جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مادران ائمه بانوانی برجسته و برگزیده بوده اند که خدای تعالی آنها را برای مادری بهترین انسان های روی زمین و حجت های خود انتخاب کرده است؛ در کنار حضرت زهرا، سرور زنان عالم، بر اساس مشیت خدا برخی از آنها به صورت کنیزانی زرخرید از مناطق دوردست به خانه های ائمه راه یافته اند، و وجه مشترک همه ی آنها تعالی شان در اوصاف انسانی است. از جمله ی این بانوان، مادر امام سجاد (علیه السلام) است. تعیین تبار مادر امام سجاد(علیه السلام)، یکی از مشکل ترین مسائل تاریخی در سیره و تاریخ زندگی ائمه است. با اینکه همه منابع در کنیز ام ولد بودن مادر امام سجاد (علیه السلام) اتفاق دارند، ولی در اینکه او چه کسی بوده، شاهزاده ایرانی، کنیز معمولی از منطقه ی سیستان یا کابل اختلاف نظر وجود دارد. البته روایات شاهزاده بودنش مشهور است. روایاتی که دلالت دارند او شاهزاده ایرانی و از دختران آخرین پادشاه ساسانی است، در زمان اسارت او در زمان حکومت عمر یا عثمان و یا امیرمومنان اختلاف وجود دارند. با این حال علامه مجلسی روایت امام باقر (علیه السلام) را که مشهور است، پذیرفته، ولی معتقد است، این اسارت در زمان عثمان بوده و ناسخان به اشتباه نام عمر را به جای نام عثمان نوشته اند.

امام سجاد(ع) در پرخفقان‌ترین دوران امامت کردند؛ بااین‌حال از رشد جامعه و مبارزه با طاغوت غفلت نورزیدند. درک چندانی از جهاد روشنگرانهٔ ایشان وجود ندارد، لذا انجام چنین پژوهش‌هایی ضرورت می‌یابد. در واقع مسئلهٔ اساسی در این‌گونه پژوهش‌ها این است که با بهره‌گیری از نظریات جدیدِ حوزه‌های مختلف و با نگاهی برون‌دینی، به مباحث دینی و طرح مباحث جدید یا اثبات مطالب گذشته اهتمام ورزیده شود. در این جستار نیز از نظریهٔ تحلیل گفتمان انتقادی فرکلاف بهره گرفته‌ایم. فرکلاف در نظریهٔ خود قائل به سه مرحلهٔ توصیف، تفسیر و تبیین است. به‌روش تحلیلی‌توصیفی برمبنای نظریهٔ فرکلاف در مرحلهٔ توصیف و تفسیر روشن می‌شود که این خطبه ازنظرِ روابط معنایی، عبارت‌بندی‌ها، بار ایدئولوژیک و ارزش استعاری واژگان، وجوه امری و خبری، معلوم و مجهولی افعال و تأکید و... متناسب با بافت و هدف خطابه‌گویی است. روابط بینامتنی آن با قرآن و مناظرات امیرمؤمنان(ع) و امام مجتبی(ع) با معاویه نیز مشهود است. در بخش تبیین نیز تأثیرگذاری کلام امام بر جوّ حاکم و تغییر آن با شواهد تاریخی و مستند نشان داده شده است.

گزارش‌های مختلف دربارۀ سال تولد و سن امام سجاد (ع) در واقعۀ عاشورا در منابع شیعی و سنی، درک از سیر تاریخی زندگی آن امام را پیچیده و دشوار کرده است. دربارۀ هر یک از این دو موضوع، چندین روایت متفاوت نقل شده است. در این مقاله کوشیده ایم به این پرسش پاسخ دهیم که پژوهش های تاریخی، از میان گزارش های بسیار متفاوت دربارۀ تولد و سن امام سجاد (ع) در کربلا، صحت احتمالی کدام یک از آنها را می توان آشکار کند؟ به نظر می رسد که اشتباه برداشت از گزارش واقدی از سال تولد امام سجاد (ع) و هم چنین درک اشتباه از صفت «الاصغر» دربارۀ امام سجاد (ع)، زمینه را برای درهم افکنی های اسنادی فراهم کرده است. بررسی گزارش های گوناگون از منابع شیعی و اهل سنت حاکی است که تولد امام سجاد (ع) در اواخر دهۀ چهارم، یعنی سال 38ق روی داده و 23سالگی امام هنگام حضور در کربلا، در میان اقوال دیگر، دچار اشکال کمتری است.

با اهتمام به کشورگشایی و توسعه قلمرو جغرافیایی در پی رحلت پیامبراکرم(ص)، عدل‌مداری به عنوان هدف اصلی حرکت انسان‌ساز اسلام، به محاق فراموشی سپرده شد. هرچند قیام معطوف به احیای این هدف والا، توسط اباعبدالله‌الحسین(ع)، تکانه‌ای سخت بر اذهان خفته مسلمین وارد ساخت؛ اما جریان انحرافی پس از رحلت رسول الله(ص)، آن قدر عمیق گشته بود که ضرورت تداوم این تلاش‌های مستمر، در راستای تبیین هدف بلند انقلاب نبوی را دو چندان نموده بود، تا مبادا آرمان‌شهر موعود در تعالیم نبی اکرم(ص)، شکل آرمانی و خیالی به خود گرفته و در نتیجه، تحقق‌ناپذیر جلوه‌گر شود. این پژوهش می‌کوشد تا این سوال که «مشی به ظاهر متفاوت و معطوف به مدارای امام سجاد(ع) نسبت به پدر شهید خود، در قبال اوضاع سیاسی ـــ اجتماعی و نیز نحوه عملکرد ایشان در جهاد تبیین آموزه‌های اسلامی، چگونه توانست در صیانت از آرمان‌شهر نبوی موثر واقع شود؟» را پاسخ دهد. نتیجه این پژوهش نشان داد، حضرتش با اتخاذ شیوه‌ای دو سویه، بر آن شد تا از یک طرف با برانگیختن احساسات مدعیان مسلمانی، آنان را به عظمت فاجعه انحراف از مسیر مکتب نبوی آشنا سازد؛ از طرف دیگر، آن حضرت با اقدامات جهادگونه خود، به منظور تبیین آموزه‌های ناب اسلامی، مانع از آن گردد که آرمان‌شهر موعود در تعالیم نبی اکرم(ص)، شکل آرمانی و خیالی پیدا کند و در نتیجه، غیر واقعی قلمداد شود.