جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

طبقات الحنابلة، اثر ابویعلی، معروف به ابن ابی‌یعلی، فرهنگ نامه رجال مذهب حنبلی از قرن سوم تا نیمه قرن ششم قمری است. این کتاب اولین کتابی است که در باب طبقات حنبلیه نگاشته شده است، همچنین یکی از مهم ترین منابع شناسایی فقهای حنبلی می‌باشد و جمعی بر آن تلخیص و برخی دیگر بر آن حاشیه نوشته‌اند.

نزدیک دو دهه قبل (بلکه یک مورد آن از 24 سال پیش) مقالاتی در موضوع نگرش مذهبی طبری نوشته بودم که یکجا عرضه نشده بود. اکنون به یمن همراهی یکی از شاگردانم توانستم آنها را یکجا متمرکز کرده و در اختیار عزیزان قرار دهم؛ شاید به کار کسانی بیاید که به این مبحث علاقه مندند.

الإبانة، یا «الإبانة الكبری»، یا «الإبانة عن شريعة الفرقة الناجية و مجانبة الفرق المذمومة»، تألیف ابوعبدالله عبیدالله بن محمد بن محمد بن حمدان عکبری معروف به ابن بطة عکبری (متوفی 387ق)، کتابی کلامی- روایی در دفاع از عقاید فرقه حنبلی است. ابن بطه در مباحث کلامی صرفاً به کتاب و سنت، چنانکه روش اسلاف وی بوده، تکیه دارد و تفکر حنبلی را با تعصب شدید طرح می‌کند و در فصل اول کتاب ابانه، لبه تیز حملات خود را متوجه مخالفین به‌خصوص شیعه نموده است. حتی فصل دوم این کتاب که با هدف تبیین معتقدات تألیف شده است، جنبه جدلی دارد و به‌طورکلی با توجه به همین خصیصه در کلام ابن بطه، درک بهتر آن مستلزم مقایسه کتاب ابانه او با آثار مخالفین معاصرش، مانند استغاثة ابوالقاسم کوفی امامی خواهد بود. ابن بطه یکی از شخصیت‌های برجسته جنبشی است که در سده 4ق/10م پدید آمد و هدف آن دفاع از ابوبکر، عمر، عثمان و نیز معاویه و کلاً آن دسته از اصحاب پیامبر(ص) بوده که مورد بی‌مهری شیعیان بوده‌اند؛ مثلاً وی از نخستین کسانی است که معاویه را با لقب خال‌المؤمنین یاد کرده است. نویسنده در مقدمه‌اش به احادیثی در ایجاد بدعت‌ها در دین اشاره کرده است؛ مثلاً در حدیث شماره 11 کتاب اثری از ابن عباس آورده که در هر سال بدعتی ایجاد می‌شود و سنتی از بین می‌روید تا اینکه بدعت‌ها احیاء و همه سنت‌ها از بین می‌روند‏؛ و در شماره 24 به سخن فضیل بن عیاض اشاره کرده که از زمانی سخن می‌گوید که مردم، حق و باطل و مؤمن و کافر و امین و خائن را از هم تشخیص نمی‌دهند و معروف را معروف و منکر را منکر نمی‌دانند‏. سپس در انتهای مقدمه با تأکید بر پیروی از سلف می‌نویسد: هرکسی که خداوند به او عقل درست و چشم نافذ عطا کرده است، با دقت نظر و تفکر و تأمل در امر اسلام و مسلمانان و با میانه‌روی و پیمودن راه درست برایش روشن می‌شود که بیشتر و عموم مردم از اعقاب و گذشتگان خویش روی برگردانده، پس از راه دور شدند و از برهان صحیح برگشتند. روشن است که بسیاری از مردم آنچه را که گذشتگان قبیح می‌دانستند نیکو شمردند و آنچه را حلال می‌دانستند حرام شمردند و البته اخلاق مسلمین و عملکرد آنان که بصیرت دینی داشتند و اهل ایمان و یقین این‌گونه نبوده است‏. نویسنده در بخشی از مطالب کتاب به اشاره به اینکه فرقه ناجیه یکی و فرقه‌های مذمومه هفتادوچند فرقه هستند تصریح کرده که در تشخیص فرقه ناجیه اختلاف فراوان وجود دارد. هر یک از فقهای مسلمین مذهب خود را فرقه ناجیه دانسته و بر مخالفانش ایراد می‌گیرد‏. مالک بن انس، شافعی، احمد بن حنبل هر یک مذهبی دارند که دیگران با او مخالفت می‌کنند. گروهی از معتزله و رافضه (شیعه) و غیر اهل سنت بر ما ایراد می‌گیرند و می‌گویند که حق یکی است پس چگونه این مذاهب با هم اختلاف دارند؟ او با توجیه این موضوع که اختلافات بین این مذاهب در اصول و اساس دین نیست به انتساب اتهاماتی به شیعه (رافضه) پرداخته و چنین تصویر کرده که شیعه هر کسی را که از این مذهب پیروی نکند را کافر می‌داند. تمسک به سنت و جماعت‏، رد عقاید مرجئه‏، تبیین کفر و گمراهی جهمیه‏، پاسخ‌های احمد حنبل به سؤالات معتصم تحت عنوان محنة و مصیبت امام احمد بن حنبل از جمله مباحث کتاب است. یکی از ابواب کتاب به احادیث امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب(ع) اختصاص یافته است. در یک از روایات پیرمردی از آنحضرت پیرامون قضا و قدر سؤال می‌کند. آنحضرت می‌فرماید: ای شیخ، آیا گمان کردی که قضا و قدر اجباری است. اگر این‌گونه بود امر و نهی، وعد و وعید، ثواب و عقاب باطل می‌شد؛ و نیکوکار در پاداش گرفتن بر گناهکار اولویت نداشت و گناهکار در عقوبت شدن بر نیکوکار مقدم نبود.

طبقات الحنابلة، اثر ابویعلی، معروف به ابن ابی‌یعلی، فرهنگ نامه رجال مذهب حنبلی از قرن سوم تا نیمه قرن ششم قمری است. این کتاب اولین کتابی است که در باب طبقات حنبلیه نگاشته شده است، همچنین یکی از مهم ترین منابع شناسایی فقهای حنبلی می‌باشد و جمعی بر آن تلخیص و برخی دیگر بر آن حاشیه نوشته‌اند.

ترجمه ماشینی: این کتاب به یکی از مهم ترین و مخاطره آمیز ترین مسائل ایمان و اصول دین می پردازد که همان مسئله اعتقاد به جبر است، ابن قیم جوزیه دو فصل کامل در کتاب خود دارد، یکی برای پاسخ به جبر و قدر. دیگر برای پاسخ به تقدیرگرایی، علاوه بر پاسخ به آن و دیگران در فصول کتاب خود.

دگرگونی اندیشه ها و عقاید لازمه تفکر انسان است که اگر معیار معینی نداشته باشد، این دگرگونی می تواند همچنان ادامه پیدا کند. هنوز چند دهه از پیدایش دین اسلام نگذشته بود که اختلافات درون دینی آغاز شد و تشخیص فرقه و مذهب صحیح از غیرصحیح کاری دشوار شد. لذا نیاز به تدوین علم فرق و مذاهب احساس شد تا بتوان اسلامی بودن یک فرقه را به راحتی تشخیص داد. عوامل مختلفی در پیدایش فرق و مذاهب نقش داشته اند که می توان به تعصب های کور قبیله ای، بدفهمی و کج اندیشی، منع از تدوین حدیث، اجتهاد در برابر نهی، و را نام برد. در ادامه به تاریخچه پیدایش فرق و مذاهب در ایران پرداخته شد و عواملی مانند؛ ناآگاهی و خردگریزی، باورهای غیرمبین، تکلیف گریزی و نابسامانیهای اجتماعی و اقتصادی در شکل گیری فرق در ایران نقش داشته اند.