جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از چالش‌های فراروی اعتقاد به عمومیت قضای الهی، شبهۀ تعارض لزوم رضایت به قضای الهی و لزوم عدم رضایت به شرور اخلاقی است. ابن‌سینا پاسخی در دو بخش به این شبهه ارائه کرد. در بخش نخست با تفکیک حیثیت ارتباط شرور اخلاقی با فاعل و قابل، آنها را از حیث ارتباط با قابل، شر دانسته است. در بخش دوم نیز با تفکیک امور بالذات و بالعرض، شرور را به‌صورت بالعرض مشمول قضای الهی معرفی کرد. این پاسخ تنها در صورتی شبهه را برطرف می‌کند که شرور، وجود حقیقی نداشته باشند؛ بلکه اطلاق موجود به آنها را مجازی (اعتباری) بدانیم. در این‌صورت رضایت به آنچه وجود حقیقی ندارد، ضرورت نخواهد داشت و شبهه برطرف خواهد شد. در سخنان ابن‌سینا شواهدی وجود دارد که بر اساس آنها می‌توان وی را قائل به مجازی (اعتباری) بودن شرور دانست. پژوهش حاضر نشان می‌دهد که این شواهد، بر ارادۀ معنای یادشده از سوی ابن‌سینا دلالت دارند. البته در صورت عدم پذیرش این دلالت، پاسخ درخوری به این شبهه، در فلسفۀ ابن‌سینا داده نشده است.

درد و رنج کشیدن حیوانات در صحنه طبیعت، واقعیتی است که‌ با وجدان و عقل فهمیده می‌شود. وجود این واقعیت زمینه‌ساز شبهه‌ای شده که ذیل مساله «شر» قرار می‌گیرد و ملحدین، آن‌را شاهدی بر وجود شرور گزاف می‌دانند‌ که با وجود خداوند، یا اوصاف او ناسازگار است. حل این ناسازگاری همواره برای خداباوران مورد توجه بوده است، لذا عده‌ای با چند خدا‌انگاری آن را حل می‌کردند. اما ادیان ابراهیمی به سبب پافشاری بر توحید و انتساب اوصاف مطلق «عالم»، «قادر» و «خیرخواه محض» برای خداوند با مشکل جدی‌تری در حل این ناسازگاری مواجه‌اند. ریشه‌داشتن تبیین‌های غیردینی از قوای ادراکی حیوانات در فهم آنها، همچنین روشن نبودن حکمت و عاقبت زندگی پر از درد و رنج حیوانات در متون دینی، حل این ناسازگاری را برای اندیشمندان ادیان ابراهیمی پیچیده‌تر کرده است. با تفحصی کتابخانه‌ای، أهم رهیافت‌های داده شده در این مساله عبارتند از؛ عدمی خواندن درد و رنج و یا انکار ادراک «رنج» در حیوانات که قدیمی‌ترین روش پاسخگویی به این مساله است. روش دیگر، بازنگری در مفهوم اوصاف مطلق خداوند است، که هر دو روش برخلاف فهم اکثر متدینین از متن دین است. در این بین، جبران آلام حیوانات، پاسخی است که در فضای اسلامی ریشه دارد که البته سیر تاریخی ابتدا و انتهایش در کیفیت پاسخگویی متفاوت است. به نظر می‌رسد پاسخ به این مساله باید از متن خود دین باشد چون اشکال هم متوجه خود متن دین است. کتاب مقدس در این مساله نارساست و غالب آنچه الاهی‌دانان مسیحی می‌گویند برگرفته از تفکر فلسفی آباء کلیساست. نهایتا از کتاب مقدس به دست می‌آید که فرشتگان مطرود در ایجاد این درد و رنج‌ مقصرند؛ اما به نظر می‌رسد در قرآن و سیره اهل‌بیت، حیوانات ولو در سطحی ضعیف‌تر، مُدرک، مختار و مکلف بوده و آلام آنها نیز همانند انسان با عوض‌دهی در معاد و پرورش روح توجیه می‌شود.

مساله شر از قدیمی‌ترین مسائلی است که از دیرباز، نه تنها ذهن متفکران بلکه ذهن انسان‌های عادی را به خود مشغول داشته است. همه انسان‌ها در طول زندگی خود، با انواع شرور مواجه می‌شوند. لذا پرسش‌هایی در ذهن افراد شکل گرفته است از جمله: آیا امکان نداشت که جهان فقط مملو از زیبایی و خیر بود و هیچ شرّی در آن وجود نداشت؟ علّت شرور چیست؟ در این میان، دغدغه خداباوران بسیار بیشتر است چراکه از خداوند مهربان، قادر و عالم محض، آفرینش و جایز دانستن شرور انتظار نمی‌رود. متکلمان مسلمان با الهام گرفتن از آیات و روایات، شرور را تحت عنوان آلام مطرح کرده‌اند. از دید آنها یک دسته از شرور، آلامی هستند که پیامد قوانین طبیعت و مستند به خداوند می‌باشند. مثلا زلزله‌ای که انسان‌ها در صورت وقوع آن جان خود را از دست می‌دهند یا دچار جراحات و آلامی می‌شوند؛ مستند به خداوند است. در این قسم از شرور طبق حکمت عدلیه، اعطای عوض بر خداوند واجب است. در این تحقیق مطالب به روش کتابخانه‌ای گردآوری و با روش تحلیلی و توصیفی بررسی می‌شوند و تلاش می‌شود تا کارکرد نظریه عوض از منظر متکلمان در حل مساله شر بررسی شده و طبق این نظریه تلاش می‌شود راه‌حلی مناسب برای همه یا حداقل برخی اقسام شرور ارائه شود. در این راستا برای مطرح شدن مساله از زوایای مختلف، راه‌حل‌های فیلسوفان مسلمان و غربی برای معضل شر و همچنین راه‌حل متکلمان معتزله، اشاعره و امامیه بیان و بررسی می‌گردد و سپس تحلیل می‌شود که راه‌‌حل‌های آن‌ها تا چه حد در حل مشکل انواع شرور موفق هستند. با وجود راه‌حل‌های متعددی که برای حل مساله شر ارائه شده است، به نظر می‌رسد "نظریه عوض" دارای کارکرد خاص خود در این زمینه است.

چکیدهیکی از مباحث بسیار دشوار که پیشینه ای به طول تاریخ اندیشه بشر دارد و همواره یکی از پر بحث‌ترین مسائلی است که اندیشه بشریت را به خود مشغول ساخته و زمینه پیدایش سوال‌ها و شبهه‌هایی را درباره خالق جهان هستی به وجود آورده است. مسأله شرور است. افلاطون و ارسطو را شاید بتوان اولین حکمایی دانست که به صورت مدون و فلسفی به این مسأله پرداخته اند. نظریه افلاطون را میتوان نظریه نیستی انگارانه شر و نظریه ارسطو را میتوان نظریه تقسیمگرایانه شر نامید. فیلسوفان اسلامی نیز، در صدد حل این مبحث برآمده اند. حکیم ملاصدرا نیز در آثار خویش به آن توجه کرده است. در این پژوهش برآّنیم با توجه به اهمیت بحث شر و نیز جایگاه ملاصدرا در تبیین مباحث فلسفی و مبنای وجودی ایشان در تحلیل و پاسخگویی به شر، به بررسی دیدگاه ایشان دراین‌باره بپردازیم و همچنین با تبیین نظریه ملاصدرا در باب مسأله شرور، به این نکته توجه کنیم که با توجه به مبانی خاص فلسفه ملاصدرا و قائل شدن به اصالت وجود و اعتباریت ماهیت، حل مسأله شرور راه حل خاص خود را دارد. همچنین اشاره هایی کوتاه به آنچه دیگر دانشمندان اسلامی و غربی مانند افلاطون، ارسطو، ابن سینا، حکیم سهروردی و ابن عربی، در این زمینه بیان کرده اند میشود؛ و نشان داده میشود که آنچه افلاطون و ارسطو گفته اند با آنچه ملاصدرا گفته است، به خاطر داشتن متافیزیک متفاوت، فرق میکند؛ و همچنین آنچه ملاصدرا در حل مسأله شرور از آن سخن میگوید با نظریه ابن سینا متفاوت است چرا که ابن سینا اگرچه نگرش وجودی به موجودات دارد، قائل به وجودات متکثره است؛ حال آنکه ملاصدرا با حقیقت عینیه واحده وجود سروکار دارد. پس تبیین نظریه ملاصدرا با توجه به این که او از وحدت تشکیکی به وحدت شخصی گذر میکند مسأله شرور راه حل جدیدی دارد.

یکی از مسائل کلام اسلامی «مسئله شرور» ‌است که مورد توجه بسیاری از متفکران واقع شده‌ است. در این مطالعه به روش کتابخانه‌ای راه‌حل­های محّمد بن محمد غزالی (۴۵۰-۵۰۵ق.)؛ از متکلمان مسلمان اشعری مذهب را استخراج و توصیف می‌کنیم تا به تحلیل مناسبی از نسبت عقل و ایمان در میان پاسخ‌های او دست یابیم. وی در آثار خود نه به‌طور مستقل، اما به مناسبت موضوع مورد بحث، به مسئله شرور هم ورود کرده و هم به پاسخ‌های ایمان‌گرایانه اقدام می‌نماید و هم در راستای معقول ساختن وجود شرور گام بر‌می‌دارد؛ هم به خدمت گرفتن عقل را می‌ستاید و هم سرسپردن به اراده الهی را توصیه می‌کند. از همین روست که نمی‌توان وی را به‌طور مطلق به یکی از این دو رویکرد منتسب کرد، بلکه می‌توان گفت در راه‌حل او در مسئله شرور، عقل و ایمان هر دو ظهور دارند و تعامل و تعاون آنها، غزالی را از درافتادن به ورطه افراط در هر یک از این دو رویکرد باز‌داشته است.

جهان سرای رخدادهای مختلفی است که برخی از آن رودیدادها شرور نام دارند. انسان‏ها ناگزیز با این رویدادهای ناگوار مواجه‏اند. برخی از این رویدادها به خودی خود آفت نیستند؛ اما تصادم انسان‏ها با آنها به آسیب می انجامد. برخی از آن رویدادها در شمار آفات و آفت زاها می‏باشند. برخی دیگر که از حیث قوانین اخلاق شدیدترین رویدادهای شرآمیزند که از شرارت ها بشری به حساب می‎آیند. اکنون این دو پرسش در پیش نهاده می‏شود: نخست، جایگاه این شرور در نظام هستی چیست و کدام است؟ دوم، روش مواجه‎شدن با این گونه رویدادهای آسیب‎رسان چیست و کدام است؟ در پاسخ به پرسش نخست باید نظام احسن را تشریح و وجود خیر و شر را در آن بررسی کرد؛ نظامی که دو بخش دارد: یکم، بخش فراگیر و عام که در تمامیت خویش واجد امکانات اشرف ترتیبی است. دوم، بخش خاص که شرور در آن بخش برابر جهات خیر و نیک جهان واقع می‏شوند. شرور در دو رده می گنجد: نخست، شرور تکوینی و دوم، شرور اختیاری. در پاسخ به پرسش دوم دو مرحله خواهیم داشت: نخست، مرحلۀ پیشاشرور و دوم مرحلۀ پساشرور. در مرحلۀ نخست سه عامل کردار سنجیده و پسندیده، گزینش‎گری روش و فرجام نیک و درخواست از خدا سعادت را نتیجه خواهد داد. در مرحلۀ دوم اصل های اخلاق و اصل های سلوک پاکیزه می‏باید فرا راه انسان واقع شود.

آدمی در برخورد با امور ناخوشایندی همچون درد، رنج، اندوه، بیماری و مرگ و انواع بلایا متوجه می­شود که دنیا و هستی پیش رویش آکنده از ناملایماتی است که می­تواند اندیشه او را هم مانند جسمش تحت تأثیر قرار دهد. فیلسوفان در برخورد با این امور ناخوشایند بوده که به اندیشه در باب شرور توجیه عقلانی آن برآمدند. در این زمینه آراء فراوانی از متفکران غربی و اسلامی وجود دارد، لیکن ما لازم دیدیم که به جست‌وجوی این مهم در اندیشه حضرت امیر المؤمنین(ع) در نهج البلاغه بپردازیم تا دریابیم مسأله شر که به عنوان یکی از دستاویزهای ملحدان از زبان بزرگان دینی همچون اسلام چه جایگاه و چه توجیهی دارد؟ در بادی امر باید توجه نمود که ایشان منکر وجود شرور طبیعی و مابعدالطبیعی نیستند بلکه آن را از اقتضائات دنیای مادی دانسته و به علاوه هیچ وجهی برای شرور اخلاقی قائل نمی‌باشند. در مورد شرور طبیعی و مابعدالطبیعی؛ باید گفت که بر اساس حکمت الهی وجود این شرور در عالم نیز، برای وصول به اهدافی است که از جمله آن می­توان به امتحانات و آزمایش­های الهی و پاک شدن از گناه اشاره کرد. تا بهتر بتواند خود را برای دنیای برقرار و جاوید آماده کند و بهشت را که عاری از زوال و اقسام شرور است برای خود برگزیند.

مترجم: به هر کجای جهان که بنگریم مردمی را می‌بینیم که در رنج به سر می‌برند؛ رنجی که به درازنای تاریخ بشر وجود داشته است. وجود شر در جهان ما انکارناپذیر است. مسئله شر از دغدغه‌های بشر و از مناقشه‌انگیزترین مسائل در الهیات است. متفکران خداناباور، وجود شر و شرور را دست‌مایه‌ای بسیار قوی علیه خداباوران و اعتقادات دینی آنها قرار داده‌اند و معتقدند وجود شر با مدعیات دینی درباره خداوند ناسازگار است و باید کنار گذاشته شوند. پروفسور ناگاساوا، در این مقاله خواندنی و مهم، مسئله شر را وارونه می‌کند و آن را نه چالشی علیه خداباوری بلکه برعکس، چالشی برای خداناباوران می‌داند.

جان لسلی مکی (۱۹۱۷. ۱۹۸۱) فیلسوف استرالیایی بود که به اخلاق و فلسفه دین می‌اندیشید. وی را یک شک‌گرای اخلاقی نامیده‌اند. او معتقد بود که هیچ ارزش عینی در عالم وجود ندارد. به اعتقاد او، اخلاقیات و اموری ازاین‌دست، همگی باید اختراع شوند به‌جای آنکه کشف گردند. وی با رویکرد شک‌گرایانه‌ای که داشت، به مسئله شر نیز توجه کرده بود. به باور او، وجود شر در عالم نمی‌تواند با وجود آفریننده‌ای حکیم و توانا، منطبق باشد. وی به همین جهت بود که بر دین‌داران خُرده وارد می‌کرد.

بحث این ترم، شر و ارتباط مسئله ی شر به اوصاف الهی و مسائل تربیتی مترتب بر مسئله ی شر است، مسئله ی شر به یک لحاظ در فلسفه ی دین و علم کلام یک مسئله ی منحصر به فرد است. از قدیم الایّام تا زمان ما در باب این که آیا وجود خدا اثبات شده است یا نشده است، دائماً مشکل وجود دارد. دیدگاه ها در باب اثبات وجود خدا در این باب سه دیدگاه وجود دارد: دیدگاه اوّل : وجود خدا اثبات شده است مراد از اثبات، اثبات عقلی و فلسفی است؛ این افراد برای این که ادعای خود را اثبات کنند باید لااقل یک دلیل عقلی بر وجود خدا اقامه کنند که این دلیل عقلی در معرض هیچ گونه انتقادی واقع نشود، نه به لحاظ منطق ماده و نه به لحاظ منطق صورت، دارای هیچ گونه عیب و ایرادی نباشد. دیدگاه دوم :وجود خدا اثبات نشده است این دیدگاه میگوید کسی نتوانسته است وجود خدا را با دلیل عقلی اثبات کند؛ یعنی وجود خدا اثبات نشده است. کسی که این ادعا را دارد، برای اثبات مدعای خود، باید در همه ی ادله ای که بشر تا کنون برای اثبات وجود خدا اقامه کرده است، نقصهایی را نشان بدهد، اگر کسی بتواند این را نشان دهد که همه ی ادلهای که بر اثبات وجود خدا اقامه شده، بلا استثناء دارای ایراد است، میتواند بگوید که وجود خدا اثبات نشده است. دیدگاه سوم : وجود خدا اثبات ناشدنی است. این قول میگوید اصلاً نمیشود وجود خدا را اثبات کرد. قول قبلی درباره ی آینده سخنی نمیگوید، بلکه میگوید، تاکنون اثبات نشده است، ولی دیگر خبر نداریم؛ ممکن است در آینده، فیلسوف یا متفکری، ظهور کند تا بتواند دلیلی بدون عیب و نقص اقامه کند؛ اما قول سوم میگوید اثبات ناشدنی است؛ یعنی در آینده هم اصلاً انتظار نبرید که کسی بیاید که بتواند بر وجود خدا، دلیل عقلی اقامه کند. کسی که این ادعا را دارد، برای اثبات ادعای خود باید نشان دهد که خدا موجودی است که قوای ذهنی بشر، قدرت اثبات وجود او را ندارد. نه بشر سابق بلکه بشر لاحق نیز همینطور است که با این قوای ذهنی نمیتواند در راه اثبات وجود خدا کاری از پیش ببرد. بشر اگر بتواند ضعف همه ی ادلّه را هم نشان بدهد، باز هم هنوز نتوانسته است اثبات کند که اثبات ناشدنی است، بلکه باید یک چیز دیگری را هم نشان بدهد؛ یعنی نشان دهد قوای ادراکی ما آن قدر محدودیت دارند که نمیتوانند در راه اثبات موجودی مثل خدا کارآیی داشته باشند. البتّه راههای دیگری هم برای اثبات این مدّعا متصوّر است، از جمله راه پارادوکسیکال بودن مفهوم خدا، که ما وارد اینها نمی شویم…