جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عمده مباحث این درسگفتار کانت می باشد، اما جلسات پایانی مباحثی هم از فیشته، شلینگ و هگل هم مطرح می شود.

این درسگفتار، مجموعه ای از دو درسگفتار است که قسمت اول از یونان تا رنسانس و قسمت دوم از رنسانس تا دوره ی معاصر آراء فیلسوفان مورد بررسی قرار می گیرد.

موضوع این درس‌گفتارها ناظر به غایت‌شناسی (teleology) است. این مسأله در آثار سه فیلسوف مهم تاریخ فلسفه، ارسطو، کانت و هگل دنبال می‌شود. از دل واکاوی متون این فیلسوفان به دنبال پاسخ به پرسش‌هایی از این دست هستیم: چگونه مفهوم غایت، به مفهومی کلیدی و غیرقابل حذف در تبیین پدیده‌های عالم تبدیل می‌شود؟ آیا این مفهوم مستلزم قصدمندی است؟ جایگاه انسان در تبیین غایت‌شناختی کجاست؟ پیوند میان غایت‌شناسی طبیعی با الهیات (امر نامشروط) چیست؟

این جلسات که گفتگوی امید کشمیری با سروش دباغ درباب «ویتگنشتاین و معنای زندگی» است، در پنج جلسه از سوی موسسه “خانه آشنا” برگزار گردید. در این جلسات تاکید و محوریت با آراء ضمنی و مصرحِ ویتگنشتاین متقدم در رساله منطقی_فلسفی در باب معنای زندگی است. سه ضلع زندگی با معنا که شامل “زندگی در حال”، “زندگی بی‌پرسش” و “زندگی درونی” با تحلیل فقراتی از رساله، کاویده می‌شود. جلسه پایانی(پنجم) این جلسات نیز به آراء علی شریعتی در خصوص معنای زندگی با تکیه بر “کویریات” او سخن گفته می‌شود.

موضوع «درس‌گفتارهای هگل و مسئله شکاکیت» بازخوانی و ارائه‌ی تصویری است جامع از کلیت سنت ایدئالیسم آلمانی با محوریت فلسفه‌ی هگل. گفته می‌شود مفهوم محوری فلسفه‌ی هگل که در جای‌جای آثار او نیز به چشم می‌خورد، امر مطلق است. ولی به رغم پیشینه خاص کانتی فلسفه‌ی هگل و شکل‌گیری مسائل آن در بستر سنت ایدالیسم آلمانی، بسیاری، مفهوم مطلق را بر مبنای دلالتی الهیاتی تفسیر کرده‌اند. بنابراین این پرسش محوری به میان می‌آید که چگونه پس از نقادی‌های کانت به مابعدالطبیعه و دیالکتیک استعلایی در نقد اول که به امتناع موضوع قرار گرفتن امور نامشروط در متافیزیک می‌انجامد، بازگشت به امر مطلق ممکن شده است، به ویژه با نوعی دلالت الهیاتی یا به شکل اعم، دلالتی متافیزیکی. به همین دلیل برای تبیین دقیق دلالت امر مطلق در فلسفه‌ی هگل، لازم است نسبت او با فلسفه‌ی کانت روشن شود. از آن جا که کل سنت ایدئالیسم آلمانی را می‌توان پاسخی به مسأله شکاکیت (ناشناختنی ماندن شیء فی‌نفسه و نفی امکان شناخت امر نامشروط) قلمداد کرد، در این درس کوشش می‌شود کل پروژه‌ی فلسفه‌ی نظری هگل نیز به عنوان پاسخی به شکاکیت در نظر گرفته شود. بنابراین برای بیان پیوستگیِ نظام فلسفی هگل و سنت ایدئالیسم آلمانی، این درس بر مبنای پاسخ به یک پرسش فلسفی پیش خواهد رفت:‌ دریافت هگل از مسأله‌ی شکاکیت چیست و نیز چه پاسخی برای این پرسش دارد؟ هگل خود تصریح می‌کند که ناشناختنی‌ماندن شیء فی‌نفسه نزد کانت، مستلزم انکار امکان معرفت و در نتیجه شکاکیت است. اما درباره‌ی پاسخ هگل به پروژه‌ی نقادی کانت و نحوه‌ی بازبینی او در پروژه‌ی کانت اختلاف نظر جدی وجود دارد: اول، دریافتی متافیزیکی که بر آن است که هگل از امر مطلق به عنوان یک بنیاد نامشروط برای تمامیت تعینات انسانی و طبیعی سخن می‌گوید. دوم، تفسیر غیرمتافیزیکی که مسأله‌ی هگل را در نفی ناشناختنی ماندن شیء فی‌نفسه، بدون طرح امر نامشروط می‌دانند. در این بیان مقصود از امر مطلق، اطلاق خودآگاهی استعلایی و کفایت مفاهیم برای صورت‌بندی متعلقات تجربه است. تفاسیر غیرمتافیزیکی در بدو امر، نسبت روشنی با مسأله‌ی شکاکیت کانتی ندارند و حتی به نظر می‌رسد که از مسأله‌ی اساسی (نسبت میان کانت و هگل) غفلت کرده، بر نسبت میان اسپینوزا و هگل تأکید می‌کنند. با این حال هم‌چنان می‌توان از پروژه‌ی متافیزیکی هگل ذیل مسأله‌ی شکاکیت کانتی سخن گفت؛ بر این اساس مسأله‌ی هگل در نفی شکاکیت، نه نفیِ شیءِ فی‌نفسه ناشناختنی و بیرون نماندنِ فعلیتِ اشیاء از مفاهیمِ آگاهی، که اثبات تمامیت تبیین‌پذیری از طریق بازگشت مجدد به بنیان نامشروط است. برای ارزیابی نحوه‌ی خوانش هگل از فلسفه‌ی کانت و طرح امکان شناخت، نخست دریافت خاص هگل از پروژه‌ی نقادی کانت بر مبنای مقدمه‌ی کتاب پدیدارشناسی بازخوانی شده، تمایز رویکرد استعلایی از رویکرد دیالکتیکی هگل بیان می‌شود. بر مبنای این خوانش روشن می‌شود که چگونه نزد هگل، پروژه‌ی نقادی مستلزم از پیش مفروض گرفتن نوعی سوبژکتیویسم محکوم به شکاکیت بوده و رویکرد دیالکتیکی، پاسخی به این معضل است. از این رو، و به منظور دستیابی به دریافتی جامع از کلیت پروژه‌ی هگل فقراتی منتخب از کتاب پدیدارشناسی مورد بررسی قرار می‌گیرد. در ادامه بحث دریافت کانت از سرشت امر نامشروط و پیوند آن با غایت‌شناسی بر مبنای فقراتی منتخب از بخش دیالکتیک استعلایی کتاب نقد عقل محض و کتاب نقد قوه حکم مورد بحث قرار می‌گیرد. در انتها پاسخ هگل به مسائل مورد نظر و تعین امر مطلق نزد او، بر اساس بخش سوم علم منطق بازسازی می‌شود.

در درس‌گفتارهای «قضاوت نقادانه و باور به توطئه» بنا نیست توضیح داده شود که چه چیزهایی توهم توطئه هستند و چه چیزهایی قضاوت درست. بلکه قصد این است که نشان داده شود فرآیند تصمیم‌گیری ذهن و فرآیند کارکرد ذهن و مغز در اینگونه موارد چگونه است و چرا برخی برداشتشان از یک رویداد توطئه‌گونه است و برخی خیر. چه چیزی در ذهن این‌ افراد می‌گذرد که به به روایت‌های غیررسمی باور دارند؟ در هر رویدادی ما یک روایت و توصیف رسمی داریم که همه چیز آشکار است و ساده به نظر می‌رسد اما توصیف غیررسمی آن رویداد پیچیده‌تر است و عناصر و دست‌های پنهانی وجود دارد. مثلاً با توجه به رویدادهای اخیر، این پرسش مطرح شده که آیا ویروس کرونا دست‌‌ساخت عده‌ای بوده؟ یا این‌که این‌ها بدبینی است و اساساً افراد خاصی ویروس را نساخته‌اند؟ این قبیل باورهای توطئه در بسیاری از عرصه‌های زندگی وجود دارد. مثلاً در مسائل اقتصادی نیز این باور وجود دارد که عده‌ای با هدف و نیت خاص بازار را اداره می‌کنند. هدف این درس‌گفتارها این نیست که گفته شود کدام دیدگاه درست است و کدام غلط، بلکه در این درس‌گفتارها نشان داده می‌شود که در مغز و ذهن انسان چه می‌گذرد که انسان‌ها چنین برداشت‌هایی می‌کنند.

درس‌گفتارهای شرح هستی و زمان هایدگر در نیم‌سال دوم ۹۸-۹۹ برای دوره کارشناسی فلسفه دانشگاه تهران ایراد شده است و در آن به شرح و تفسیر مباحث و فصل‌هایی از کتاب هستی و زمان هایدگر پرداخته شده است. محور اصلی و هدف بحث، توجه به جایگاه زمان و زمانمندی دازاین در هستی‌شناسی بنیادین هایدگر است، به نحوی که گزینش و شیوه شرح مباحث کتاب به سوی تفسیر مساله زمانمندی در اندیشه متقدم هایدگر پیش می‌رود. نخست، ایده هستی‌شناسی و مقصود هایدگر از پرسش از وجود ناظر به متافیزیک سنتی، و نیز تعریف پدیدارشناسی هرمنوتیکی با تمرکز بر متن درآمد کتاب بحث می‌شود و سپس بحث‌هایی روی فصول مربوط به مفهوم جهان (به ویژه معنای تفسیرشدگی جهان و مفهوم ابزار در توصیف اشیاء دم دست) و مقومات دازاین (نحوه رابطه افکندگی و طرح‌افکنی با یکدیگر) صورت می‌گیرد. سپس با تفسیر مفهوم دغدغه در تعریف هستی‌شناختی دازاین و پرسش از کل‌بودن و وحدت ساختاری دازاین، بحث نسبتا مفصلی درباره تحلیل مشهور هایدگر از مساله مرگ انجام می‌شود و از همین بحث، به واسطه مفهوم “آینده متناهی” دازاین به عنوان کانون کتاب هستی و زمان، بخش‌هایی از مباحث هایدگر درباره زمان و زمانمندی تفسیر می‌شوند. لازم به ذکر است که به جز سه جلسه نخست، جلسات بعدی به صورت مجازی و فایل صوتی ضبط شده است.

این درس گفتار با تمرکز بر چند مفهوم بنیادین در اندیشه گادامر و بخشهایی از متن کتاب “حقیقت و روش” و تفسیر آنها میکوشد چگونگی قوام یافتن هرمنوتیک فلسفی را به عنوان امکانی جدید در بحث از حقیقت و بنیانگذاری اندیشه فلسفی نشان دهد، به نحوی که هم از حقیقت و بنیادیابی فلسفی بحث می‌شود و هم داعیه هرگونه بنیانگذاری تام به شیوه‌ای دکارتی، به منزله ساده‌انگاری‌ای غیرانتقادی مردود اعلام می‌شود. در سیر مباحث، بر این نکته تاکید خواهد شد که یافتن ضرورت‌های نهفته در هرمنوتیک فلسفی گادامر در پیوند با سنت و جریانهای فلسفی‌‌ای که گادامر به نقد و تفسیر آنها می‌پردازد، در جهت غلبه بر سوبژکتیویسم، هیستوریسم و نسبی‌انگاری فلسفی است و معمولا اندیشه گادامر در جهتی معکوس فهم شده است. در این جلسات نخست اشاراتی مقدماتی به سابقه شکل‌گیری نظریه هرمنوتیکی و به ویژه نسبت یافتن هرمنوتیک با هستی‌شناسی در اندیشه هایدگر خواهد آمد و سپس با تفسیر فصل‌هایی از بخش دوم کتاب حقیقت و روش، بحث بر توضیح جایگاه بنیادین مفهوم “تاریخ تاثیر و تاثر”، به عنوان بنیادین‌ترین مفهوم هرمنوتیکی و به منزله جایگزین مفهوم “بنیاد”، و نحوه وجود تاریخمند حقیقت متمرکز خواهد شد و نسبت آن با سایر مقومات هرمنوتیک فلسفی، به ویژه “سنت”، “زبان”، “فهم” و “مفاهمه” مورد بحث و بررسی قرار خواهد گرفت.