جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دو فرقه کلامی شیعه و معتزله در مسائل گوناگونی اختلاف دارند. سید مرتضی، سرآمد متکلمان امامیه در قرن چهارم و پنجمِ هجری که به ناحق به اعتزال متهم شده، به نقد یکی از مسائل اختلافی با معتزله پرداخته و در تقابل با این جریان، به افضلیت پیامبران بر ملائکه معتقد است. وی هرچند با نقد ادله لَه و علیه مدعای معتزلیان مبنی بر افضلیت ملائکه بر پیامبران، رأی شیعه را اختیار میکند، در ادله عقلی و نقلی امامیه نیز خدشه میکند و مبنای پذیرش قول امامیه را اجماع علمای این طایفه میداند. به نظر میرسد در مجموع، نظرِ سید مرتضی درباره مسئله تفاضل قابل قبول باشد، چراکه ادله ذکرشده قابل مناقشه است و نمی توان با تکیه بر آنها، رأی قاطعی اتخاذ کرد.

«جمل العلم و العمل»، کتابی فقهی و کلامی تاليف سيد ابوالقاسم على بن حسين موسوى بغدادى، معروف به شريف مرتضى، علم الهدى است. بنا بر گفته برخی، نام ديگر كتاب «جمل العقائد» بوده و از مشهورترين تأليفات فقهى و كلامى سيد مرتضى مى ‏باشد. اين كتاب با همه اختصار و ايجازش در بر دارنده مهم‏ترين مسائل فقهى است و از منابعى است كه ما را با علم كلام و فقه در عصر مؤلف آشنا مى ‏سازد. از مهم‌ ترین ویژگی‌ های کتاب این است که به طرح استدلالی مباحث فقهی نپرداخته، بلکه کتاب فتوایی سید مرتضی است. وی در این کتاب، نظریات جدید فقهی خویش را نیز ذکر می‌ کند که تا قبل از آن کسی فتوا نداده است. اين كتاب از زمان تأليفش مورد توجه فقهاى عظام واقع شده تا جايى كه شيخ طوسى از شاگردان ممتاز وى قسمت كلامى آن را در كتابى به نام «تمهيد الأصول» شرح زده است و عبدالعزيز بن براج از ديگر شاگردان مبرز او در كتابى به نام «شرح الجمل» قسمت فقهى آن را شرح زده است.

«المقنع في الغيبة»، اثر على بن حسين، علم‌ الهدى معروف به شريف (سيد) مرتضى (متوفاى 436 ق)، درباره امامت و به زبان عربى است. اين كتاب كه توسط سيد محمدعلى حكيم مورد تحقيق قرار گرفته، على‌ رغم حجم كمش از بهترين و نفيس‌ ترين كتاب‌ هايى است كه در دوران غيبت، پيرامون امامت و حكمت‌ هاى غيبت نگاشته شده است. ارزش و اهميت والاى اين كتاب زمانى بيشتر فهميده مى‌ شود كه بدانيم شيخ طوسى كه خود يكى از نامدارترين و تواناترين علماى شيعى در مباحث كلامى است، مقاطعى مهم از اين كتاب را گاهى به‌ صورت نقل صريح و گاهى با اندكى تصرف و اختصار در كتاب «غيبت» و نيز در «فصل في الكلام في الغيبة» آورده و در جاى‌ جاى اين دو كتاب، مطالب مختلفى از كتاب «مقنع» را با تصريح به نام سيد مرتضى، مورد استناد قرار داده است. همين‌ طور، مفسر و دانشمند بزرگ اسلام مرحوم شيخ طبرسى (متوفى به سال 548 ق) قسمت‌ هايى از همين كتاب را به‌ صورت نقل صريح يا به‌ اختصار در كتاب ارزشمند خود «إعلام الورى بأعلام الهدى»، طى مسائل اول تا پنجم باب پنجم ذكر نموده است. او اگرچه به نام سيد شريف مرتضى به‌ عنوان مستند اين اقوال تصريح نموده، لكن اسم كتاب «مقنع» را به‌ عنوان مدرك آنها ذكر نفرموده است. سيد مرتضى درباره انگيزه تأليف خود، در ابتداى اين كتاب چنين مرقوم مى‌ كند كه: «در مجلس وزير سيد - كه خدا عمرش را به عزت زياد گرداند و بدخواهان و دشمنانش را خوار نمايد - كلامى درباره غيبت امام زمان (ع) پيش آمد... اين امر مرا بر آن داشت كه سخنى مختصر آورم...». مرحوم علامه شيخ «آقابزرگ طهرانى»، درباره وزير مذكور مى‌ گويد: «و آن وزير مغربى، شخصى به نام ابوالحسن على بن الحسين بن على بن هارون بن عبدالعزيز اراجنى بوده است.

الآيات الناسخة و المنسوخة جزء منابع اصيل در علوم تفسير و حديث به شمار مى‌آيد و مطالب آن از تفسير منسوب به ابوعبداللّه محمد بن ابراهيم نعمانى اقتباس شده است. براساس گفتۀ محقق این اثر، کتاب توسط مرحوم سيد‌‎مرتضى علم الهدى از بزرگان اماميه و مرجع دينى زمان خويش كه به سال 255 قمرى در بغداد متولد شده، مى‌باشد.سيد‌‎مرتضى در دانش‌اندوزى سعى وافر داشت و از بزرگترين شاگردان شيخ مفيد و نويسندۀ آثار علمى ارزشمند فراوانى است.در علوم دينى پايه‌اى رفيع داشت و به اقتضاى پايگاه بلندش در دين و دنيا، با كثيرى از اهل علم و ادب و سياحت مرتبط بوده است.جامعيت سيد‌‎مرتضى در علوم ادبى و معارف دينى، و دقت‌نظر و ژرف‌كاويش، او را در كار قرآن‌پژوهى مدد بسيار رسانيده است. سيد‌‎در این کتاب ابتدا دربارۀ ثقلين (قرآن و عترت) مطالبى بيان داشته و سپس روايت نعمانى از امام صادق عليه‌السلام را دربارۀ نبوت نبى اكرم صلى‌اللّه‌عليه‌وآله، قرآن كريم، ولايت اهل‌بيت پيامبر و نيز نكات بسيار ارزنده‌اى را كه در شناخت درست قرآن كريم نقش مهمى ايفاء مى‌كنند، نقل مى‌كند. روايتى نيز از اميرمؤمنان‌ عليه‌السلام دربارۀ اقسام هفت گانه نزول قرآن نقل كرده سپس وارد مبحث اصلى کتاب يعنى آيات ناسخ و منسوخ در قرآن كريم شده و آيات ناسخ و منسوخ متعددى را يادآور مى‌شود. در بخش ديگرى از کتاب به بيان محكم و متشابه و تفسير هریک از منظر قرآن كريم پرداخته و اقسام وحى در قرآن را نيز يادآور مى‌شود.اقسام نور و اقسام أمت در قرآن خاص و عام در قرآن، آياتى كه نيمى از آنها منسوخ و نيمى ديگر به حال خود رها شده است، برخى رديه‌ها بر مذاهب و افكار انحرافى، اسماء حسنى در قرآن و...ديگر مطالب کتاب را تشكيل مى‌دهد. مؤلف کتاب كيست؟ برخى در انتساب این کتاب به سيد‌‎مرتضى ترديد كرده‌اند، اما محقق کتاب معتقد است این کتاب از جمله آثار مرحوم سيد‌‎مرتضى است و تفسير نعمانى همان رساله محكم و متشابه يا آيات ناسخه و منسوخه نوشته سيد‌‎مرتضى مى‌باشد و سيد‌‎مرتضى در این کتاب به جز آنچه در مقدمه رساله در تقسيم قرآن به اقسام سبعه و آنچه در دو سطر اخير رساله آمده، از تفسير نعمانى استفاده نكرده است. کتاب با مقدمه مؤلف دربارۀ اهميت ثقلين آغاز مى‌شود و سپس با روايت نعمانى درباره بعثت پيامبر اكرم(ص) و قرآن كريم و ناسخ و منسوخ، متشابه و محكم، تأويل، عام و خاص و...در قرآن ادامه مى‌يابد.کتاب از ساختار دقيق و روشنى برخوردار نيست اما بطور كلى مى‌توان بخش عمده برای آن تصوير كرد. بخش اول: ناسخ و منسوخ در قرآن.در این بخش آيات ناسخ و منسوخ قرآن كريم گردآورى شده است. بخش دوم: محكم و متشابه در قرآن، كه به بيان تفسير و مصاديق آيات محكم و متشابه در قرآن پرداخته است.همچنين اقسام وحى در قرآن را يادآور شده است. بخش سوم: اقسام نور در قرآن بخش چهارم: اقسام أمت در قرآن بخش پنجم: خاص و عام در قرآن بخش ششم: آياتى كه نيمى از آنها منسوخ و نيمى ديگر به حال خود رها شده است. بخش هفتم: احتجاجات و رديه‌ها نسبت به مذاهب و افكار انحرافی بخش هشتم: اسماء حسنى در قرآن بخش نهم: معايش بندگان و اسباب آن در قرآن بخش دهم: ايمان و كفر و شرك در قرآن بخش يازدهم: درجات ايمان و منازل افراد مؤمن بخش دوازدهم: وجوب اطاعت ولاة امر بخش سيزدهم: وجوه ظلم در قرآن بخش چهاردهم: فرائض در قرآن بخش پانزدهم: قصص، أمثال، تنزيل و تأويل، مظاهرة، خلقت بهشت و جهنم، بداء،ثواب و عقاب، معراج، رجعت، فضيلت نبى مكرم(ص) در قرآن. بخش شانزدهم: عصمت انبياء و مرسلين و اوصياء در قرآن. بخش هفدهم: رأى و قياس و استحسان و اجتهاد در قرآن.