جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تفسیر صفات مشترک انسانی و الوهی از معضلات اساسی در فلسفه و کلام اسلامی است. مفسران نیز همچون فلاسفه، در تفسیر این صفات وحدت رویه ندارند و به روش‌های متعددی به تفسیر پرداخته‌اند. جمال‌الدین قاسمی مفسری منتسب و مشهور به سلفی‌گری است که در تفسیر صفات مشترک انسانی و الوهی رویکردی خاص دارد. قضاوت درباره‌ی حقیقت باور قاسمی در تفسیر صفات، مشکل به نظر می‌رسد؛ زیرا در تفسیرش، با نقل گسترده‌ی سخنان سلف، در صدد تصویب بی‌چون‌وچرای مکتب اثبات است؛ اما ازدیگرسو، میل وی به تأویل و صنایع ادبی (نظیر مجاز و استعاره) و علاقه‌اش به نظرات زمخشری و آلوسی، در تقابل با اثبات‌گرایی اوست. قاسمی اینکه ابن‌تیمیه مجاز را به‌صورت جدی انکار می‌کند، کم‌رنگ جلوه می‌دهد و اشکال دیدگاه وی درخصوص جسمانیت ذات الهی را تخفیف می‌دهد و حتی بر آن است تا اختلاف میان منکران و مؤیدان مجاز را اختلافی لفظی معرفی کند. اثبات بلاکیف برخی صفات، و تأویل دیگر صفات و تمایل به نزدیک‌کردن مکتب اثبات و تأویل، حاکی از تمایزی است که او بین این دسته از صفات قائل است و براساس تفاوت صفات، گاه با زبان استعاری و گاه با زبان آنالوژیک (یعنی تشابه در عین تفاوت) سخن می‌گوید.

یکی از روایاتی که صاحب‌نظران عرصه علوم قرآن، فقها، مفسران و قرائت در منابع خود به آن استناد نموده‌اند، روایت «إِقْرَأْ کَمَا یَقْرَأُ النَّاسُ‏» است که نزد بسیاری از اندیشمندان صحت سند و متن آن پذیرفته‌شده است؛ اما برخی سند آن را صحیح ندانسته‌اند و دلیل آن را وجود راوی ضعیفی به نام سالم‌ بن أبی‌سلمه دانسته‌اند. البته این روایت با عنوان‌های سالم بن سلمه و سالم أبی سلمه نیز در منابع روایی آمده است. ازآن‌جهت که روایت مذکور از روایات مهم و مورد استناد در فقه، علوم قرآن، تفسیر و قرائت است، واکاوی سند از حیث صحت و ضعف ضروری به نظر می‌رسد؛ به‌ویژه که بیان‌شده کنیه سالم‌بن‌سلمه، ابوخدیجه و ابوسلمه است و این دو کنیه برای سالم بن مکرم نیز به کاررفته و در تعدادی از روایات، بدون ذکر نام سالم‌بن‌سلمه یا سالم‌بن‌مکرم، کنیه ابوخدیجه استعمال شده است و این موضوع احتمال یکی بودن سالم بن مکرم و سالم بن سلمه را مطرح می‌نماید. بنابراین با تکیه‌بر ترجمه این راویان در منابع رجال، روایات هر چهار راوی از منابع روایی استخراج و از جهت راوی، روایت، مروی عنه و منابع نقل روایت مورد ارزیابی و بررسی قرار می‌گیرد تا بتوان به آخرین راوی حدیث دست‌یافت و به صحت و ضعف سند حدیث حکم نمود. نتایج حاصل از بررسی روایت، مروی عنه و منابع نقل روایت نشان می‌دهد، سالم بن سلمه و سالم أبی سلمه تصحیف شده از عنوان سالم بن أبی‌سلمه است و این شخص غیر از سالم‌بن‌مکرم است که روایاتی با مضامین تفسیری و فقهی دارد.

اصول کافی و صحیح بخاری از منابع معتبر روایی شیعه و اهل سنت است که پیروان این دو مذهب در بسیاری از اصول و فروع دین اسلام به آن استناد می‌کنند. از آموزه‌های مهمی که در این دو کتاب، روایاتی دربارۀ آن ذکر شده و ابوابی به آن اختصاص داده شده، محبت است. نوشتار حاضر به‌منظور بررسی تطبیقی اصول کافی و صحیح بخاری در موضوع محبت، به تحلیل محتوای واژۀ حب و مشتقات آن در این دو کتاب پرداخته است. واژه‌ها و موضوعات استخراج‌شده از تحلیل محتوای روایات نشان می‌دهد حب در اصول کافی با مفاهیم کلیدی عقل، ایمان، دین، صفات خدا، اطاعت، تقوا، معرفت و اهل‌ بیت ارتباطی وثیق دارد و دارای لایه‌های معنایی متعددی چون حب معبود و عبد، حب رسول خدا و اهل‌ بیتk و حب انسان‌ها و هم‌نوعان و مؤمنان و حب مذموم است. و بیشتر حجم روایات کافی به دوری از حب دنیا که جهالت و عجز و غوایت است، اشاره دارد. اما در صحیح بخاری حب تنها با ایمان و بِر ارتباط دارد و بیشتر حجم روایات به لایه‌های معنایی حب می‌پردازد که حب میان عبد و معبود، حب به رسول خدا و انسان‌ها را شامل می‌شود؛ اما اشاره‌ای به حب اهل‌ بیت نشده است.

روایات ازجمله مستنداتی است که صاحبان منابع احتجاج قرائات و مفسران فریقین در توجیه وجوه قرائی به آن استناد می‌کنند. نافع برخلاف سایر قراء، فعل «ولاتُسألُ» را در آیۀ شریفۀ «إِنَّا أَرْسَلْنَاک بِالْحَقِّ بَشِیرًا وَنَذِیرًا وَلاَ تُسْأَلُ عَنْ أَصْحَابِ الْجَحِیمِ»(بقره: 119) به‌صورت مجزوم «وَلاَ تَسْأَلْ» قرائت کرده است. مستند قرائت نافع روایاتی است که در برخی منابع تفسیری و قرائی فریقین وجود دارد و صحت آن محل بحث است. به همین علت، نظر بیشتر صاحب‌نظران بر نفی قرائت غیر رایج است. پژوهش حاضر به‌منظور بررسی ضعف این روایات، به روش توصیفی‌تحلیلی، کتب قرائات، تفاسیر و منابع حدیثی و روایی را بررسی کرده است. یافته‌های حاصل از پژوهش نشان می‌دهد روایت اهل سنت و شیعه سند صحیح ندارد و محتوای روایت اهل سنت با آیات قرآن، سایر روایات صحیح و تاریخ در تناقض است.

یکی از معروف­ترین تفاسیر شیعه که منبع تفسیر روایی برای دیگر تفاسیر تلقی شده؛ تفسیر علی­بن­ابراهیم قمی است که بسیاری از روایات آن دارای سند و حتی برخی روایات عالی­ السند است. با این­وجود در انتساب این تفسیر به علی­بن­ابراهیم نظرات و آراء مختلفی وجود دارد. مرحوم آقا بزرگ تهرانی بر این اعتقادند که سورۀ حمد و بقره با روایات منقول از علی­ بن ­ابراهیم آغاز شده و از سورۀ آل­عمران تا پایان قرآن مربوط به ابوالجارود است. پژوهش حاضر به ­منظور بررسی صحت این نظریه، با روش توصیفی تحلیلی کلیه روایات موجود در ذیل سوره بقره و آل­ عمران و نساء را مورد تحلیل و بررسی قرار داده­است. با تحلیل روایات وارد­شده در ارتباط با این سوره­ ها می­ توان گفت: مقایسه سوره بقره با سوره آل­ عمران و نساء نه­ تنها صحت این نظریه را تأیید نمی کند؛ بلکه اطمینان ما را به این که تفسیر سوره بقره به هیچ ­عنوان نمی­ تواند از علی­ بن ­ابراهیم باشد، بیشتر می ­نماید؛ زیرا درصد روایاتی که با اعتقادات شیعه سازگار نیست در سوره بقره بیش از سوره آل­عمران و نساء است.