جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

گاهی تکثرگرایی درحوزه دین مطرح می شود و از آن به پلورالیسم دینی یاد می­گردد. خاستگاه این تفکر، غرب مسیحی است که اخیراً ترجمه و به جهان اسلام نیز صادر شده است. پذیرش این تفکر از دیدگاه عقل و در مقام نظر منتهی به اجتماع نقیضین (اجتماع هست ونیست) و در مقام عمل نیز در اکثر موارد منتهی به جمع بین باید و نباید می شود. بله در برخی موارد و در فروعات و چگونگی زندگی می توان در مقام عمل کوتاه آمد و زندگی مسالمت آمیز داشت. ولی از منظر قرآن نظیر این تفکر امکان پذیر نیست. چون موردی که از سوی پلورالیست ها مطرح می شود، به هیچ وجه بر مدعای آنها دلالت ندارد. و از سوی دیگر ده ها آیه بر بطلان این اندیشه دلالت دارد. آیات مورد استفاده تکثر گراها عبارت است از : 62 و256 بقره ، 69 مائده، 17 و 18 زمر، و برخی آیاتی که بر بطلان پلورالیسم دلالت دارد عبارتند از: 19 ،20، 61 و85 آل عمران، 120 بقره، 29،31،33، توبه، 72 و 75 مائده

‫پلوراليسم ديني، نظريه‌اي است که بعضي از دانشمندان و متکلمان غربي در پاسخ به تبيين تعدد اديان ارائه داده‌اند. پلوراليسم يا کثرتگرايي که نقطه مقابل حصرگرايي است، به معني پذيرش تعدد و تعدد پذيري است و مدافع اصلي اين ديدگاه جان هيگ است. اين نظريه از ديدگاه اسلام پذيرفته نيست و نقدهاي زيادي بر آن وارد شده است. اين پژوهش در سه فصل به نقد آيت‌الله مصباح يزدي بر پلوراليسم ديني پرداخته است. حوزههاي پلوراليسم عبارتاند از: پلوراليسم سياسي، اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي، اخلاقي، معرفتي، و ديني. پلوراليسم ديني، به معني خلاصه نشدن حق و رستگاري در دين خاص و معين است. با توجه به وجود اديان متعدد، در تبيين کثرت اديان، چند رويکرد وجود دارد که عبارتاند از: انحصارگرايي ديني، وحدت‌گرايي، شمولگرايي، و کثرتگرايي ديني. در تبيين و توضيح پلوراليسم ديني از ديدگاه آيت‌الله مصباح يزدي، خاستگاه و زمينه پيدايش پلوراليسم ديني مطرح‌شده است. از ميان دو ديدگاه شرق و غرب، ديدگاه غربي بودن خاستگاه پذيرفته شده است و از مهم‌ترين عوامل زمينه‌ساز انديشه پلوراليستي در غرب، مي توان به برخورد غيراخلاقي و خشن کليساي کاتوليک و توسعه ارتباطات جهاني و آگاهي بيش از پيش از ساير اديان اشاره کرد. دو عامل ديگر پيدايش پلوراليسم از نظر آيت‌الله مصباح عبارتاند از: دخالت عامل رواني و دخالت عامل اجتماعي. پلوراليسم ديني سه تقرير دارد که عبارتاند از: پلوراليسم در حقانيت، پلوراليسم سعادت و نجات، و پلوراليسم عملي يا رفتاري. آيت الله مصباح، پلوراليسم ديني را ابتدا به پلوراليسم عملي يا رفتاري و پلوراليسم نظري تقسيم کرده و براي پلوراليسم نظري سه تفسير بيان کرده و ارزيابي نموده است. از ديد ايشان پلوراليسم رفتاري و به تعبير خود ايشان، همزيستي مسالمت‌آميز، مورد قبول است. پلوراليسم در حقانيت پذيرفته نيست و درباره پلوراليسم در سعادت و نجات، بايد بين کساني که حق را شناخته و آن را از روي لجاجت و تعصب نمي‌پذيرند و کساني که حق را نشناخته و امکان شناخت براي آنها هست و کساني که حق را نشناخته و امکان دنبال کردن هم ندارند، تفصيل قائل شد. گروه اول جاودان در آتشاند، گروه دوم به اندازه تقصير عقاب دارند و با گروه سوم معامله خاصي مي‌شود. از ديدگاه آيت‌الله مصباح، اعتقاد به پلوراليسم ديني، موجب شکگرايي، باعث جلوگيري از صدور فرهنگ اسلام و انقلاب، موجب نفوذ افکار و عقايد و ارزشهاي مادي و غربي در جامعه و باعث پذيرش اجتماع نقيضين ميشود.

‫در اين پژوهش ضمن بيان مفهوم پلوراليسم ديني و اقسام آن، مباني معرفت شناختي، کلامي و جامعه شناختي آن به نقد کشيده شده و از منظري درون ديني و برون ديني و با تأکيد برآموزه‌هاي اهل بيت(، نظريه پلوراليسم ديني که همه اديان را بر حق مي‌داند و دين خاصي را منحصراً دين حق تلقي نمي‌کند مورد نقد و ارزيابي قرار گرفته است. نويسنده در قالب چهار فصل، ابتدا مفهوم و انواع پلوراليسم، آن گاه مباني پلوراليسم و سپس از منظري درون ديني و برون ديني، به تحليل اين مسئله پرداخته است. در فصل اول، به مفهوم شناسي پلوراليسم و انواع آن و گسترش پلوراليسم در ابعاد مختلف اجتماعي، سياسي، فرهنگي، اخلاقي، معرفتي و ديني پرداخته شده و معاني پلوراليسم ديني بيان گرديده است. در فصل دوم، رويکردهايي درباره تنوع اديان و نظريات مختلف در باب کثرت اديان مورد بحث واقع شده و نظريه‌هاي انحصارگرايي، شمول‌گرايي، طبيعت گرايي، وحدت گرايي و تکثر گرايي ديني مطرح شده و مورد نقد و ارزيابي قرار گرفته است و زمينه‌هاي پيدايش تفکر پلوراليسم ديني در جهان غرب و جهان اسلام و مباني معرفت شناختي، کلامي و جامعه شناختي آن تبيين گرديده است. در فصل ديگري از اين نوشتار به بررسي مسأله حقانيت و نجات در اديان پرداخته شده و مهم‌ترين ادله پلوراليسم ديني در اثبات حقانيت و نجات براي همه اديان مطرح و مورد نقد و ارزيابي قرار گرفته است. در مهم‌ترين بخش از اين تحقيق، نويسنده با استناد به آيات و روايات، مباني پلوراليسم ديني را از منظري درون ديني مورد بحث قرار داده و به نفي صراط‌هاي مستقيم و اثبات صراط مستقيم پرداخته و مشخصات فرقه ناجيه و اهل رستگاري و پيامدهاي منفي پلوراليسم حقانيت را از منظر دين اسلام مطرح کرده است. همزيستي بين اديان در مکتب اهل بيت( و سيره آنان و نفي ملازمه بين مدارا و نجات و حقانيت اديان از مباحث بخش پاياني مي‌باشد که در اين زمينه نمونه‌هايي از مداراي پيامبر اسلام( و معصومين با پيروان ساير اديان را نيز منعکس شده است.

---

در جواب این سوال که آیا ممکن است کسانی از غیر مسلمین در آخرت به نجات برسد، سه جواب متفاوت وجود دارد.جواب اول می گوید نه خیر ممکن نیست، جواب دوم می گوید آری ممکن است چون ادیان غیر اسلام هم حق هستنند و جواب سوم می گوید ممکن است ولی نه بخاطر حقانیت ادیان دیگر بلکه بخاطر تعذر کسانی از ادیان دیگر و بخاطر استضعاف و قصور.این سه نظریه به ترتیت انحصارگرائی، تکثرگرائی و شمولگرائی نامیده شده است.انحصارگرائی در تاریخ اندیشه اسلامی طرفداران زیادی داشته است. انحصارگرایان برای مدعای خود بوسیله عمومات قرآن و روایات و اجماع استدلال کرده اند، ولی ادعای اجماع آنان پذیرفتنی نیست و عمومات نیز قابل تخصیص و تقیید می باشد.مدعای تکثرگرائی و شمولگرائی در مورد نجات تلاقی دارد و هر دوی آنان فی الجمله از امکان نجات برای غیر مسلمین دفاع می کنند و تنها مبنای آنان با هم فرق دارد.تکثرگرایان و شمولگرایان برای استدلال از عقل، قرآن و روایات استفاده می کنند. از آیات و قرآن کریم استفاده می شود که اعمال نیک پیروان ادیان غیر اسلام در صورتی که معاند نباشند مورد قبول می باشد، و همچنین قرآن تأکید دارد که اعمال نیکوی افراد نیکوکار ضایع نمی شود.در کتب روائی خصوصاَ شیعه تحت عناوینی همچون، مستضعف، المرجون لامر الله، اصحاب الاعراف و من لم یتم علیه الحجه روایاتی آمده است که از مجموع آنان بدست می آید که گروهی بین اهل عذاب و اهل بهشت وجود دارد که آنان کارشان محول به خدایشان است. در این روایات تصریح می شود بر امتناع عذاب بدون حجت.آنچه از مجموع آیات و روایات بدست می آوریم این است که کافر بمعنی کسی که شقاوت اخروی او قطعی است کسی است که کفر او از روی عناد و علی رغم آگاهی باشد.

در این عصر ما با انواع ادیان آسمانی و زمینی روبرو هستیم و ناچاریم در خصوص این کثر‌ت‌ها دیدگاه و تفسیری داشته باشیم. سه رویکرد مختلف نسبت به مسئله‌ی تنوّع ادیان وجود دارد: انحصارگرایی: که نجات انسان‌ها را منحصر به سنّت دینی خاص می‌داند و دیگران را از آن محروم می‌کند. شمول‌گرایی: حقیقت نهایی را، تنها در یک دین خاص می‌داند اما سایر ادیان نیز بهره‌ای از حقیقت و نجات را دارند. کثرت‌گرایی: عبارت است از پذیرش نجات و رستگاری در همه‌ی سنّت‌های بزرگ دینی به نحوی که همه‌ی این سنّت‌ها از نظر حقیقت از اعتبار و ارزش یکسان برخوردارند. کثرت‌گرایی دینی هیک از نظریاتی است که اخیراً بر سر زبان‌ها افتاده است. هیک به پیروی از کانت، با رهیافتی معرفت شناسانه، حقیقت دینی را به دو سطح نومنی «واقعیت فی نفسه» و فنومنی «واقعیت آنچنان که به تجربه در می‌آید» تفکیک می‌کند. هیک در باب تجربه دینی از این مدل معرفتی کانت مدد می‌گیرد. هنگامی که دینداران می-کوشند تا از واقعیت غایی سخن بگویند فقط می‌توانند بگویند که آن واقعیت چگونه برایشان پدیدار شده است. این تجربه با توجه به مفاهیم و مقولات دینی، گستره‌ی متنوّعی از تجارب را به بار می‌آورد. هیک ثمره‌ی اخلاقی چنین تجربه‌ای را تحول شخصیت انسان از خود محوری به حق محوری می‌داند. در این رساله سعی براین بوده است که ابتدا رویکردهای مختلف نسبت به مسئله تکثر ادیان را بیان و همچنینمبانی درون دینی و برون دینی این نظریه را مطرح نموده و سپس نقد نماییم. در ادامه، مراحل رهیافت هیک به این نظریه را وهمچنین مبانی نظریه وی و نیز کثرت گرایی نجات شناسی و حقیقت شناسی وی را بیان نموده و در نهایت به نقد آن پرداخته و به این نتیجه رسیده‌ایم که اشکال اساسی نظریه هیک این است که به نظر وی دین یک واکنش انسانی صرف نسبت به خدا و واقعیت غایی است در حالی که در جهان بینی اسلامی، دین از وحی الهی نشأت یافته است و دین یکی است و ادیان تفاوت دارند نه تعدد.

نظریه‌ پلورالیسم دینی رویکرد جدیدی در عرصه‌ دین‌پژوهی است و با این عنوان در زمان ابن‌عربی و مولوی مطرح نبوده است، با این حال می‌توان با تدقیق در آثار و آراء این دو عارف، نظرشان را در خصوص حقانیت ادیان مختلف به دست آورد. در این مقاله سعی بر آن است که با مطالعه آثار ابن‌عربی و مولوی و به روش توصیفی ـ تحلیلی، رویکرد این دو عارف مسلمان را در خصوص مسأله‌ حقانیت ادیان مختلف مورد بررسی قرار داده و با نظریه‌ پلورالیسم دینیِ حقانیت مقایسه ‌کنیم. به نظر می‌رسد که آراء ابن‌عربی و مولوی، علی‌رغم داشتن مضامین کثرت‌گرایانه، تفاوت اساسی با آن دارد. ایشان، با وجود اینکه عقیده دارند که در همه ادیان حقایقی یافت می‌شود و نمی‌توان همگی آنان را باطل محض دانست، اما از سوی دیگر معتقدند که دین اسلام دارای بیشترین و کامل‌ترین حقیقت می‌باشد. در واقع، ایشان بر اساس مکتب وحدت وجودی خویش، حقیقت را مشکک و دارای درجات مختلف دانسته‌اند که بالاترین درجه‌ آن در دین اسلام یافت می‌شود.