جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نظر به تقارب اندیشۀ دو گروه سلفیان و اخباریان، از یک سو، و تمایز مبنایی آنان، از سوی دیگر، مقایسۀ آرای آن‌ها مورد پرسش قرار گرفت که سؤال محوری جستار کنونی است. لذا، تلاش بر آن است تا جایگاه خرد در فهم مسائل دینی از نگاه آنان مورد نقد و بررسی قرار گیرد. در این بررسی معلوم شد که سلفیان تنها بر ظواهر احادیث نبوی و سیرۀ عالمان سلف تکیه دارند و اخباریان ظواهر روایات معصومان (ع) را اصل می‌دانند. به‌علاوه، هر دو گروه تعقل و اجتهاد را در فهم مسائل دینی قبول ندارند. در نقد آرای آنان می‌توان گفت: اوّلاً علی‌رغم توصیه‌های فراوان نصوص دینی به تعقل و اهمیت آن، عقلانیت نزد آنان نادیده انگاشته شده است؛ ثانیاً با توجه به آیات محکم و متشابه، ناسخ و منسوخ و... و موضوع سندیت و دلالت احادیث و نیاز به پاسخگویی به مسائل مستحدثه، ضرورت توجه به اجتهاد امری بدیهی است.

مسئله اثبات وجود خدا از اساسی ترین دغدغه های بشری و مهمترین و کانونی ترین موضوع الهیّاتی مسلمانان است. مکاتب و جریانهای مختلف فکری در فرهنگ اسلامی و جامعه شیعی اعم از محدّثان، متکلّمان و فیلسوفان در عرصه راه و روش شناخت خدا؛ مسیرهای متفاوتی را پیموده اند. مطالعه توصیفی و تحلیلی آرای هر یک از مکاتب فکری و مقایسه آنها با یکدیگر، افزون بر ارزش تاریخی به روشن شدن نقاط قوت و ضعف اندیشه های هر یک از آنها مدد می رساند. رساله حاضر در صدد تبیین رویکرد اخباریان شیعه به مسئله اثبات خداست که کمتر مورد توجه قرار گرفته است. فصل نخست شامل معرفی جریان اخباریگری و چهره های برجسته ای چون ملا أمین استرآبادی، ملا خلیل قزوینی، ملا محسن فیض کاشانی، شیخ حرّ عاملی، سید هاشم بحرانی، سید نعمت الله جزایری و شیخ یوسف بحرانی و شاخصه های فکری آنان بویژه در حوزه منابع معرفت دینی و نیز مروری بر مهمترین ادلّه اثبات وجود خدا است. در فصل دوم روش ها و ادلّه متنوع اخباریان در مسئله اثبات خدا با استناد به متون حدیثی، کلامی و تفسیری ایشان گزارش شده است. نقد و بررسی ویژگی ها و شاخصه های رویکرد اخباریان به مسئله اثبات خدا، موضوع فصل سوم رساله است. آن گونه که مطالعه حاضر نشان می دهد، در مجموع عالمان اخباری شیعه برخلاف ذهنیت موجود درباره ایشان، وجود خدا را با تبیین معرفت فطری و نیز اقامه براهین حدوث و قدم، امکان و وجوب و حتی برهان صدیقین اثبات نموده اند. آنان با نگاه ویژه به متون دینی و بهره گیری از ادلّه فوق، گاه درصدد هماهنگ سازی مفاهیم و آموزه های کلامی با آموزه های قرآنی و حدیثی برآمده اند.

طریقه خاص شیخ احمد احسائی در تفسیر تکوینی از فهم احادیث و از دیگر سو منظر حدیث گرایانه شیخ و تکیه فراوان بر ایجاد یک منظومه ی فکری بر اساس روایات و نیز اصرار شیخ بر نقل و توضیح روایات مشکل الحدیث در کنار عدم اقبال به دقتهای رجالی و نقد احادیث زمینه را برای پیدایش نوعی گرایش خاص حدیثی عقیده محور ایجاد کرده است.بررسی مفاهیم و کلیات،شخصیت شناسی و منبع شناسی این مکتب،بیان اجمالی کلیه آثار مفقود و موجود شیخ احمد، مولفه های حدیثی این مکتب و ارتباط آن با سایر منابع، ابزارهای فقه الحدیث از نگاه شیخ احمد و جایگاه فهم فهوانی و نقش فواد در فهم به عنوان مهمترین نقطه تمایز مکتب شیخ با سایر مکاتب حدیثی توضیح داده شده است. نگاه شیخ به صعب و مستصعب بودن حدیث و وجود سطوح معنایی در جمع بین احادیث، نظام سازی کلامی مبتنی بر حدیث نیز از مولفه های دیگر مکتب حدیثی اوست. همچنین اصرار شیخ بر اتصال به سنت حدیثی شیعه از طریق اخذ اجازات و شرکت در دروس اساتید بزرگ حوزه تلاشی است که نمیتواند در تحلیل مکتب شیخ از نظر دور بماند. در فصل سوم آسیبهای این مکتب حدیثی مورد توجه قرار گرفته است.

تعریف مسئله و تبیین موضوع:یکی از جریان‌های مهم فکری که در قرن یازدهم، پیرامون نحوه کشف احکام شرعی شکل گرفت جریان اخباریگری است. اخباریان در یک تعریف معمول، کسانی هستند که در استنباط احکام شرعی به نصوص قرآن و احادیث بسنده کرده‌ و سایر منابع را قبول ندارند. بنابر این تعریف، این مکتب توسط محمد امین استر آبادی بنیان گذاری شده و در مقابل مکتب اصولیان قرار گرفته است.تفاوت‌هایی بین اخباریان و اصولیان ذکر شده است که اهم آن‌ها تفاوت در منابع استنباط است. درباره منابع استنباط نزد اخباریان، پژوهش‌هایی انجام گرفته است، به عنوان مثال رساله دکتری با عنوان «شیوه ارزیابی حدیث نزد اخباریان و تطبیق آن با دیدگاه اصولیان» به بیان نحوه ارزیابی سند حدیث از نگاه اخباریان و اصولیان پرداخته است، یا رساله دیگری تحت عنوان «رابطه اجتهاد و اخباریگری» و «منابع استنباط نزد اخباریین و اصولیین» به بیان تفاوت اخباریان و اصولیان از حیث منابع استنباط پرداخته‌اند؛ اما در این میان پرسشی که کمتر بدان پرداخته شده، روش برداشت یا استنباط اخباریان از متن کتاب و سنت، یعنی دو منبع مشترک استنباطی اخباریان و اصولیان است. آنچه در این پژوهش به دنبال آن هستیم این است که آیا اخباریان نیز مانند اصولیان روش خاصی برای استنباط خود از متون آیات و روایات دارند یا خیر؟در نگاه آغازین، این‌گونه به نظر می‌رسد که اخباریان، اصول خاصی در زمینه برداشت از متن قائل نیستند. این پیش زمینه ذهنی شاید ناشی از تعریفی از اخباریان باشد که آن‌ها را ضد اصول فقه و در مقابل اصولیان قرار داده است؛ اما آنچه با بررسی بیشتر آثار اخباریان در زمینه نگاهشان به اصول فقه، روشن می‌گردد این است که اخباریان نیز به اصول فقه اهتمام دارند و معمولاً آنچه برخی از اخباریان از آن منع می‌کنند عمل به ظن و استفاده از عقل مستقل در کشف احکام و مباحثی از این دست است. همین مطلب باعث شده که حتی‌الامکان مباحث این پژوهش برگرفته از آثار اخباریان باشد و حتی مقدمات بحث و تحریر محل نزاع و ... نیز از همین آثار نقل شود تا تفکر اصولی اخباریان بیشتر معرفی گردد. برخی از مباحثی که اصولیان در کتب خود طرح کرده‌اند، در کتب اخباریان جایگاهی نداشته و مورد بررسی قرار نگرفته است، مانند مبحث صحیح و اعم، به همین دلیل در این پژوهش نیز ذکری از این‌گونه مباحث به میان نیامده است. آنچه در این رساله محل بحث است، مباحث وآرای اصولی اخباریان است؛ مراد از آرا در اینجا، آن دیدگاه‌هایی است که به صراحت بیان شده‌اند، نه مواردی که با تحلیل عمیق یک فتوای فقهی برای رسیدن به رأی اصولی یک فقیه صورت می‌پذیرد. ضرورت تحقیق و هدف:با توجه به اینکه اخباریگری به عنوان یک مکتب فقهی در بین فقهای امامیه مطرح است و نیز با توجه به اشتراک کلی قرآن و سنت به عنوان منبع استنباط احکام، میان اخباریان و اصولیان و نزدیک بودن کاربرد این دو منبع در عرصه فقه و به ویژه با توجه به متن گرایی در فقه، بررسی شیوه استنباط فقهای این مکتب از متون ضروری به نظر می‌رسد؛ علاوه بر این، تفاوت روش اخباریان در استدلال بر مباحث اصولی که بیشتر همراه با استدلال به روایات است، می‌تواند بر غنای مباحث اصول فقهی در دوران معاصر بیفزاید و مطالب جدیدی را به مباحث اصول فقهی معرفی کند.پرسش‌ اساسی تحقیق:پرسش اساسی این پژوهش این است که، سازوکارهای برداشت از متن نزد اخباریان چیست؟البته برای پاسخ به این پرسش پاسخ به دو سوال مقدماتی ضروری به نظر می‌رسد:1. ملاک شناخت فقهای اخباری چیست؟2. شخصیت‌های اخباری از لحاظ مصداقی چه کسانی هستند؟فرضیه‌ یا پاسخ‌ احتمالی تحقیق:-

ملا محسن فیض کاشانی (1007- 1091ه.ق) محدّث، مفسر، فقیه، اصولی و عارف امامیه در سده یازدهم هجری است که آثار ارزشمندی در هر یک از این علوم به جای نهاده است. نوشته ی حاضر به بررسی زندگی، آراء و آثار این عارف بزرگ پرداخته و مشتمل بر چهار بخش است. در بخش اول به شرح حال و معرفی آثار عرفانی و صوفیانه فیض؛ بخش دوم: جایگاه ملا محسن در تاریخ تصوف؛ بخش سوم: آراء و عقاید او در عرفان نظری و در بخش چهارم آداب و اخلاق صوفیانه از منظر فیض و غزالی اشاره شده است. در این رساله به نگرش ملا محسن به تصوف، در زمانی که ارزش و کارایی آن از بین رفته، بررسی انتساب وی به سلاسل صوفیه، تأثیر پذیری اش از ملاصدرا، غزالی، ابن عربی و شارحانش، بویژه جامی، چگونگی جمع بین عقل، عرفان و قرآن،بررسی تفاوت ها و شباهت های بین فیض و غزالی با تکیه بر مقایسه‌ی المحجه البیضاء و احیاءعلوم االدین، پرداخته شدهاست.

آثار و پژوهش های اخباریان که اهتمام ویژه ای به اخبار و احادیث داشته اند، در حوزۀ علوم حدیث محدود نمی شود و بخش های دیگر علوم اسلامی مانند تفسیر و مبانی آن را نیز در بر می گیرد. آن ها دارای تألیفاتی در حوزۀ قرآن کریم اند که به صورت مستقیم یا غیر مستقیم، اندیشه هایشان را منعکس می نماید. این اندیشه ها که در دو قرن یازدهم و دوازدهم، تفکر اسلامی و شیعی را با چالش های جدّی مواجه ساخت، پیامدهایی البته مبتنی بر مبانی خاص ایشان دارد که گرچه خود آنان از آن یاد نکرده و به آن ملتزم نبوده اند، نمی توان از منظر علمی از این پیامدها اغماض کرد. در جستار حاضر، این آثار و پیامدها با روش تحلیلی توصیفی بررسی شده اند. از پیامدهای مثبت و خدمات علمی اخباریان می توان به: پررنگ سازی نقش روایاتِ به جای مانده از معصومان در شناخت دین، تدوین جوامع روایی نوین، تألیف تفاسیر گران سنگ روایی، تعمیق و گسترش مباحث فقهی و اصولیِ مبتنی بر کتاب و سنت اشاره کرد. همچنین پیامدهای منفی اخباری گری نیز عبارت اند از: از بین رفتن حجیت روایات معصومان، عدم جامعیت و جاودانگی قرآن موجود، ایراد خدشه به اعجاز قرآن، راهیابی تضادّ و تناقض به قرآن، عدم کارایی آیاتِ فاقد تفسیر روایی، ورود روایات ضعیف به حوزۀ تفسیر قرآن، ناسازگاری با حکمت بالغۀ الهی در تضمین هدایت، مهجوریت نسبی قرآن و... .

كاركرد عقل عملی در اصول فقه گرچه فی الجمله و به طور پراكنده در كتب اصولی مورد بحـث قرار گرفته است؛ اما با اينكه مجموعه احكام عقل عملی مورد استفاده در اصول فقه، چـه بـه نحـو كلی، مثل اصل حسن و قبح عقلی و چه به نحو صغروی، مانند قبح تجـری، قـبح تفويـت اغـراض مولا و حسن احتياط، فراوان ودارای جهات مختلفـی اسـت، تفصـيل بحـث در هـيچيـك از ايـن كتب به نحو موضوعی و يكجا مورد بحث و مداقه قرار نگرفته است. در برخی از كتـب متقـدمان بـه برخـی از وجــوه مسـئله پرداختــه شـده اســت؛ مـثلاً بحــث از حسـن وقــبح در كتبـی چــون «الفوائدالحائرية» (ر.ك: وحيد بهبهانی، 1415ق، ص363ـ378» ،(الفصولالغروية» (ر.ك: صاحب فصول، 1404ق، ص316ـ350» ،(فرائدالاصول» (ر.ك: شـيخ انصـاری، [بـيتـا] ص230ــ245 (و «هداية المسترشدين» (ر.ك: اصفهاني، [بيتا]، ص433ـ442 (ديده می شـود؛ امـا پـس ازآن، ايـن اندك هم در كتب متأخرين كمياب گرديـده اسـت و تنهـا محقـق اصـفهانی در لابـلای دليـل انسداد، بحثی درمورد آن آورده است (محقـق اصـفهاني، 1374 ،ج2 ،ص322بـه بعـد). در كتـب مختلف شهيدصدر اين مسئله تا حدودی جايگاه خود را باز يافتـه اسـت و اخيـراً جنـاب عمـار ابورغيف يكی از شاگردان شهيد صدر در كتابی دو جلدی تحت عنوان «الاسس العقليـة» بحـث مستقلی با عنوان تطبيقات عقل عملی در اصول فقه مطرح نموده است. البته طبيعی است كه جـای چنين مباحثی نه در علم اصول كه در فلسفه علم اصول است و چنين علمی بسان ساير فلسفه هـای مضاف به علوم، هنوز در حوزه های علوم دينی جايگاه اساسی خود را نيافته است؛ گرچه محققان گرانمايه ای در اين زمينه پيشقدم گرديده و در پی پايه گذاری اين علوم برآمده اند. در اين نوشتار پس از تبيين مفردات موضوع و تعيين مراد از عقـل عملـی و تبيـين موضـوع و محدوده آن، به كاركردهای عقل عملی در مباحث اصولی اشاره گرديده است.

فعالیت‌های علمی در حوزه عدالت‌پژوهی را می­توان به ساختن بنایی تشبیه نمود که تحقق هر مرحله، مقدمه و امکانی برای ورود به مراحل بعد است. از این رو نگرش­های گوناگون در موضوعات حوزه عدالت­پژوهی ناشی از تفاوت دیدگاه‌ها در مراحل قبلی است. دراین میان کاربست روش مناسب، رکن اساسی برای دستیابی به اصول عدالت اقتصادی است. این مقاله با بهره­گیری از روش تحلیل فلسفی، روش­های دستیابی به پاسخ مسائل اصلی عدالت اقتصادی در آموزه­های اسلامی را مورد مطالعه و ارزیابی قرار می­دهد. در پژوهش­های اسلامی که تا کنون در باب عدالت و به ویژه عدالت اقتصادی صورت گرفته است، فضای کلی «مبناگرایی» حاکم بوده است. رابطه عدالت اقتصادی و حقوق اقتصادی و همچنین ویژگی­هایی همچون اصل امضایی بودن فرامین شارع مقدس در امور اقتصادی و جایگاه عرف و بناء عقلا در تعیین مصادیق حقوق اقتصادی، سبب تفاوت ماهوی مباحث روش­شناسی عدالت در حوزه اقتصاد با سایر حوزه­­های عدالت­پژوهی می­گردد. از این رو در این نوشتار روش­های «مبنا گراییِ نص­محور»، «مبنا گرایی علِّی»، «مبناگرایی فطری- ولایی» و «مبناگرایی منسجِم کارکردگرا» به عنوان مهمترین روش­های شناخت عدالت در اقتصاد اسلامی، مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. این پژوهش نشان می­دهد روش «مبناگرایی منسجِم کارکردگرا» نسبت به سایر روش­ها، برای شناخت عدالت اقتصادی در آموزه­های اسلامی، از اصالت و کارآمدی بیشتری برخوردار است.