جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

الفصل الثانى:جسم طبيعى در يك مقدمه و پنج قسم بيان مى‌شود كه عبارتند از:افلاك در شش مقصد بيان مى‌شود كه شامل:تعداد افلاك،اثبات محدود بودن جسم در جهات مختلف،فلكهاى ثابت،فلك خورشيد،فلك قمر. القسم الثانى:كواكب مضىء در پنج مقصد بيان مى‌شود كه عبارتند از:هلال ماه، خسوف ماه،كسوف خورشيد،محو قمر،مجرة. القسم الثالث:عناصر در سيزده مقصد بيان مى‌شود كه شامل:نظر حكماء متاخر در وجود عناصر چهارگانه،طول زمين،آب،وضعيت جغرافيايى زمين،اندازه زمين،سكون زمين،دائره نصف النهار،سبب ايجاد صبح،بلندى و كوتاهى سطح زمين، اثرات كوهها بر باد و جو زمين،كون و فساد عناصر اربعه،عناصر اربعه از حيث تركيب، طبقات عناصر هفتگانه. القسم الرابع:مركبات ممزوجة در سه فصل بيان مى‌شود كه عبارتند از:مبحث مزاج در دو مقصد شامل:ارتباط با صورت جسمى،اقسام مزاج،عناصر معادن در فصل دوم بيان مى‌شود فلزات هفتگانه،فلزات جامد،فلزات مايع. الفصل الثالث:مبحث مركبات داراى نفس در يك مقدمه و سه قسم بيان مى‌شود كه عبارتند از:مقدمه در تعريف نفس و القسم الاول شامل:نفس نباتى القسم الثانى: نفس حيوانى.القسم الثالث:نفس انسانى القسم الخامس:مركبات غير قابل مخلوط شدن. المرصد الثانى:عوارض جسم در هشت مقصد بيان مى‌شود كه عبارتند از:اجسام محدثه، فناء عالم،بقاء اجسام،امتناع دخول جواهر بر يكديگر،وحدت جوهر و مكان، خالى بودن جسم از عرض و ضدش،ابعاد متناهى،وجود عالم ديگرى مماثل با اين عالم. المرصد الثالث:نفوس مجرده در چهار مقصد بيان مى‌شود كه عبارتند از:نفوس فلكى مجرد از ماده،نفوس انسانى مجرده،حادث بودن نفوس ناطقه،تعلق نفس به بدن.المرصد الرابع:موضوع عقل در سه مقصد بيان مى‌شود كه عبارتند از:ثبات عقل،ترتيب صدور عقل،احكام عقول.

كتاب «أربعين» نوشته فخر رازي،متکلم مشهور اشعری، يكى از مهم ترين كتب در علم كلام به حساب مى‌ آيد، چنانكه افراد متعددى به اين كتاب مراجعه كرده و از مطالب اين كتاب استفاده نموده و يا گاه بر بعضى از مطالب آن ايراداتى نوشته‌ اند. مباحث اين كتاب در 40 مساله بيان شده است كه مولف هر موضوع كلامى را در مسأله‌ اى بيان كرده و گاه يك مسأله از چندين فصل تشكيل مى‌ شود. اگر كتب كلامى اهل سنت به ويژه اشاعره كه بعد از فخر رازى نوشته شده است ملاحظه شود، در موارد متعددى به اين كتاب استناد شده است. بلكه از بعضى نقل‌ ها چنين استفاده مى‌ شود كه «أربعين» كتاب درسى بوده و در حوزه‌ هاى علميه اهل سنت تدريس مى‌ شده است. ابن رجب در كتاب العقود الدرية مى‌ گويد: «و لازم الشيخ تقى الدين بن تيمية مدة و قرأ عليه قطعة من الاربعين فى اصول الدين للرازى». در نقل‌ هاى ديگران نيز از سيره ابن تيميه چنين بر مى‌ آيد كه او اين كتاب را براى طلاب علم تدريس مى‌ كرده است و در بعضى از كتاب‌ هايش به عباراتى از اين كتاب استشهاد و يا عباراتى از آن را نقد مى‌ كند. مولف در اين كتاب بيشتر به مباحث اختلافى بين اهل سنت، خوارج، معتزله، مرجئه، شيعه و سائر مذاهب اسلامى مى‌ پردازد و كتاب در بيان مباحث بيشتر سبقه فلسفى دارد تا نقلى و روايى.

كتاب «أربعين» نوشته فخر رازي، متکلم مشهور اشعری، يكى از مهم ترين كتب در علم كلام به حساب مى‌ آيد، چنانكه افراد متعددى به اين كتاب مراجعه كرده و از مطالب اين كتاب استفاده نموده و يا گاه بر بعضى از مطالب آن ايراداتى نوشته‌ اند. مباحث اين كتاب در 40 مساله بيان شده است كه مولف هر موضوع كلامى را در مسأله‌ اى بيان كرده و گاه يك مسأله از چندين فصل تشكيل مى‌ شود. اگر كتب كلامى اهل سنت به ويژه اشاعره كه بعد از فخر رازى نوشته شده است ملاحظه شود، در موارد متعددى به اين كتاب استناد شده است. بلكه از بعضى نقل‌ ها چنين استفاده مى‌ شود كه «أربعين» كتاب درسى بوده و در حوزه‌ هاى علميه اهل سنت تدريس مى‌ شده است. ابن رجب در كتاب العقود الدرية مى‌ گويد: «و لازم الشيخ تقى الدين بن تيمية مدة و قرأ عليه قطعة من الاربعين فى اصول الدين للرازى». در نقل‌ هاى ديگران نيز از سيره ابن تيميه چنين بر مى‌ آيد كه او اين كتاب را براى طلاب علم تدريس مى‌ كرده است و در بعضى از كتاب‌ هايش به عباراتى از اين كتاب استشهاد و يا عباراتى از آن را نقد مى‌ كند. مولف در اين كتاب بيشتر به مباحث اختلافى بين اهل سنت، خوارج، معتزله، مرجئه، شيعه و سائر مذاهب اسلامى مى‌ پردازد و كتاب در بيان مباحث بيشتر سبقه فلسفى دارد تا نقلى و روايى.

موضوع کتاب «شرح‏ المقاصد» علم کلام و عقائد است و از مهم‏ترین و بهترین تألیفاتی است که در این موضع نگارش شده است، مباحث عمیق و گسترده کلامى و اعتقادى که در این کتاب مطرح شده است آن را در حقیقت به «دائره ‏المعارف علم کلام» تبدیل نموده است و با توجه به نگاه ژرف و دور از تعصب و جانبدارانه نویسنده اثر، از قدیم مورد توجه پژوهشگران مذاهب اسلامى بوده و به آن توجه خاصى داشته ‏اند. تفتازانى درباره کتاب خود مى ‏نویسد: «تصمیم گرفتم کتابى مختصر با نام مقاصد تألیف کنم که حاوى فایده‏هاى درخشان و دُرهاى یگانه باشد و بر آن کتاب شرحى بنویسم که بازکننده معماها، به همراه خلاصه‏ گویى و تفصیل مجملات و بیان دشوارى‏هاى آن باشد. این تحقیق همراه با دقت فراوان است به گونه‏ای که بیشتر از حد معمول در این مباحث دقت شده است».

موضوع کتاب «شرح‏ المقاصد» علم کلام و عقائد است و از مهم‏ترین و بهترین تألیفاتی است که در این موضع نگارش شده است، مباحث عمیق و گسترده کلامى و اعتقادى که در این کتاب مطرح شده است آن را در حقیقت به «دائره ‏المعارف علم کلام» تبدیل نموده است و با توجه به نگاه ژرف و دور از تعصب و جانبدارانه نویسنده اثر، از قدیم مورد توجه پژوهشگران مذاهب اسلامى بوده و به آن توجه خاصى داشته ‏اند. تفتازانى درباره کتاب خود مى ‏نویسد: «تصمیم گرفتم کتابى مختصر با نام مقاصد تألیف کنم که حاوى فایده‏هاى درخشان و دُرهاى یگانه باشد و بر آن کتاب شرحى بنویسم که بازکننده معماها، به همراه خلاصه‏ گویى و تفصیل مجملات و بیان دشوارى‏هاى آن باشد. این تحقیق همراه با دقت فراوان است به گونه‏ای که بیشتر از حد معمول در این مباحث دقت شده است».

موضوع کتاب «شرح‏ المقاصد» علم کلام و عقائد است و از مهم‏ترین و بهترین تألیفاتی است که در کلام اشاعره نگارش شده است، مباحث عمیق و گسترده کلامى و اعتقادى که در این کتاب مطرح شده است آن را در حقیقت به «دائره ‏المعارف علم کلام» تبدیل نموده است و با توجه به نگاه نسبتا بی طرفانه نویسنده اثر، از قدیم مورد توجه پژوهشگران مذاهب اسلامى بوده و به آن توجه خاصى داشته ‏اند. تفتازانى درباره کتاب خود مى ‏نویسد: «تصمیم گرفتم کتابى مختصر با نام مقاصد تألیف کنم که حاوى فایده‏هاى درخشان و دُرهاى یگانه باشد و بر آن کتاب شرحى بنویسم که بازکننده معماها، به همراه خلاصه‏ گویى و تفصیل مجملات و بیان دشوارى‏هاى آن باشد. این تحقیق همراه با دقت فراوان است به گونه‏ای که بیشتر از حد معمول در این مباحث دقت شده است».

اين كتاب معروف‌ترين و مهم‌ترين شرح كتاب«المواقف»قاضى عضد الدين ايجى مى‌باشد. كتاب شرح مواقف در كلام اسلامى و به خصوص در معرفى كلام اشعرى جايگاه ويژه‌اى دارد.به تحقيق مى‌توان گفت كه يكى از مهمترين و جامع‌ترين و علمى‌ترين كتب كلامى اشعري ها بلكه تمام اهل تسنن همين كتاب مى‌باشد. كتاب شرح مواقف علاوه بر حوزه‌هاى علمى اهل تسنن در حوزه‌هاى علمى تشيع نيز سالهاى متمادى به عنوان كتاب درسى مطرح بوده است. شيوۀ مولف در شرح كتاب مواقف،بيشتر از آنكه بر محور ادلۀ نقليه همچون آيات و روايات و اقوال باشد،مبتنى است بر استدلالات عقلى و جدلى گرچه مولف در اندك مواردى از شواهد نقلى هم براى تائيد استدلالات خود آورده است. اين كتاب گرچه در موضوع علم كلام نوشته شده است اما علاوه بر آنچه دركلام مطرح مى‌شود موضوعات متنوعى از مباحث فلسفى،همچون مباحث وجود،عدم،ماهيت،عرض،جوهر و...و از مسائل علم نجوم همچون مباحث مربوط به شمس،قمر،افلاك نهگانه و وضعيت جغرافيائى زمين و از مسائل علم اصول فقه،همچون مسائل مربوط به قياس،استقراء،تمثيل و...سخن به ميان مى‌آورد. مولف علت تأليف اين كتاب را وجود مطالب عاليه از علم كلام در كتاب مواقف و مستور بودن آنها مى‌داند كه جمعى از دوستان از او خواسته بودند كه اين مطالب را روشن سازد.او مى‌گويد«كتاب المواقف الذى احتوى من اصوله(علم الكلام)و قواعده على اهمها و اولاها و من شعبه و فوائده على الطفها و اسناها و...فاجتمع الى نفر من اجلة الاحباب المتطلعين الى سرائر الكتاب و اقترحوا على أن اكشف لهم عن مخدارته الاستار و ابرز لهم من نقاب الحجاب هاتيك الاسرار ليجتلوها بأعينهم متبرجات بزينتها متبخرات بمحاسن فطرتها... و شرحته بحمد الله سبحانه شرحا يذلل من شوارده صحابها و يميط عن خرائده نقابها...»

أبكار الأفكار في أصول الدين، تأليف ابوالحسن على بن ابى على بن محمد بن سالم، معروف به سيف الدين آمدى(551-631 ق)، متكلم بزرگ اشعرى است. اين اثر دائرةالمعارفى كلامى است، كه با قلمى شيوا، رسا و به دور از اغلاق در بيان مطالب و نقل و نقد اقوال و نظم فصول و ابواب به شكلى روشمند نگارش يافته است. «ابكار الافكار»، مهم‌ترين اثر كلامى آمدى و بلكه از مهم‌ترين آثار كلامى اشعريان و حتى جهان اسلام به شمار مى‌آيد و بر آثار كلامى اشعرى پس از خود تأثير قابل توجهى داشته است.اين كتاب، به يك اثر مرجع و بنيادين براى دورۀ پس از خود بدل گشت كه به دورۀ كلام متأخران شناخته مى‌شود. آمِدی در ابکار الافکار می‏کوشد تا دیدگاه‏های نحله‏های کلامیِ مختلف اسلامی و گاهی آرای ادیان آسمانی دیگر را نقل کند که از آنها با عبارت مِلّیّون یاد می‏کند. در جایی که اجماع میان همه ملل و نحل را گزارش می‏کند. تعبیر قد اجمع العقلاء را به کار می‏گیرد. گاهی برای نشان‏دادن رأی فرق اسلامی در برابر ملل غیراسلامی می‏گوید رأی اسلامیان چنین است. در برخی موضوعات نام اشخاص را می‏برد؛ مثلاً، جبّایی، نظّام، هشام بن حکم، اشعری، باقلانی، جوینی و... ؛ گاهی به جای اشخاص نام یک فرقه را می‏برد، برای نمونه، خوارج، امامیّه، معتزله، اشاعره، حشویّه، کرامیّه، واقفیه و... ؛ گاهی دیدگاه فلاسفه را با تعبیر مثلاً ذَهَبتِ الفلاسفة نقل می‏کند. تقریبا در اکثر قریب به اتفاق موارد، دیدگاه معتزله یک سویمهم بحث است. گاهی تمامی متکلّمان در برابر فلاسفه قرار داده می‏شوند. در بسیاری از موارد برای اشاره به رأی موردپسند خود، که موافق اسلاف اشعری وی است تعبیر مذهب اهل حق را به خدمت می‏گیرد. همیشه دیدگاه‏ها را به صورت منظم و دسته‏بندی شده و در چندین مسلک و تقریبا به ترتیب تاریخی گزارش می‏کند. از دیگر ویژگی‏های روش آمدی در این کتاب آن است که پس از نقل آرا و اقوال واردِ نقض و ابرام‏شده، از جهات متعددی همچون جهت لغوی، معنایی، نصّ و نقل، اجماع و عقل به نقد و بررسی آنها می‏پردازد. پس از تحریر محل نزاع و نقد و بررسی اقوال یا همه را ردّ می‏کند و رأی تازه‏ای می‏آورد یا در آن توقف کرده، فروتنانه اعتراف می‏کند که این همه آن چیزی است که در بساط و توشه‏اش یافت می‏شود و ادامه راه را بر آیندگان می‏سپارد.ن نتیجه اینکه کتاب ابکار الافکار به یک اثر پایه و بنیادین برای دوره پس از خود بدل گشت که به دوره کلام متأخران شناخته می‏شود. شیوه تحقیق آرا و تقریر مطالب و اخذ موضع آمدی در ابکار الافکار نیز، جالب و خاص اوست. گذشت که وی در خلاف و جدل، منطق و فلسفه دارای تخصص و آثار عدیده است که حاکی از گرایش عقلی و روح نقدیِ او است. نیز، گفته آمد که وی به بررسی پاره‏ای از قواعد مهم فلسفی همت گماشت و با وجود این به جدل و نیز منطق اهتمام ویژه ورزید. این امر یادآور سلف بزرگ او امام محمد غزالی (م504) است که به رغم نقد تند و حتی دشمنی با فلسفه و فیلسوفان توجه فوق‏العاده‏ای به منطق معطوف ساخت که آن هم دانشی برآمده از یونان و ابزار کار فیلسوفان بود. امّا ماجرا به همین جا ختم نمی‏شود. آمدی در مخالفت تند با جریان باطنیّه از یک‏سو و به‏خاطر تمایل به تصوف از سوی دیگر نیز یادآور غزالی است. این امر از یک‏سو تأثیرپذیری وی را از غزالی و تمسک او را به جدل و منطق برای هماوردی با فلسفه و کلامِ عقلانیِ معتزله نشان می‏دهد. از دیگر سو، رویکرد عقلی ـ نقلیِ او را به مباحث کلامی می‏نُمایاند. كتاب در پنج جلد و هشت قاعده تنظيم شده است. شایسته ذکر است که مصحح و محقق کتاب پانوشت‏های مفید فراوانی اعم از ذکر منابعِ مطالب مذکور در متن و نیز ارائه توضیحاتی جهت روشن شدن برخی ابهام‏ها یا معرفی افراد یا مکاتب و فرق آورده و به این نحو بر کمال اثر افزوده است. همچنین فهرست تمام موضوعات اصلی هر مجلّد در پایان آن ذکر شده است.

الموقف الثالث:فى الاعراض مولف مباحث مربوط به اعراض را در يك مقدمه و سه مرصد بيان مى‌كند كه عبارتند از:المرصد الاول:مباحث كلى اعراض كه در 8 مقصد مطرح شده كه عبارتند از:تعريف عرض،اقسام عرض،عرض از ديدگاه حكماء،اثبات عرض،عدم انتقال اعراض،عدم جواز قيام عرض به عرض،عدم بقاء عرض در دو زمان،عدم بقاء عرض در دو محل. المرصد الثانى:فى الكم مباحث اين موقف در نه مقصد بيان مى‌شود كه عبارتند از:خواص كم،اقسام كم،اقسام جسم،ذاتيات و عرضيات كم،انكار متكلمين بر عدد،انكار متكلمين بر مقدار،انكار متكلمين بر زمان،حقيقت زمان،مكان‌المرصد الثالث:فى الكيفيات مباحث كيفيات شامل يك مقدمه و چهار فصل مى‌باشد كه عبارتند از:كيفيات محسوسه در 5 مقصد شامل:حرارت،يبوست،اعتماد،صلابت،ملاسه،الوان،انكار لون،نور،ظلمت قسم ثانى:ضوء در 4 مقصد بيان مى‌شود كه عبارتند از:ماهيت نور،مراتب نور،كيفيت و ارتباط هوا با نور،شعاع و طلعلع نور. النوع الثالث:مسموعات در سه مقصد بيان مى‌شود كه عبارتند از:ماهيت صوت،كيفيت صوت وجود خارجى صوت.القسم الثانى:حروف در 4 مقصد بيان مى‌شود كه عبارتند از:ماهيت حروف اقسام حروف،ابتدا به ساكن،امكان جمع ساكنين.الفصل الثانى:كيفيات نفسانية در سه مقصد بيان مى‌شود كه عبارتند از:تعريف حيات،شرط حيات،تعريف مرگ. النوع الثانى:علم در 14 مقصد بيان مى‌شود كه عبارتند از:نسبت مخصوص عالم و معلوم،تعلق علم واحد به دو معلوم،جهل مركب،مباحث پيرامون جهل مركب،حواس پنجگانه،صورتهاى عقلى،علم تفصيلى و اجمالى،علم بالفعل و بالقوه،علم فعلى،مراتب عقل،اطلاقات عقل، تعلق دو علم به دو معقول،دگرگونى علم نظرى به علم ضرورى و بالعكس،استناد علم ضرورى به علم نظرى. النوع الثالث:اراده در 7 مقصد بيان مى‌شود كه عبارتند از:تعريف اراده،ارادۀ قديم، عدم اشتراط اراده به اعتقاد نفع،مغايرت اراده با شهوت،مغايرت اراده با تمنى،قول اشعرى در اراده،اراده و رابطه او با ذات متعلق. النوع الرابع:مبحث قدرت در 13 مقصد بيان مى‌شود كه عبارتند از:تعريف قدرت،مقدور بودن يك شى براى دو قادر، وجودى بودن صفت قدرت،اثبات قدرت،قدرت همراه فعل،قدرت قادر بر فعلى كه از آن منع شده است.تعلق قدرت به ضدين،عجز، تابع علم بودن مقدور،منافات داشتن خواب با قدرت و... النوع الخامس:كيفيات نفسانى در دو مقصد بيان مى‌شود كه عبارتند از:بديهى بودن لذت و درد، و مباحث مربوط به صحت.

أبكار الأفكار في أصول الدين، تأليف ابوالحسن على بن ابى على بن محمد بن سالم، معروف به سيف الدين آمدى(551-631 ق)، متكلم بزرگ اشعرى است. اين اثر دائرةالمعارفى كلامى است، كه با قلمى شيوا، رسا و به دور از اغلاق در بيان مطالب و نقل و نقد اقوال و نظم فصول و ابواب به شكلى روشمند نگارش يافته است. «ابكار الافكار»، مهم‌ترين اثر كلامى آمدى و بلكه از مهم‌ترين آثار كلامى اشعريان و حتى جهان اسلام به شمار مى‌آيد و بر آثار كلامى اشعرى پس از خود تأثير قابل توجهى داشته است.اين كتاب، به يك اثر مرجع و بنيادين براى دورۀ پس از خود بدل گشت كه به دورۀ كلام متأخران شناخته مى‌شود. آمِدی در ابکار الافکار می‏کوشد تا دیدگاه‏های نحله‏های کلامیِ مختلف اسلامی و گاهی آرای ادیان آسمانی دیگر را نقل کند که از آنها با عبارت مِلّیّون یاد می‏کند. در جایی که اجماع میان همه ملل و نحل را گزارش می‏کند. تعبیر قد اجمع العقلاء را به کار می‏گیرد. گاهی برای نشان‏دادن رأی فرق اسلامی در برابر ملل غیراسلامی می‏گوید رأی اسلامیان چنین است. در برخی موضوعات نام اشخاص را می‏برد؛ مثلاً، جبّایی، نظّام، هشام بن حکم، اشعری، باقلانی، جوینی و... ؛ گاهی به جای اشخاص نام یک فرقه را می‏برد، برای نمونه، خوارج، امامیّه، معتزله، اشاعره، حشویّه، کرامیّه، واقفیه و... ؛ گاهی دیدگاه فلاسفه را با تعبیر مثلاً ذَهَبتِ الفلاسفة نقل می‏کند. تقریبا در اکثر قریب به اتفاق موارد، دیدگاه معتزله یک سویمهم بحث است. گاهی تمامی متکلّمان در برابر فلاسفه قرار داده می‏شوند. در بسیاری از موارد برای اشاره به رأی موردپسند خود، که موافق اسلاف اشعری وی است تعبیر مذهب اهل حق را به خدمت می‏گیرد. همیشه دیدگاه‏ها را به صورت منظم و دسته‏بندی شده و در چندین مسلک و تقریبا به ترتیب تاریخی گزارش می‏کند. از دیگر ویژگی‏های روش آمدی در این کتاب آن است که پس از نقل آرا و اقوال واردِ نقض و ابرام‏شده، از جهات متعددی همچون جهت لغوی، معنایی، نصّ و نقل، اجماع و عقل به نقد و بررسی آنها می‏پردازد. پس از تحریر محل نزاع و نقد و بررسی اقوال یا همه را ردّ می‏کند و رأی تازه‏ای می‏آورد یا در آن توقف کرده، فروتنانه اعتراف می‏کند که این همه آن چیزی است که در بساط و توشه‏اش یافت می‏شود و ادامه راه را بر آیندگان می‏سپارد.ن نتیجه اینکه کتاب ابکار الافکار به یک اثر پایه و بنیادین برای دوره پس از خود بدل گشت که به دوره کلام متأخران شناخته می‏شود. شیوه تحقیق آرا و تقریر مطالب و اخذ موضع آمدی در ابکار الافکار نیز، جالب و خاص اوست. گذشت که وی در خلاف و جدل، منطق و فلسفه دارای تخصص و آثار عدیده است که حاکی از گرایش عقلی و روح نقدیِ او است. نیز، گفته آمد که وی به بررسی پاره‏ای از قواعد مهم فلسفی همت گماشت و با وجود این به جدل و نیز منطق اهتمام ویژه ورزید. این امر یادآور سلف بزرگ او امام محمد غزالی (م504) است که به رغم نقد تند و حتی دشمنی با فلسفه و فیلسوفان توجه فوق‏العاده‏ای به منطق معطوف ساخت که آن هم دانشی برآمده از یونان و ابزار کار فیلسوفان بود. امّا ماجرا به همین جا ختم نمی‏شود. آمدی در مخالفت تند با جریان باطنیّه از یک‏سو و به‏خاطر تمایل به تصوف از سوی دیگر نیز یادآور غزالی است. این امر از یک‏سو تأثیرپذیری وی را از غزالی و تمسک او را به جدل و منطق برای هماوردی با فلسفه و کلامِ عقلانیِ معتزله نشان می‏دهد. از دیگر سو، رویکرد عقلی ـ نقلیِ او را به مباحث کلامی می‏نُمایاند. كتاب در پنج جلد و هشت قاعده تنظيم شده است. شایسته ذکر است که مصحح و محقق کتاب پانوشت‏های مفید فراوانی اعم از ذکر منابعِ مطالب مذکور در متن و نیز ارائه توضیحاتی جهت روشن شدن برخی ابهام‏ها یا معرفی افراد یا مکاتب و فرق آورده و به این نحو بر کمال اثر افزوده است. همچنین فهرست تمام موضوعات اصلی هر مجلّد در پایان آن ذکر شده است.