جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

الحاشیة علی شرح العقاید العضدیة از شیخ‌زاده کلنبوی، اسماعیل بن مصطفی بن محمود(د 1205ق/1791م). (نک‍ : آداب البحث). «حاشیه»ای است بر «شرح العقائد العضدیة» (نک‍ : هف‍‌ ) دوان نی، که خود شرح «العقاید العضدیه» ایجی می‌باشد. نسخۀ در دست گزیدۀ آن است.

الحاشیة علی شرح العقاید العضدیة از شیخ‌زاده کلنبوی، اسماعیل بن مصطفی بن محمود(د 1205ق/1791م). (نک‍ : آداب البحث). «حاشیه»ای است بر «شرح العقائد العضدیة» (نک‍ : هف‍‌ ) دوانی، که خود شرح «العقاید العضدیه» ایجی می‌باشد. نسخۀ در دست گزیدۀ آن است. جلد دوم از حاشیه بر شرح عقائد عضدی به بررسی اسماء و صفات الهی و کلیات وجود و احکام آن می پردازد.

الأسماء و الصفات كتابى است به زبان عربى در یک جلد، نوشته ابوبكر احمد بن حسین بن على بيهقى (384-458ق.)، محدث و فقيه شافعى نيشابور، درباره اسماء و صفات خداوند. مؤلف چنانكه خود اشاره كرده، اين اثر را به درخواست و تشويق ابومنصور محمد بن حسن بن ايوب اصولى نگاشته است.

جلد دوم از حاشیه کلنبوی بر شرح عضدی شامل موضوعات مختلف کلامی از قبیل : علم حصولی و اقسام آن، علم حضوری ، علم اجمالی خدا به موجودات، علم تفصیلی خداوند بر موجودات، قدرت الهی ، علم الهی ، معرفت به خدا و...

این مقاله دیدگاه ابن­سینا و فخر رازی را در مسئله قضا و قدر و جبر و اختیار می­کاود. دیدگاه این دو، علی­رغم اختلافات اساسی در این مسئله، در برخی بخش­ها به هم نزدیک می­شود. ابن­سینا قضا و قدر را از مراتب علم فعلی الهی تلقی می­کند. تعاریف متعدد و دیدگاه­های او برخلاف تعاریف رازی منسجم، و حاصل دو رویکرد است که باید از هم تفکیک شود؛ گاه با رویکردی فلسفی و طرح علم الهی قضا و قدر را تبیین می­کند و گاه با طرح مسئله کلامی فعل انسانی، مسئله اختیار و جبر را می­کاود. وی به رغم اینکه قضا و قدر را علم الهی می­داند، از آن جهت که منشأ حتمیت اشیا باشد، مسئله قضا و قدر را مرادف با جبر نمی­داند. وی قائل به امر بین الامرین است، و در تبیین اختیار، آن را از قدر می­داند و به عنوان جزء­العله می­پذیرد و از اختیار رقیق­شده سخن می­گوید. تعاریف فخر رازی در قضا و قدر، مشوش و گاه متناقض است؛ تعریف او گاه مرادف با جبر و گاه مرادف با اختیار است، اما آنچه از غالب تعاریف وی فهمیده می­شود، جبر رقیق­شده است.

فارابی در آثارش از هر سه قسم علم الهی، به تفصیل بحث کرده است. به باور او، علم خدا به ذات خویش به نحو حضوری است. علم خدا به ممکنات در مقام ذات یا پیش از خلقت، از طریق علم به صور معقول اشیا در ذات خدا و لذا به نحو صوری ارتسامی و از سنخ علم اجمالی است. او به شبهة علم پیشین الهی و اختیار انسان نیز در ذیل این علم، پاسخ داده است. علم خدا به ممکنات در مقام فعل یا پس از خلقت، از طریق علم به اسباب و علل عالیة ممکنات، اشیا و امور جزئیِ ممکن را دربرمی‌گیرد و به نحو صوری ارتسامی و از سنخ علم اجمالی حاوی تفصیلات است. اما با رسالة فصوص الحکم، اگر از آنِ فارابی دانسته شود، باب دیگری در علم الهی گشوده می‌شود. نظریة فارابی در علم الهی، در فلاسفة اسلامیِ بعدی، به ویژه ابن‌سینا تأثیر فراوان نهاده، اما برخی دیگر مانند سهروردی (شیخ اشراق) و عده‌ای از محققان معاصر، آن را نقد کرده‌اند. در نوشتار حاضر، اهم این نقدها تبیین و از دید نگارنده، مورد سنجش و ارزیابی قرار خواهند گرفت. در مجموع، نظریة فارابی از دید نگارنده، دارای نقاط قوّت و ضعف مهمی است.

خدای متعال دارای صفات متعدد است . صفات باریتعالی عین ذات او است . و لذا این صفات در مفهوم با هم فرق می‌کنند اما در مصداق یکی هستند. علم یکی از صفات مهم باریتعالی است . که در مورد خدای متعال به معنای حضور و وجود است . او به ذاتش عالم است . چون هر چیزی که مادی نباشد و قائم به ذات باشد، مجرد است . هر مجردی عاقل است . پس خدای متعال که مادی نیست و قائم به ذات است در مرتبه اعلی تجرد قرار دارد. بنابراین او عالم است . اما علم خدای متعال به ما سوی، علم فعلی تام است که علت پیدایش مخلوقات است و علم به علت ، علت است از برای علم به معلول و از طرف دیگر علت نسبت به معلول در مرتبه بالاتری از وجود قرار دارد. بنابراین هر صفت کمالیه که معول دارد علت به نحو اعلی آنرا دارا است . علم یکی از صفات کمالیه است که مخلوقات دارند پس خدای متعال این صفت را به نحو کاملترش دارا می‌باشد. اما مشائین مخصوصا ابن‌سینا در کیفیت علم باری به ما سوی به صور مرتسمه قائل شده که در واقع صورتی از اشیا در علم باری موجود است و باعث خلقت اشای می‌شود گر چه در نهایت این نظریه رد شد علم باریتعالی به جزئیات تعلق می‌گیرد. منتهی ابن‌سینا و ابن‌رشد و اکویناس معتقدند که خدای متعادل جزئیات زمانی را به نحو کلی می‌داند. علم باری ثابت است گر چه موجودات مادی زمانی که مخلوق باری هستند تغییر می‌کند اما علم باری نسبت به آنان تغیر نمی‌کند زیرا او بر کل هستی احاطه دارد و علت پیدایش آنهاست بنابراین بوسیله تغییر در موجودات مادی، تغییری در علم او حاصل نمی‌شود. اما علم باری در رابطه با ممکنات اینگونه است که صفت ممکن در مورد خدای متعال معنی ندارد، چون نسبت او به مخلوقات نسبت وجوب است بنابراین صفت امکان نسبت به کسانی صادق است که به کل عالم هستی احاطه نداشته باشد. والا موجودی که بر کل عالم هستی تسلط دارد. او از حال - آینده گذشته همه موجودات آگاه است . خدای متعال به شرور عالم است با توجه به اینکه عالم هستی، خیر است شرور در عالم مادیات وجود دارد. گر چه شر امری عدمی است اما در عالم ماده یک امر نسبی می‌باشد و لذا شر نسبت به خیر سنجیده می‌شود. حکما مشا مخصوصا اکویناس معتقد است خدای متعال شر را به وسیله خیر می‌شناسد. به نظر می‌رسد، که انسان می‌تواند صفاتی را که در قرآن به خداوند نسبت داده شده را درک کند. و علم در مورد خدای متعال به معنای حضور و وجود است . و گرنه صفت علم برای ذات باری تعالی صادق نیست . خدای متعال عالم است چون در مرتبه اعلی از تجرد قرار دارد. و هر کمالی که مخلوقات دارند به طریق اولی او دارا است . زیرا علت تامه آنها می‌باشد پس او عالم است او بر کل عالم هستی تسلط دارد و علت پیدایش مخلوقات است . بنابراین به غیر عالم است . اما برخلاف نظریه ابن‌سینا، تمام موجودات نزد باری حضور دارند. و لذا نظریه صور مرتسمه باطل است . خدای متعال ما سوی خودش را به تفصیل می‌داند و لذا به نظر بنده ابن‌سینا منکر علیم باری به جزئیات زمانی نیست . اما اینکه او قایل شده خدای متعال جزئیات زمانی را به صورت کلی می‌داند قابل تامل است . صفت ممکن در مورد خدای متعال صادق نیست بنابراین او به ذات‌اش و به غیر عالم است .

صدرالمتألهین در مسئله علم الهی مدعی گره‌گشایی و نوآوری است. از طرف دیگر وی در این مسئله نسبت به سایر مسائل فلسفی‌اش به التقاط بیشتری متهم شده است. در پژوهش حاضر به نحو مسئله محور کوشش شده تا نشان داده شود که وی در تبیین "علم الهی" از چهار اصل روش‌شناختی که خاص فلسفۀ وی می‌باشد، بهره برده است: 1) رویکرد میان‌رشته‌ای در استفاده تلفیقی و منسجم از سه منبع معرفتی عرفان، قرآن و برهان؛ 2) استفاده از آیات و روایات و کشف و شهود در مقدمات برهان و مقام داوری و نه صرفاً در مقام گردآوری؛ 3) ارائه نظریات خود بر اساس سه رویکرد مبنای مشهور قوم، وحدت تشکیکی وجود و وحدت شخصی وجود با رویکردی تعلیمی و در ساختاری تشکیکی؛ 4) استفاده روشمند و کثرت گرایانه از آراء اندیشمندان سلف. نتیجۀ این پژوهش، اثبات پای بندی عملی صدرا به اصول روش‌شناختی فوق به‌صورت مسئله محور در مسئلۀ علم الهی می‌باشد.