را براساس فعل فاعل فضیلت‌مند تبیین کنیم، زیرا گاهی فرد غیرفضیلت‌مند در شرایطی است که فاعل فضیلت‌مند هرگز در آن شرایط قرارنخواهد گرفت. در پژوهش حاضر، ابتدا به تحلیل این مشکل پرداخته و نشان خواهیم داد که ایراد مزبور ناشی از خلط حوزه تعیین وظایف و ارائه هدایت عملی، با محدوده ارزیابی افعال است، درنتیجه در مقام «هدایت عمل»، عمل درست است، اگر و تنها اگر، چیزی باشد که فاعل فضیلت‌مند در این شرایط تصمیم می‌گیرد، هرچند در مقام «ارزیابی عمل»، این تصمیم ممکن است «قابل تحسین» نباشد. بدین‌ترتیب مواردی وجود دارد که فاعل «باید» عملی را انجام دهد، اما درعین‌حال نمی‌توان عمل او را «درست»، به‌معنای «فضیلت‌مندانه» و «قابل تحسین» دانست. در پایان به ارائه راه‌حل‌های کاربردی‌تری برای رفع این مشکل خواهیم پرداخت.

اکراسیا در ادبیات سنتی فلسفی بدین معناست که فرد با بهترین حکم خود مخالفت کند. برخی از فلاسفه اخیرا این پدیده را با ضعف اراده یکی دانسته اند، اما هولتن این دو پدیده را متمایز می داند و استدلال می کند که ضعف اراده به معنای نقض قصدهای جدی است. این مقاله نشان می دهد این دو پدیده بر خلاف ادعای هولتن، متمایز نیستند، بلکه در اکراسیا و ضعف اراده ،علت ترک فعل با دو رویکرد تبیین می شود؛ اولی ناظر به فاعل است و دومی ناظر به فعل. بر اساس این مقاله، تفسیر هولتن به رویکرد دوم اشاره دارد، در حالی که تفسیر ارسطو با هر دو سازگار است. اما اگر مؤلفه های نظریه هولتن به درستی تحلیل شوند می توانند با عناصر نظریه ارسطو سازگار باشند.

این نوشتار بر آن است به تحلیل نقش معرفت­شناختی حافظه از نگاه معرفت‌شناسان معاصر بپردازد. از میان منابع پایة معرفت و توجیه می­توان به ادراک حسی، درون­نگری، گواهی، استدلال و استنتاج اشاره کرد. دربارة اینکه حافظه یک منبع اساسی معرفت است یا نه، بحث­های زیادی صورت گرفته و از گذشته تاکنون موافقان و مخالفانی داشته است. در این رابطه، مقالة حاضر می­کوشد تا به این پرسش‌ها پاسخ دهد: آیا حافظه جزء منابع معرفتی است؟ اگر حافظه جزء منابع معرفتی باشد، آیا به ‌صورت مستقل می‌تواند مولد معرفت باشد؟ یا آنکه صرفاً یک منبع حفاظتی و نگهدارنده است؟ این جستار، ابتدا به‌طور مختصر به متافیزیک حافظه پرداخته، سپس به نقش معرفتی و جایگاه آن در معرفت‌شناسی می‌پردازد. این مقاله نشان می­دهد، حافظه نه تنها مولدگرا نیست، بلکه به نظر می­رسد نقش حفاظت‌گرایی را نیز به خوبی ایفا نمی­کند؛ با وجود این نظریة حفاظت‌گرایی از دیگر نظریه‌های رقیب، مقبول­تر است.

پرسش از معنای زندگی، پرسشی به قدمت حیات بشر است و در عین حال همواره محتاج پرسیدن و جست و جو از پاسخ. به طور کلی سه زمینه اصلی برای پرداختن به مسأله معنای زندگی وجود دارد؛ حوزه روانشناسی، حوزه فلسفه دین و حوزه فلسفه اخلاق. به نظر می‌رسد پرداختن به مسأله معنای زندگی در فلسفه اخلاق حتّی مناسب تر از سایر حوزه‌ها باشد چرا که اساسا «اخلاق»، علم معنای زندگی است، اگر زندگی معنایی نداشته باشد، چه معنای مجعول و چه مکشوف، آنگاه دیگر این که چه باید کرد و چه نباید کرد قابل طرح نیست.موضوع این رساله رابطه اخلاق و معناداری زندگی است که با استفاده از روش مطالعه کتابخانه ای انجام شده است.در اینرساله ابتدا مختصری در باب فلسفه اخلاق و مهم ترین نظریات آن بحث شده و گزارشی از مبانی سه رویکرد سودگرایی، وظیفه گرایی و فضیلت گرایی ارائه می شود ، پس از آن به تبیین پرسش معنای زندگی پرداخته و نظریات این حوزه را مورد بررسی قرار می دهیم، در این فصل به این نتیجه می رسیم که معنای زندگی مفهومی مشکک و نه متواطی است . در نهایت از طریق تطبیق شروط معناداری زندگی با معیارهای فلسفه اخلاق، نقش اخلاق را در معناداری بررسی کرده و به ترتیبی از معیارهای فلسفه اخلاق به لحاظ میزان معناداری دست پیدا می کنیم.

ازنظر تامس نیگل مسؤولیت اخلاقی و شانس اخلاقی دو نوع قضاوت درباره‌ی شأن اخلاقی فاعل‌اند که اولی حاصل چشم‌انداز درونی به خودمان و جهان و مبتنی‌بر اختیار است و دومی حاصل چشم‌انداز خارجی و مبتنی‌بر عوامل خارج از کنترل. او با طرح چهار نوع شانس منتج، محیطی، سازنده و علّی، همه‌ی اعمال انسان را خارج از کنترل او می‌داند. لذا مسؤولیت اخلاقی را به نفع شانس اخلاقی رد می‌کند. مقاله‌ی حاضر بعد از تحلیل رابطه‌ی شانس و مسؤولیت اخلاقی ازنظر نیگل، واکنش دیگر فیلسوفان به دیدگاه او را در قالب سه رهیافت انکار، پذیرش و عدم‌انسجام بیان می‌کند و نتیجه می‌گیرد که نیگل با تمنای اراده‌ی آزادِ مطلق برای بشر از یک سو و پررنگ کردن تأثیر عوامل شانس بر عمل از سوی دیگر، اختیار و مسؤولیت اخلاقی انسان را منکر شده و دیدگاهی غیرقابل‌هضم درمورد انسان ارائه می‌دهد.

مجموعه مقالاتی پیرامون موضوع «اخلاق کاربردی» است. گروه پژوهشگران که همگی از اعضای هیات علمی دانشگاه قم هستند با انگیزه همگانی شدن تفکر اخلاقی در حل مشکلات عملی زندگی مقالات خود را ارایه کرده‎اند. مقالات کتاب بر اساس وظایف اخلاق کاربردی، ارزیابی اخلاقی عملکردهای اجتماعی، تعیین و وظایف اخلاقی و نیز حل معضلات اخلاقی به رشته تحریر درآمده است. به جز دو مقاله نخستین با موضوعات ماهیت اخلاق کاربردی و تصمیم‎گیری اخلاقی که در آن‎ها مسایل مبنایی مدنظر بوده، سایر مقالات به بررسی اخلاقی موضوعات مختلف از جمله محیط‎زیست، جنگ و صلح، سیستم‎های هوشمند، دانشگاه مجازی، آموزش و پرورش، حسابداری، کسب و کار و روش مادری و همسرداری پرداخته است. بررسی و تحلیل عوامل بروز مشکلات اخلاقی مرتبط با هر حوزه و ارایه راهکارهای عملی با رویکردهای مطرح در نظریه‎های هنجاری اخلاق و گاه با رویکردی دینی از جمله اموری است که عمدتا مورد توجه نویسندگان این کتاب بوده است.

مقاله حاضر دیدگاه موزر را درباره توجیه خداباوری به تصویر می کشد. وی با انکار کارامدی عقل نظری محض در ارائه قرینه‌ای بر وجود خداوند، ضمن تأکید بر مرجعیت خداوند در توجیه و با رویکردی اخلاقی، نوعی معرفت ارادی را پیشنهاد می کند. او راهبرد مطلوب به معرفت راستین خداوند را قرینه‌ای بی‌واسطه و هدفمند می‌داند که نحوۀ دستیابی به آن باید متناسب و در راستای صفات الهی و اهداف برآمده از آنها باشد. خداوند به منظور رستگاری انسان، پیش و بیش از دخالت افکار و عواطف، خواستار تحول اخلاقی و ارادی او از خودخواهی به عشق کامل و ناخودخواهانه است. موزر بر این اساس قرینه‌گرایی فیض‌محوری را مطرح می‌کند که در آن انسان می‌تواند در ضمیر خود دعوت خدا به دوستی با عشق کامل را بپذیرد، و در نتیجه موهبتی خدادادی و تحول‌بخش را در مرکز ارادی و انگیزشی خود تجربه کند. تجربۀ مذکور خودآشکارگی خداوند و قرینه‌ای بی‌واسطه و غیراستدلالی است، که در پی آن فرد با دریافت صفات اخلاقی و عشق کامل خداوند و نمایان ساختن آن بر دیگران، خود «قرینۀ تجسم‌بخشی خداوند» می‌شود. افزون بر آن، موزر با شیوۀ «استنتاج بهترین تبیین موجود» و بر مبنای قرینۀ تجربی و غیرگزاره‌ای مذکور، استدلالی را نیز برای معقولیت معرفتی باور به خدا تنظیم می‌کند. بدین ترتیب، دیدگاه موزر رهیافتی وجودی و اخلاقی بنا می‌نهد که با وجود نقدهایی همچون شخصی بودن، نسبی بودن و عدم حجیت تجربه‌های دینی، مبانی مغفول‌مانده‌ای را در حوزۀ خداشناسی احیا می‌کند.