جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سبک‌شناسی به عنوان یکی از علوم ادبی، تلاش برای بررسی دقیق آثار ادبی در دوره‌های مختلف است. نثر فارسی با توجه به زبان، دوران تاریخی، نگرش نویسنده، موضوع مطرح شده و غیره به انواع متفاوتی تقسیم می‌شود. در پیدایش زمینه‌های خلق نثر، مسائل اجتماعی، فرهنگی و سیاسی نقش مهمی دارد.بررسی‌های ما نشان می‌دهد که نگرش نویسندگان متون تاریخی دوران صفویه به گونه‌ای است که به جهان بر اساس آموزه‌های مذهب شیعه می‌نگرند. تأثیر این دیدگاه بر زبان و موضوعات مطرح شده در آثار نویسندگان این دوره به طور محسوس جلوه-گر است. هدف ما در این پژوهش، این است که بر اساس علم سبک‌شناسی، کتب تاریخی عصر صفویه را در سه سطح زبانی، فکری و ادبی مورد بررسی قرار داده و بر اساس یافته‌های حاصل از این بررسی، هر ویژگی را که از بسامد بالاتری برخوردار بود به عنوان ویژگی سبکی این کتاب‌ها، بیان کنیم.

یکی از مهمترین نظریه‌های نقد ادبی معاصر، نظریه بینامتنیت (تناص) است. بن مایه این نظریه، بر آن استوار است که هر متنی با متون دیگر در تعامل است؛ و هر متنی، ترکیبی از متون گوناگون است. این سخن پایه و أساس نظریه‌ای گردید که ژولیا کریستیوا، ناقد فرانسوی، درقرن 20 میلادی آن را«intertextuality» نامید که معادل عربی آن «التناصّ» و به فارسی «بینامتنیت» ترجمه شده است. قرآن کریم، مهمترین میراث الهی که به زبان عربی نوشته شده است؛ و نجیب محفوظ (1911- 2006م) رمان نویس مشهور مصر در رمانهای فلسفی‌اش از آن متاثر متأثر شده است. دو رویکرد مهم در مان‌های فلسفی محفوظ از نگاه دلالت‌های بینامتنی با قرآن مشاهده می‌شود: الف)بینامتنیت قرآنی خارجی، ب) بینامتنیت قرآنی داخلی؛ و هر دو نوع در عملیات بینامتنیت مورد تحلیل و بررسی قرار گرفتند. در تحلیل بینامتنیت قرآنی داخلی، نظریه تلقّی کار برد پیدا می‌کند، از سویی، در رمان‌های فلسفی نجیب محفوظ که شامل رمان‌های دزد و سگها، بلدرچین وپاییز، راه، گدا، گپی بر روی نیل، میرامار و بچه های محله ما هستند، دو نوع شخصیت خوب و بد از دیدگاه قرآنی مورد توجه قرار گرفته‌است؛ خوبان، أنبیای الهی هستند؛ و بدان، ستمگران تاریخ که هر دو توجه بشر را به خود جلب نموده و صفات هر دو به طور جداگانه مورد بررسی قرار گرفته‌است.این رساله حاضر، با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی، بینامتنیت قرآنی را در آثار نجیب محفوظ مورد بررسی قرار داه‌ایم که از جمله نتایج آن، یک) کشف جنبه‌های پنهان شخصیت نجیب محفوظ؛ دو) آشکارسازی گرایش‌های اسلامی وی بر مبنای دلالت‌های قرآنی که در رمان‌های فلسفی‌اش به کار برده‌است؛ سه) بیان شیوه پرداختن وی به مشکلات جامعه؛ چهار) کشف چارچوب‌های نظری بینامتنیت؛ ته‌نشین‌سازی (ترسیب)، جایگزینی (احلال یا ازاحه) و تشویق (اقناع) در رمان‌های فلسفی‌اش؛ پنج) تبیین کارکرد معاصر قرآن کریم در آثار وی.

عقل در شریعت، منشاء تکلیف و عامل طاعت و بندگی است و شناخت ذات و صفات حق از او برنیاید. عطار در مثنوی‌های خود عقل را عاجز از درک ذات و صفات خدا می‌داند زیرا شناخت خدا با دلیل و برهان میسر نیست. وی عقل را در مقام عدل خود (عالم طبیعت) می‌ستاید. اما معتقد است چون بخواهد پای از حد فراتر نهد دچار حیرت، گمراهی و ضلالت می‌گردد. عطار نظریات فلاسفه را مردود می‌شمارد وی عقل فلسفی را شایسته اسرار نمی‌بیند.او ادراک اسرار الهی را به طور ماوراء‌العقل منوط می‌سازد عقل از نظر او در صورتی راهنماستکه تابع شریعت باشد. عقل از نظر او عامل بندگی اما جان منبع حقیقی معرفت است. از نظر عطار چون و چرا سبب گمراهی است و سرانجام معرفت عقلی تحیر است. در مثنوی‌های عطار، عشق و عقل با هم تقابل دارد، او در همه موارد عشق را برتر از عقل می‌داند.

برای فهم کلام خدا «قرآن» با پدیده ای به نام زبان روبرو هستیم و در این راه می بایست قدم در فضای مباحث زبان شناسی بگذاریم. یکی از رویکردهای زبان شناختی مطالعات قرآنی، «تفسیر ساختاری» قرآن است. ساختار به معنای چارچوب تعیین کننده مناسبات درونی اجزای یک اثر است، به گونه ای که فهم ساخت، جهت فهم عمیق متن، دارای اهمیت است. این رویکرد، بر اساس نظریات ساختارگرایانی همچون یاکوبسن به بررسی سه سطح آوایی، واژگانی و نحوی در اثر می پردازد. تقسیم بندی سوره های قرآن بنابر نظریه «ساختار هندسی سوره ها» که توسط دانشمندان حوزه علوم قرآنی مورد توجه است، این امکان را فراهم خواهد آورد، تا انسجام و ارتباط درون متنی و پس از آن ارتباطات برون متنی سوره ها، نشان داده شود. بر همین اساس می توان ثابت کرد، هر سوره دارای یک هدف اصلی است، که از محورهای فرعی قابل تفکیک است و در عین حالتمام محورها در مسیر هدف سوره با یکدیگر هماهنگ هستند. سوره قمر در این رساله به دلیل وجود تکرار در ساختارها مورد توجه قرار گرفته است و تحلیل آن بر اساس نظریه ساختارگرایانی همچون یاکوبسن با روش توصیفی ـ تحلیلی انجام گرفته است.سوره قمر با یادآوری داستان اقوام پیشین و درهم کوبیدن آنها به دلیل انکار آیات الهی و نادیده گرفتن هشدارها ، به انذار مشرکان پرداخته است. انذار، شکست و هلاکت اقوام سرکش در هر کدام از سطوح ساختاری (آوایی، واژگانی و نحوی) سوره، نمود پیدا کرده است. به این صورت که در سطح آوایی حرکات کشیده به امتداد و استمرار هشدارها در طول تاریخ اشاره دارد. صفت تکریر، با هدف سوره که انذار مشرکان است هماهنگ است. صفات جهر، استعلا، انفتاح، اصمات و قلقله بیشتر از صفات دیگر است. بیشترین تکرار در حرف «الف» می باشد. در سطح نحوی تاکید در عبارات، صفات متعدد، جملات معترضه و... از دیگر موارد بیشتر است. شدت انکار مشرکان، تاکید را می طلبد. در سطح واژگانی اغلب اسم ها معرفه و مفردند که می تواند به خاص بودن عذاب ها و یا تنهایی رسولان الهی در دعوتشان اشاره داشته باشد. در این میان اسم درصد بیشتری را به خود اختصاص داده است. به نظر می رسد، بکار رفتن اسم و ساختارهایی که بر ثبوت و دوام دلالت دارند، مخاطب هشدارهای سوره را به مشرکان محدود نمی داند و هشدارها را در همه زمان ها جاری می سازد.

فلسفه و اندیشه‌ی ویتگنشتاین مستقیماً معطوف به « ادبیات، نقد و نظریه‌ی ادبی» نیست اما از رهگذر برخی مباحث تمهیدی ومیانجی می‌توان ردّ و تأثیر آن‌ها را در حوزه‌های مختلف ادبیات و نقد و نظریه‌ی ادبی پی‌گرفت. مباحث ویتگنشتاین در باب « زبان ( ماهیت، کاربرد، نسبتش با محیط و موقعیت و فرم‌های زندگی)، معنا، زیبایی، شناخت، اخلاق، دین، رازوارنگی، علیت و مقولاتی از این دست؛ این مجال را به خواننده آثارش می‌دهد که دامنه تأثیر آرای او در حوزه‌ها و حیطه‌های مختلف علوم، خاصه در علوم انسانی و ادبیات و هنر باز جوید. در این میان دو اصطلاح پایه‌ای فلسفه او یعنی «بازی‌های زبانی و شباهت‌های خانوادگی» که در حکم سنگ‌بنای جهان اندیشگانی او هستند؛ به طرز شگفت آوری در توصیف و تبیین و نقد رشته‌ها و گرایش-های علوم مختلف و رهیافت مطالعات بین‌رشته‌ای نقش بازی می‌کند.ویتگنشتاین در فلسفه‌ی متقدم خود، سه موضوع اساسی را محور اصلی فلسفه‌ی خود قرار می‌دهد: جهان، زبان و منطق. دراین فلسفه، ساختار منطقی زبان، بازتاب ساختار منطقی جهان است. در نتیجه از خصوصیات یکی ازآن‌ها به خصوصیات دیگری نیز می‌توان پی برد. در فلسفه‌ی متأخّر ویتگنشتاین نقش «زبان» نسبت به فلسفه‌ی متقدم وی بسیار برجسته‌تر است؛ این «کانونی‌شدگیِ زبان» ونسبتش با زندگی روزمره وفرم‌های زندگی وتکیه برحیث ِ کاربردی زبان ومعنا به تدریج راه را برنظریه‌های معنا، زیبایی شناسی، معرفت، اخلاق، دین، الهیات وبسیاری از مقولات ومسائل می‌گشاید.این جستار ضمن مرور رویکرد فلسفی ویتگنشتاین متقدم و انتقال او به دوره‌ی دوم اندیشه وزندگی‌اش به‌طور گسترده‌تر به فلسفه‌ی متأخر ویتگنشتاین و مفاهیم کاربردی فلسفه‌ی متأخر وی چون بازی‌های زبانی و شکل‌های زندگی و بیان توانمایگی-های نظری ومفهومی فلسفه‌ی او برای استفاده در حوزه‌های هنری، زیبایی شناختی، ادبی، عرفانی، اسطوره‌شناختی و عرصه‌های همبسته و وابسته به آن‌ها می‌پردازد. کلید واژه: ویتگنشتاین، نقد ادبی، بازی‌های زبانی،شباهت‌های خانوادگی، زبان، معنا

خاورشناسان در طی چند قرن اخیر به بررسی قرآن از جنبه های تاریخی، ادبی و زبان شناختی پرداخته اند. تحقیقات آن ها در زمینه ساختار گرایی قرآن مربوط به آثار آنجلیکا نیورث، پییر کراپن و چند تن دیگر از محققان است که زمینه را برای تفسیر ساختاری قرآن هموار نموده است.البته موضوعاتی از ادبیات قرآن که در ذیل ساختار قرآن قرار می گیرد، در آثار سایر قرآن پژوهان از گذشته تا کنون قابل ردیابی است؛ موضوعاتی مانند، زبان، واج شناسی، صرف (ریخت شناسی)، نحو، نظم، بلاغت، تالیف و سبک. به این موارد باید مسائل مربوط به لحن، آهنگ، سنت شفاهی، تصویر پردازی، نماد پردازی(تصویر پردازی نمادین )، استعاره، تمثیل، گونه، دیدگاه، ارتباطات درون متنی، صورت‌ها یا شکل‌های مشابه درون متنی و ویژگی های ادبی دیگر را نیز افزود که همه در یک بستر فرهنگی و معرفت شناسی تاریخی گرد آمده اند. همه‌ی این عناصر در تلفیق با یکدیگر پیام و معنای کامل قرآن را پدید می آورند.فارغ از جهت گیری مغرضانه بعضی خاورشناسان در بررسی قرآن، نگاه بشری آن ها به قرآن باعث بعضی دیدگاه های نسنجیده به قرآن شده است؛ اما کسانی مانند آنجلیکا نیورث سعی کرده اند به قرآن از دریچه نگاه مسلمانان به قرآن وارد شوند و خدشه ای به اعتقاد مسلمانان مبنی بر وحیانی بودن آن وارد نکنند.نگاه ساختارگرایانه به قرآن باعث تحولی در بررسی قرآن از سوی پژوهش‌گران مسلمان گردیده است؛ به نحوی که تفسیر ساختاری قرآن و دریافت پیام کلی سوره و ارتباط مفهومی آیات یک سوره جای تفسیر آیه به آیه در طی سالیان گذشته را گرفته است. همچنین مباحث علوم قرآن را از مباحث کلامی به ادبی سوق داده است؛ به صورتی که ادبیات قرآن به صورت کاملاً جدی و فارغ از مباحث عقیدتی مورد ارزیابی قرار گرفته است .

این جستار، ابتدا استحکام کلام میرزا حبیب خراسانی را در سطوح مختلف زبان و ادبیات می سنجد و سپس به مضامین شعری او می پردازد. با توجه به مرجعیت دینی میرزا حبیب، تعداد اشعار مذهبی وی نسبت به اشعار متفرقه کمتر از حد انتظار است. شادی در شعر او به طرز معناداری محسوس است و مرثیه در شعر او جایی ندارد. همچنین به راه و رسم عارفان ـ و حتی شدیدتر از بسیاری از آنان ـ به ظواهر شرع تاخته است؛ امری که دربارۀ یک مرجع تقلید شگفت می نماید. در این پژوهش بیشتر به این موارد پرداخته شده است: شاخصه های پایبندی به شریعت، سرسپردگی به عرفان، میزان دغدغه های اجتماعی و نوع نگاه شاعر به مدیحه پردازی دینی.

رنه دکارت از بنیان‌گذاران مکتب عقل‌گرایی در فلسفه‌ی غربی است که تلاش کرد تا اصول و مبانی شناخت را از قلمرو متافیزیک به حوزه‌ی اندیشه‌ی انسان وارد کند و دیدگاه‌ معرفتیِ متفاوتی ارائه دهد. نظریه‌ی شناخت دکارت از جمله مهم‌ترین و حساس‌ترین نقاط عطف اندیشه‌ی فلسفی در جهان غرب است که تأثیری شگرف بر تفکر انسان غربی و شرقی گذاشته است. فلسفه‌ی دکارت و به خصوص فلسفه‌ی شناخت او، بیشترین تأثیر را بر فلسفه‌ی جدید غربی و اندیشه‌های موجود در جریان فکری مدرن قرار داده است. همچنین با توجه به این‌که در میان فلاسفه و متفکران اسلامی، استاد محمدتقی مصباح یزدی، نگاهی دقیق، عالمانه و نقّادانه به شاخه‌ی معرفت‌شناسی داشته‌اند و اندیشه‌های فلسفی خویش را در میدان مواجهه‌ی با اندیشه-های فلاسفه‌ی غربی قرار داده‌اند؛نگارنده در پژوهش حاضر قصد بررسی و نقد استاد مصباح از نظریه‌ی شناخت دکارت را دارد. مولف در این راستا به تبیین دقیق و موجز نظریه‌ی شناخت دکارت پرداخته است و دیدگاه دکارت حول سه مسأله‌ی مهم معرفت-شناسی؛ یعنی امکان وجود شناخت، فرایند و مکانیزم شناخت و معیار و ارزش شناخت را در معرض بررسی و نقد استاد مصباح قرار داده است. دکارت و استاد مصباح امکان معرفت را قبول داشته و قائل به نظریه‌ی مطابقت‌اند؛ اما استاد در حوزه‌های فرایند و مکانیزم معرفتو ارزش و معیار معرفت، نقدهای جدّیی بر دکارت وارد می‌کند.

«متن محوری» اديان ـ به ويژه اسلام در وضعيت كنونی ـ باعث شده تا دريچه جديـدی بـه بررسـی ايـن متـون گشـوده شـود. ايـن دريچـه، پـژوهش ادبـی در متـون دينـی اسـت كـه بـه پيـروی از پيشرفت های نظريه ادبی و نقد ادبی فراز و نشيب فراوانی طی كرده اسـت. پـيش فـرض اصـلی در اين گونه پژوهش و به طوركلی پژوهش در دين، تعليق ذات يا ناب بودن ديـن/ متـون دينـی اسـت كه باعث می گردد به متنی ادبی مبدل شـود. ايـن روح حـاكم بـر سـنت غربـی پـژوهش در ميـان نواديبان عرب پی گرفته شد و كم كم مكتب ادبی در تفسيرقرآن شكل يافت. شـكل بـهروز شـده اين مكتب در «قرائت تأويلی» افرادی مانند نصرحامد ابوزيد و محمد اركـون نمـود دارد. مشـكل اصلی اين طرز نگرش عرفی به متون دينی و ادبی سازی آنهـا همـان مبنـای تعليـق ذات اسـت كـه باعث شكافی عميق ميان تلقی متدينانه و ايمانی با تلقی پژوهشـی از ديـن مـی شـود. ضـمن آنكـه پژوهشگردر اين مطالعه ادبی نمی تواند به رغم ادعا فارغ دلانه به بررسی بپردازد وهمدلی خـود را با متون دينی از دست خواهد داد. از سوی ديگر، معيار ادبی دانستن يك متن نيز اگـر چنـد لايگی معنا در نظر گرفته شود، مصادره به مطلوبی اتفاق خواهد افتاد كه درآن، آنچه را مـی خـواهيم در پژوهش بدان برسيم، فرض گرفته ايم و نيز ديگر توجيه يا تبيين كـافی بـرای «ايمـان» بـه قـرآن يـا متون دينی ديگر نخواهيم داشت. اين طرز تلقی از يك نگاه با زاويه خاص فراتر مـی رود واصـل ماهيت ايمان و دين را به چالش می كشد.

نخستین چیزى که از علوم مختلف براى درک و فهم قرآن نیاز داریم و بایستى به آن پرداخته شود علوم الفاظ است و بخشى از این علوم علم تحقیق در الفاظ مفرد و تک واژه‏ها است. تحصیل و به دست آوردن معانى مفردات الفاظ در حقیقت نخستین یارى کننده براى کسى است که مى‏خواهد معانى قرآن را بفهمد و آنرا درک کند.از گذشته تاکنون تحقیقات متعددی در زمینه مفردات قرآنی صورت گرفته و کتب فراوانی در این زمینه نوشته شده است.محققان برای شناخت مفردات قرآن به سراغ فرهنگ لغت ها و معجمهای عربی وکتب لغوی نوشته شده در این زمینه می روند . رسول اکرم?و امامان معصوم ?که اولین مفسران و معلمان قرآن هستند به مناسبت های مختلف درباره مفردات قرآن بحث نموده اند.بنابراین برهر قرآن پژوهی برای شناخت و فهم صحیح قرآن و مفردات آن رجوع به روایات معصومین(ع) در کنار استفاده از کتب لغوی،امری ضروری می باشد.در این پژوهش،روایات معصومین?در کنار اقوال لغویان «در ذیل مفردات سوره ی حج»آورده و به ارزیابی تطبیقی میان آن دو پرداخته است. روش جمع آوری اطلاعات در این پژوهش از نوع کتابخانه ای است، و با توجه به موضوع مورد پژوهش ،ازنوع تطبیقی و تحلیلی است.در منابع لغوی به ذکر معنای لغوی ، اشتقاق ، اصل ، ریشه،منبع لغوی ،مصادیق معنایی متعدد برای یک واژه و.....پرداخته اند،امّا در روایات بیشتر به ذکر معنای اصطلاحی،مصادیق،وجه تسمیه واژه،بیان شأن نزول،ترسیم فضای نزول و ....پرداخته اند.و در برخی روایاتیبه معنای لغوی واژه ،اشاره داشته اند.