جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از بخشهای مهم فلسفه اسلامی بخش الهیات بالمعنی الاخص است که در واقع مهمترین مسائلی که فیلسوفان بدان می پردازند در خودش جا داده است ، مسائلی از قبیل ، اثبات واجب تعالی ، اثبات یگانگی او ، صفات ذاتی و فعلی او ، بالخره بررسی افعال الهیو مساله خیر و شر و نظام هستی که هر کدام از آنها از پیچیدگی و اهمیت بسیار زیادی در فلسفه اسلامی برخوردار می باشد.

خلاصه آنچه که این پایان‌نامه به دنبال آن است بدین قرار است : در بخش اول آن سعی شده است که گوشه‌ای از شخصیت والا و بلند مرتبه سرباز گمنام اسلام، مولی‌الموحدین و نیز کتاب ارجمند و مقدس نهج‌البلاغه از زبان صاحبنظران مختلف اعم از مسلمان و غیرمسلمان برشته تحریر کشیده شود، هرچند که شناخت و معرفت شخصیت آن ابرمرد تاریخ به جهت اتصال به عالم قدس‌الهی غیرممکن و محال می‌نماید. در بخش دوم به اثبات صانع مقدس از طرق گوناگون (فطرت ، حدوث و خلق عالم، قصد و عنایت ، فسخ عزائم و نقص همم) پرداخته شده است . اگرچه کتاب نهج‌البلاغه کتاب جامعی است و در راستای موضوع خاصی نیست و همانطور که از عنوان آن پیداست مولف و گردآورنده آن سعی نموده که تنها خطب و رسائل و کلمات قصار آن حضرت را که از جنبه ادبی و بلاغی نظر وی را جلب کرده گردآورد، لذا مسائل و موضوعات نهج‌البلاغه متفاوت بوده و مطلب خاصی را دنبال نمی‌کند. بنابراین در این قسمت برهان‌هایی را که در رابطه با اثبات باریتعالی بکار رفته، به آن اشاره شده و پیرامون آنها توضیحات مختصر داده شده است . در بخش سوم به این مطلب اشاره شد که اگرچه بر وجود اقدس خداوند، دلایل مختلف اقامه شده و چنانچه گفته‌اند الطرق الی الله بعدد انفاس الخلائق اما عقول را بر ذات و کنه او راهی نیست و عقل و فهم بشری عاجز و قاصر از آن است که وجود حضرتش را تحدید نماید و از آنجا که وجود مقدس او از هر جهت وجودی بی‌حد و نهایت و از هر نظر علی‌الاطلاق است ، موجود مقید و محدودی همچون انسان و یا ملائکه مقرب را به ذات او راهی نبوده و هرگز کنه وجود او را درک نخواهد کرد. در بخش دیگر به توحید و وحدانیت حضرت حق پرداخته و ضمن بیان یکتایی خداوند صفات ثبوتیه و سلبیه‌ای را که در کتاب نهج‌البلاغه به آنها اشاره شد و نیز قرآن کریم در مواردی به آنها پرداخته، مورد بحث قرار گرفته است . ابتدا با بیان این مطلب که صفت غیر از موصوف است به بیان غیریت و دوگانگی آنها اشاره شده و سپس در مورد خداوند بحث شده و با نفی صفات از او به توحید صفاتی خداوند و اینکه ذات او با صفات ، عینیت داشته، اشاره شده و در مورد بعضی از صفات زیر بطور مختصر توضیحاتی داده شده است . در قسمت نبوات و ولایات ، به نبوت عامه و خاصه اشاره شده و ویژگی و اختصاصات نبی و نیز وضع اجتماعی زمان ظهور، ذکر شده و به بیان فلسفه و فایده نبوت پرداخته و اینکه رسالت تنها وظیفه پیامبران است و تنها پیامبران هستند که می‌توانند واسطه میان خداوند و انسانها باشند. در بخش پایانی به اهمیت و ضرورت معاد و بازگشت به آخرت اشاره و آنگاه به خصوصیات بهشت و جهنم پرداخته و مقایسه‌ای اجمالی میان دنیا و آخرت صورت گرفته است و در آخر مراتب و درجات بهشت و رضوان الهی گفته شده و اینکه جایگاه و سرانجام اهل طاعت و معصیت بهشت و جهنم خواهد بود.

«إشراق اللاهوت في نقد شرح الياقوت»، نوشته سيد عميدالدين ابو عبداللّه عبدالمطلب بن مجدالدين الحسينى العبيدلي كتابى است كلامى كه به بيان عقايد شيعه اماميه مى‏ پردازد. اين اثر نقدى است بر شرح علامه حلى با عنوان «أنوار الملكوت» كه بر كتاب «الياقوت» ابواسحاق ابراهيم بن نوبخت نگاشته شده است. «إشراق اللاهوت»؛ مشتمل بر پانزده مقصد است. در مقصد اول به موضوع نظر و تفكر پرداخته شده و در سه فصل بعدى مباحث الهيات بالمعنى الاعم مطرح گرديده و در فصول بعدى به مباحث الهيات بالمعنى الاخص (كلام) پرداخته شده است‏. مؤلف در اين اثر ابتدا ديدگاه مؤلف ياقوت را ذكر مى‏ كند، سپس قول شارح ياقوت؛ يعنى علامه حلى را يادآور مى‏ شود و سرانجام ديدگاه خود را مطرح مى ‏سازد. نكته قابل توجه در اين اثر آنست كه نويسنده تحت تأثير شهرت علامه حلى كه از قضا دايى وى نيز بوده، قرار نگرفته و به نقد ديدگاه وى پرداخته است.

کتاب الفکر الکلام عند ابن خلدون به بررسی نظرات و آراء ابن خلدون درباره مسائل و موضوعات مختلف کلامی و عقائدی می پردازد. موضوعاتی از قبیل توحید، احوال وجود، صفات الهی ، نبوت، عصمت انبیاء، معاد ، برزخ و... در بخشی از کتاب نظرات دانشمندان و علمای دیگر را راجع به ابن خلدون متذکر شده است.

علم الهی به اشیاءْ قبل از ایجاد، یکی از مباحث الهیات بالمعنی الاخص است که معرکه‌ی آرای مختلف قرار گرفته است. برخی از عهده‌ی تبیین این مسأله برنیامده و عده­ای نیز نتوانسته­اند تبیین دقیقی از علم تفصیلی در این مقام را ارائه دهند. در میان اقوال گوناگون که در این خصوص وجود دارد نظریه‌ی مشائین و ابن‌سینا معروف است؛ آن‌ها نظریه‌ی صور مرتسمه را مطرح نموده، بر این باورند که علم تفصیلیِ قبل­الایجادِ واجب‌تعالی، از طریق این صور است. آن‌ها علم پیشین واجب به اشیاء را علمی حصولی و درعین‌حال فعلی و لازمه‌ی ذات دانسته­اند. ابن‌سینا بر این باور است که ذات واجب، از جهت تعقلِ مبدئیت ذات خود برای آن‌ها، صور را تعقل نموده، نه به‌واسطه‌ی صوری دیگر، بلکه این صور از آن حیث که معقول‌اند موجودند؛ وجود آن‌ها عین معقولیت آن‌هاست و بر عکس. در این نوشتار ضمن تبیین و تحلیل نظریه صور مرتسمه در تفکر سینوی به بررسی ایرادات ملاصدرا بر آن نیز پرداخته است.

در این مقاله آموزه شناخت فطری خدا، حس الوهیت، مفهوم اصلی این حس، وضعیت آن در قبل و بعد از هبوط، تأثیر گناه بر این حس و آثار معرفتی آن بر ذهن انسان در اندیشه جان کالون به روش توصیفی- تحلیلی بررسی شده است. شناخت خدا و توانایی داشتن چنین شناختی اساس معرفت‌شناسی دینی کالون را تشکیل می‌‌دهد. انسان در اصل به صورت خدا آفریده شده و از فطرت الاهی برخوردار است. آگاهی از وجود خداوند و شناخت او دو جنبه دارد. یکی ادراک اینکه خدا وجود دارد و دوم درک آنچه که از شناخت جلال او عاید انسان می‌‌شود. خدا شناختی از خود را در قلب هر انسان قرار داده است که کالون آن‌ را «حس الوهیت» می‌‌نامد. شناخت خدا به‌واسطه حس الوهیت دارای مؤلفه‌های شناختی– متافیزیکی و شناختی– اخلاقی است. او با این حس هم می‌‌تواند دریابد که خدایی هست و هم وظایف اخلاقی خود را در قبال خالق و هم‌نوعان خود درک کند. اما نباید حس‌ الوهیت را با تجربه‌دینی یا مواجهه‌ عرفانی با خدا یکی دانست. این حس ناآگاهانه و غیرانتخابی، فراگیر، بالقوه، غیراکتسابی و ناآموختنی است. کسانی که خداوند را نمی‌‌پذیرند به دلیل عدم پرهیزکاری و معصیت خداوند، این نور طبیعی را در خود خاموش کرده‌اند. حس الوهیت پس از هبوط ناقص و تباه گشته، اما کلاً نابود نشده است و می‌‌تواند با فیض خدا احیا گردد.

مباحث مربوط به وجود خداوند سبحان و توحید و صفات او جل جلاله و... از مهم ترین مباحث فلسفة اسلامی است؛ و از طرفی شناخت خداوند سبحان تنها در حیطه توان بندگان مخلص و اولیای خاص الهی است. یکی از بارزترین مصادیق بندگان مخلص و اولیای خاص الهی، حضرت رضا(ع) است که به دلیل شرایط خاص سیاسی و فرهنگی دوران خود سهم بسزایی را در معرفی الهیات به معنی الاخص خصوصا مسأله توحید که از مهمترین و اساسی ترین مباحث آن است، دارند. در این تحقیق پس از بررسی آموزه های توحیدی آن حضرت و تبیین مبانی فلسفی وکلامی آن آموزه ها، یافته های اصلی تحقیق را می توان بدین گونه بیان کرد: وجود خداوند سبحان، وجودی است محض که از ازل موجود بوده است. خالق جهان، یگانه ای است که شریک ندارد. واجب تعالی، یگانه ای است که دومی ندارد. واجب الوجود از امور عدمی مبرا بوده و اساسا سلب این امور از خدای متعال از نوع سلب نقص از کمال محض است و از این جهت امور عدمی از صفات سلبی بشمار می آیند. اوصاف کمال نامتناهی، عین ذات خداوند سبحان است و زائد بر ذات نیستند. همانگونه که صفات کمال، امور وجودی وعینذات خداوند هستند، هر یکاز آن صفات نیز عین یکدیگرند. هیچ چیز در عالم خارج ایجاد نمی شود مگر آنکه قضا وقدر خدای متعال بر آن حکم کند. انسان به لحاظ برخورداری از اراده و اختیار، فاعل قریب افعال خود است و مبادی عالی فعل که در نهایت به خداوند سبحان می رسد، در حقیقت فاعلهای متوسط و بعید فعل انسان هستند. و...

کتاب حاضر اثر آیت الله حیدری و شرح «مسایل فلسفی» «نهایة الحکمة» در مورد الهیات به معنای اخص است. در جلد دوم این کتاب مباحث مربوط به علم خداوند متعال و کیفیت علم تفصیلی او به همه اشیاء مطرح شده است. سپس مباحث مربوط به قضا و قدر و ارتباط آن با علم و فعل خداوند بیان شده و قدرت خداوند و کیفیت اعمال قدرت را از سوی خداوند بررسی می‏نماید. در قسمت بعدی کتاب نگارنده به بحث در اینباره می‏پردازد که واجب‏الوجود مبدأ تمام ممکن الوجودها بوده است، پرداخته و دیدگاههای معتزله و اشاعره را در این زمینه نقد می‏نماید. حیات خداوند متعال، اراده و کلام خداوند متعال، عنایت حق تعالی به مخلوقات، مسأله خیر و شر، ترتیب افعال خداوند متعال و نظام عالم عقلی از دیگر مندرجات این جلد از کتاب می‏ باشد.

هدف ازاین پژوهش، بررسی مساله الهیات بالمعنی الاخص در نهج البلاغه است. رساله حاضر با استفاده از روش کتابخانه ای و تحلیل محتوا انجام یافته و مباحث آن دردوبخش کلی تنظیم شده است. بخش اول، به عنوان مقدمه تحقیق، طی دو فصل به ارائه کلیاتی پیرامون نهج البلاغه می پردازد. درفصل اول، به عنوان مقدمه تحقیق، طی دو فصل به ارائه کلیاتی پیرامون نهج البلاغه می پردازد. در فصل اول مختصری از زندگانی و آثار سید رضی به عنوان گردآورنده نهج البلاغه بیان شده و به دنبال آن خود نهج البلاغه مورد بررسی قرار می گیرد. درفصل دوم از بخش اول، شخصیت امیرالمومنین(ع) از جنبه علم الهی مورد بررسی قرار گرفته وبه آیات نازل در شان آن حضرت، سخنان پیامبر اکرم(ص) در مقام و منزلت حضرت و .... اشاره می شود. دربخش دوم پایان نامه، الهیات بالمعنی الاخص در نهج البلاغه مورد بحث و بررسی قرار می گیرد. الهیات بالمعنی الاخص تماما" به بحث درخصوص خداوند از جنبه های مختلفی چون اثبات خداوند، نحوه شناخت خدا و نفی هرگونه شباهت بین او ومخلوقات، چه در ذات و چه درصفات، توحید خدا و .... اختصاص دارد. تمامی موارد مذکور، به خوبی از عبارات امیرالمومنین(ع) قابل استفاده و فهم است و نکات ارزنده ای را می توان از آن استخراج کرد. نتایج حاصل از تحقیق نشان می دهد که اولاگ در جهان اسلام، حضرت امیرالمومنین(ع) اولین کسی است که به طور مفصل و دقیق پیرامون مباحث الهی به نحو مستدل و همراه با عبارات برهانی بحث نموده اند. هرچند که در زمان خود حضرت، فهم این مباحث برای مردم دشوار و گاهی غیرممکن بوده است. ولی در طی زمان هرچه بر غنای مباحث الهیات و فلسفه افزوده می شد، ارزش و اعتبار سخنان حضرت بیشتر نمایان و آشکار می شد، تاحدی که این عبارات و سخنان، راهگشا و فاتح ابواب فراوانی از علوم، به خصوص فلسفه اسلامی گشوده نشده است. ثانیا" سخنان امیرالمومنین(ع) درباب الهیات و خداشناسی در مرتبه ای است که هیچکس نه قبل و نه بعد ازایشان، به عمق و نکته سنجی آن سخن نگفته است. حتی در برخی از مباحث همچون وحدت خداوند، حضرت فتح باب کرده اند و درپاره ای دیگر گویی که حضرت به وسیله علم الهی خود و ارتباط با منبع وحی، پیش بینی می کرده اند که در آینده، دربین مسلمانان چنین بحثهایی رخ می دهد و برای جلوگیری از انحراف، مباحثی را به طور دقیق و صریح بیان کرده اند. ثالثا" حضرت علی(ع) نخستین کسی بوده اند که مباحث الهی و حکمی را درقالب الفاظ و واژه های عربی ریخته و عرضه نموده اند. پیش از ایشان هیچ کس به چنین کاری دست نزده است. زیرا دایره الفاظ و واژه ها برای دربرگرفتن آن معانی بلند و ارزشمند کوچک بوده است. مگراینکه نوعی تجرید درآنها اعمال شود و این تنها از مقام معصومی چون علی(ع) که با عالم غیب ارتباط داشته اند، ممکن بوده است که درنهایت فصاحت و بلاغت، آن معانی بلند و والارا درقالب آن الفاظ و واژه ها ریخته و به مشتاقان علوم هدیه نموده اند. رابعا" با توجه به عبارات و سخنان آن حضرت درباب خداشناسی اثبات می شود که یکی از راههای مطمئن و استوار براط شناخت خداوند و صفات او وفهم مباحث مربوط به الهیات، راه فلسفه و استدلال و برهان عقلی است. مخالفان این مباحث باید بدانند که فهم دقیق و صحیح پاره ای از آیات قرآنی و سخنان معصومین علیهم السلام، از جمله سخنان امیرالمومنین(ع)، تنها با توجه به این مباحث امکان پذیر است.

مسئله اراده الهی آنچنان که در کلام حکمای اسلامی بیان شده است شبهات و مشکلاتی را پدید آورده است که موجب ایراد شبهات و انتقادات زیادی خصوصا از جانب متکلمان شده است. از جمله این مشکلات می توان به مسئله معلل نبودن افعال الهی به غرض، بحث اولیت خداوند و مباحثی در علم خداوند اشاره کرد که این مقاله به طرح و رد این شبهات می پردازد.