جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هدف: مقایسه خداشناسی در مکتب فلوطین با نظر چند تن از بزرگان عرفان اسلامی است. روش کار کتابخانه‌ایست. منابع مورد بررسی آثار و نوشته‌های فلوطین، کتاب اثولوجیا و بعضی تفاسیری که فلاسفه دیگر درباره فلوطین تقریر کرده‌اند. در عرفان اسلامی نیز از آثار سه تن از بزرگان عرفان (ابن عربی، مولانا، ابن فارض) و تفاسیر بعضی بزرگان در مورد آنها استفاده شده است. در آغاز تحقیق کتاب اثولوجیای فلوطین که مسلمین به غلط آن را از آثار ارسطو می‌دانستند بررسی و معرفی شده است و در بخشهای بعدی این کتاب و دیگر آثار فلوطین با آثار بزرگان عرفان اسلامی (یاد شده) مقایسه شده و موارد تشابه و اختلاف با ذکر نمونه‌هایی نشان داده شده است. موارد مورد مقایسه عبارتند از: نظریه فیض، وحدت وجود، سلسله مراتب هستی، ناشناخته‌بودن ذات، مساله تشبیه و تنزیه، روش خداشناسی، لزوم گذر از جهان مادی به عنوان سایه حقیقت، لزوم تهذیب نفس، زیبایی و نقش آن در راهیابی به کمال..

در باب امکان فهم قرآن برای انسان، شبهه های مختلفی به وجود آمد، که از مهم ترین شبهه ها می توان به شبهه تعارض فهم پذیر بودن قرآن برای انسان با ضرورت وجود معصوم اشاره کرد. بنیان شبهه، مربوط به ظنی بودن فهم انسان از قرآن است مبنی بر اینکه احتمال خطا در فهم قرآن وجود دارد و با هدایت جویی از قرآن سازگار نیست. و به دنبال بیان شبهه و ادله آن، نقد آن مطرح شده است.

اسلام و مقتضیات زمان از مسائلی است که با رویکردهای مختلف مورد پژوهش واقع شده است. در این پایان‌نامه بر مبنای اصل «حرکت جوهری» و با رویکردی وجودی و فلسفی و از منظر فلسفه تاریخ به این مسأله پرداخته‌ایم. به نظر نگارنده، استاد مطهری در مباحث «فلسفه تاریخ» خود از منظری نو و فلسفی بدین بحث پرداخته‌اند.مواجهه انتقادی ایشان با نظریه ماتریالیسم تاریخی، امکان طرح نظریه مستقلی را تحت عنوان «نظریه فطرت» فراهم نموده است. به نظر ما، ایشان در نظریه فطرت، تکامل اجتماعی انسان را در تاریخ مبتنی بر حرکت جوهری تبیین می‌نمایند. ما با صورت بندی نظریه ایشان و تبیین مبانی و آثار این نظریه نشان داده ایم که با مبنای استاد مطهری، چگونه وجود اجتماعی انسان موضوع حرکت جوهری واقع می‌شود و نتایج آن در ابعاد نظری و عملی وجود اجتماعی انسان چیست. مبتنی بر این نظریه، تاریخ، بستر ظهور فطرت الهی است و هر چه پیش‌تر می‌رویم، فطرت اسلام نمایان تر و کامل تر می‌شود.

یکی از مباحث مهم مسألهی توحید، تبیین ربط وجود ممکنات با وجود خداوند میباشد. آیا این وجودها با یکدیگر همانندی دارند و یا دو سنخ منفصل از هم میباشد که هیچگونه نسبتی با هم نداشته و متباینند؟ در این زمینه نظریات مختلفی از ناحیه عرفا، فلاسفه و متکلمین بیان شده است. «وحدت شخصی وجود» ، «وحدت تشکیکی وجود»، و «تباین وجودها» از جمله آنهاست. در میان دانشمندان اسلامی از میرداماد و قاضی سعید قمی که نمایندگی دو جریان فکری در حوزهی فلسفی،کلامی اصفهان را عهدهدار هستند دو نظر متفاوت دیده میشود. میرداماد به همسنخی و قاضی سعید به تباین بین وجود خدا و ممکنات قائل بوده است. دیدگاه همسنخی با مبانی فکری میرداماد همنواست. تنها در دو مورد یکی «پذیرش قول اشتهاری درمورد اصالهالماهیهای بودن وی»، و دیگر «نیستی محض خواندن ممکنات در برابر وجود خدا» ، دیدگاه او به تباین نزدیک میشود و با کلیت مبانی او سازگار نیست. نظریهی قاضی سعید قمی در تباین مطلق بین خدا و ممکنات با برخی از مبانی وی مانند قاعده «فاقد شیء نبودن معطی شیء»،قاعده «الواحد» و قاعده «قرب و بعد نسبت به خدا»همخوانی ندارد و با مشکلاتی روبروست. الهیات ایجابی و امکان شناخت احاطهای خدا از لوازم و آثار دیدگاه میرداماد و الهیات تنزیهی و عدم امکان شناخت احاطهای خدا نیز از لوازم و آثار دیدگاه قاضی سعید است که هریک بدانها التزام داشتهاند. اثر دیگر مسألهی ربط وجودی خدا و ممکنات در مبحث جبر و اختیار خود را نشان میدهد. هر یک از دو اندیشمند با تبیین خاص خود امری بین جبر و اختیار را پذیرفتهاند اما در نظر اول پذیرش همسنخی با جبرسازگارتر و پذیرش تباین مطلق با اختیار سازگارتر به نظر میرسد.

وحدت وجود يكي از مهمترين مسائل عرفان نظري است كه عرفا تلاش بسياري براي تبيين آن با توجه به مباني عرفاني نموده‌اند. با وجود اين، مسئله اساسي تبيين برهاني اين نظريه عرفاني است. فياض لاهيجي، يكي از برجسته‌ترين متكلمان و فلاسفه شيعي، نخست اشكالاتي را با توجه به مباني فلسفه مشائي بر نظريه وحدت وجود وارد كرده، سپس آن را همان وحدت تشكيكي وجود در حكمت متعاليه دانسته و در نهايت به نقد فلسفي‌ ـ ‌كلامي نظريه محقق دواني در اينباره پرداخته است. پژوهش حاضر نشان ميدهد كه انتقادات لاهيجي به ديدگاه وحدت وجود ناشي از غفلت وي نسبت به مباني عرفاني بوده و تشكيك وجود با وحدت آن در نظر عارفان متفاوت است، بنابرين نميتوان وحدت وجود را همان تشكيك وجود دانست. نظريه دواني نيز ناشي از مغالطه اشتراك اسم ميان اصطلاحات عرفاني با فلسفي و كلامي است.

در حكمت متعاليه مناط تشكيك خاصي، بازگشت مابه الاشتراك به مابه الامتياز است. اين، يك ضابطه و معيار عام است بگونه‌يي كه بر اساس آن حداقل سه قسم تشكيك خاصي را ميتوان تعريف نمود. در قسم اول از انواع تشكيك خاصي، كثرت بر وحدت غلبه يافته است بگونه‌يي كه تمام موجودات و كثرات هستي صرفاً در سنخ وجود با يكديگر اشتراك دارند. در قسم ديگر غلبه وحدت بر كثرت حاكم است بگونه‌يي كه تمام كثرات عالم وجود، مراتب يك وجود واحد هستند. در اين بين، قسم سومي نيز مطرح است كه راه ميانه‌يي بين دو قسم ديگر را در پيش گرفته است. در اين قسم از تشكيك خاصي وجود كه از بيانات آقاعلي مدرس در كتاب بدايع الحكم‌ ‌قابل استنتاج است، غلبه وحدت بر كثرت در ميان كثرات امكاني حاكم است، زيرا تمامي آنها مراتب يك وجود واحد اطلاقي هستند در حاليكه ميان واجب تعالي و مجموع كثرات امكاني، غلبه كثرت بر وحدت حكمراني ميكند.

فاقد چکیده

مكاتب فلسفي و عرفاني بر اساس جهانبيني خاص خود، هر يك نظرياتي در باب انسان كامل ارائه كرده‌اند. عرفا بر اساس جهانبيني «وحدت شخصي وجود» معتقدند فقط حق وجود دارد و ماسواي حق، تجليات و شئونات حق هستند. از ديدگاه اين گروه، انسان كامل انساني است كه به كمال جلا و استجلا رسيده باشد. در واقع چنين انساني مظهر كمالات (ظهورات) ذاتي و اسمائي حق ميشود نه اينكه در برابر حق وجود ديگري داشته باشد. استاد مطهري در نقد خويش بر نظريه انسان كامل مورد نظر عرفا، بر اساس نظريه وحدت تشكيكي وجود معتقد است انسان كامل انساني است كه ضمن متحقق ساختن همه اهداف و ارزشها در خودش بنحو اعتدال، هدف واحدي را نيز در نظر داشته باشد كه آن هدف همان قرب الهي است. بنا بر تشكيك وجود، اهداف كثير و هدف واحد، يكي هستند اما در مراتبشان با هم اختلاف دارند؛ در اهداف كثير نيز نيت و مرتبه نهايي، قرب الهي است. بعبارت ديگر، همچنانكه در حقيقت هستي، وحدت تشكيكي وجود حاكم است، به نظر استاد مطهري، كسي كه به هدف تشكيكي واصل شده باشد همان انسان كامل است. در اين مقاله روشن خواهد شد كه هيچكدام از نقدهاي مطهري بر عرفا وارد نيست و نصوص عرفا گوياي نادرستي نقدهاي وي است. بنابرين، عرفا تبيين كاملتري از انسان كامل دارند و انسان كامل با وحدت شخصي وجود سازگار است.