جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اين نوشتار بر آن است كه به بررسی آرای فيلسوف ومتكلم اسكاتلندی مدرسی، يوهـانس دنـس اسكوتوس(1266- 1308م.) در زمينه «اصالت اراده» و بررسی و نقـد اجمـالی آن بپـردازد. آنچـه فلسفه اخلاق اسكوتوس را به ويژه از فلسفه اخلاق ارسطويی ومشائی ـ هم در سنّت مسيحی و هم در سنّت اسلامی ـ جدا می كند، اعتقاد اسكوتوس به جدايی عقل و اراده و عدم تبعيت اراده انسان از عقل اوست كه نتيجه طبيعی آن به نحوی اعتقاد به اصالت اراده مـی باشـد. در پايـان نوشـتار بـا توجه به ديدگاههای مطـرح در فلـسفه اسـلامی، نـسبت عقـل و اراده بـه ويـژه در مـسائل اخلاقـی بررسی می شود.

"نيت" در لغت به معناي قصد است و در شرع- به تناسب مفهوم عبادت- عبارت است از قصد و اراده اي جهت دار براي طلب رضاي خداوند و امتثال امرش. نيت براي تمييز عبادات از عادات و يا براي تشخيص مراتب عبادات از يكديگر واجب است و فقها براي اثبات اين امر به قرآن(بينه/آيه ي 5)، سنت: "إِنَّمَا الْأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ" و"لَا عَمَلَ إِلّا بِالنّيّة"، و همچنين اجماع و عقل استناد كرده اند.صحت آن دسته از اعمالي كه ترك كردني هستند- مانند زدودن نجاسات و باز پس دادن اموال غصبي و عاريه اي و مانند آن- منوط به اعتبار نيت نبوده و عدم نيت موجب بطلانشان نمي گردد؛ اما اگر با قصد قربت انجام پذيرند، ثواب به آنها تعلق مي گيرد.محل نيت قلب است و به زبان آوردن آن لازم نيست. تقارن نيت با اول عبادت واجب است و صورت كلي آن بايد در سراسر عمل عبادي حفظ شود. علاوه بر اشتراط قصد قربت كه اساسي ترين شرط صحت عبادت و وجه مميّزآن از ساير اعمال است، هر عمل عبادي، خصوصيات و ويژگي هايي دارد و در واقع قابل احتمالاتي است- مانند ظهر يا عصر و أدا يا قضا براي نماز- به همين منظور مكلّف بايد براي تمييز هر چه بيشتر نوع عمل، اين قيود را در نيت خود مدّنظر داشته و به آنها پايبند باشد. مراد از نيت قصد فعل نيست؛ چراكه انجام عمل، بدون قصد و شعور از جانب انسان مختار، محال است؛ بلكه مراد از نيت در عبادات، همان خلوص وجه از هر انگيزه اي جز قصد قربت به خداوند متعال است؛ بنابراين مفاهيمي مانند ريا،كفر،شرك و مانندآن با چنين قصدي منافات داشته و باعث نقض آن و در نتيجه سبب بطلان عمل عبادي مي گردند. لذا شايسته است كه فرد در نيت خود از چنين اموري تحرز و دوري كند.

ایمان و ماهیت آن یکی از موضوعات مهم فلسفه¬ی دین است. پژوهش حاضر به منظور ارائه و تطبیق دیدگاه صدرالمتألهین شیرازی و سورن¬آبیه¬کی¬یرکگور در باب مسئله بحث¬برانگیز ماهیت ایمان است. با توجه به اینکه شناخت و آگاهی از مفهوم ماهیت ایمان در میان نحله¬های متعدد جایگاه بسیار مهمی دارد، این پژوهش در نظر دارد که با ارائه و تطبیق دیدگاه این دو متفکر اسلامی و مسیحی در باب این مسئله¬ی مهم بپردازد. برای این منظور سعی شده است که پس از بیان دیدگاه ملاصدرا و کی¬یرکگور در باب تعریف و توجیه ماهیت ایمان دینی،¬ به تطبیق دیدگاه این دو اندیشمند در باب ماهیت ایمان دینی، ذو‌مراتب بودن ایمان، ایمان و تعقل و متعلقات ایمان بپردازد. صدرالمتألهین ایمان را از سنخ علم می¬داند و معتقد است حقیقت ایمان دینی گونه و مرتبه خاصی از علم است که انسان به واسطه آن نسبت به امور غیبی و ماورائی دارای آگاهی برهانی یا شهودی می شود. از این¬رو وی در توجیه ماهیت ایمان محوریت را به معرفت و تصدیق می¬دهد و ایمان منهای تعقل را فاقد اعتبار می¬داند به اعتقاد او کامل-ترین و والاترین نوع ایمان ایمانی است که از طریق کشف و شهود و توسط سیر و سلوک حاصل می¬شود. این در حالیست که دیدگاههای کی¬یرکگور درست در مقابل دیدگاههای ملاصدرا قرار دارد. او ایمان را جست زدن و خطر کردن معرفی می¬کند و کمال آن را نقطه¬ی سیر باطن می¬داند. وی ساحت عقل و ایمان را جدا می¬انگارد و عقل را در رسیدن به معرفت و حقیقت ناتوان می¬داند. لذا در این اثر بر آن شدیم تا با روش توصیفی، تحلیلی به بیان مقایسه نظرات ملاصدرا و سورن کی¬یرکگور در رابطه با ماهیت ایمان بپردازیم و سعی نمودیم تا در این اثر، علی رغم بضاعت ناچیز علمی خود با استمداد از الطاف حق تعالی و با مطالعه اکثر نوشته¬های این بزرگواران در باب ایمان به بحث ظریف و دقیقی در این رابطه بپردازیم.

یکی از نظامهای معرفت‌شناختی‌ای که به جدّ بر تأثیر عوامل غیرمعرفتی بر معرفت تأکید دارد نظام معرفت‌شناختی آگوستینی است. کندوکاو در اندیشة آگوستین قدیس، خصوصاً در نظریة معرفتی وی، نشان می‌دهد که او از جمله اندیشمندانی است که تأثیر احساسات و عواطف، و خواسته‌های انسان را بر باورهایش موشکافانه پی می‌گیرد. تحلیل آموزة «ایمان می‌آورم تا بفهمم»، در اندیشة آگوستین قدیس برای اثبات ادعای فوق، کاری است که در این مقاله صورت پذیرفته است.

عصمت و مسائل پیرامون آن، فصل مهمی از مباحث " نبوت و امامت " را به خود اختصاص داده است. این پرسش مطرح می شود که منشا و عامل عصمت معصومان چیست؟ در این زمینه از سوی متفکران اسلامی پاسخ هایی داده شد که در این نوشتار هر یک از پاسخ ها و آرا تبیین و ارزیابی می شود.

از جمله حقوق زن بر مرد پرداخت مهریه است.به مهری که در حین عقد با توافق زوجین تعیین می شود،مهر المسمی می گویند که سقف محدودی ندارد و زوجین می توانند هر مقدار که بخواهند مهر قرار بدهند و از جهت حداقل هر چیزی که عنوان مال بر آن اطلاق می شود و قابل تملک باشد،می تواند مهریه قرار گیرد. روایات زیادی در باب استصحاب مهریه کم وارد شده و سفارش شده است که از مهرالسنه (پانصد درهم یا پنجاه دینار) تجاوز نشود. متاسفانه با همه این سفارش ها، امروزه شاهد افزایش بی رویه مهریه هستیم که آثار زیانبار و نامناسبی را برای خانواده ها به بار آورده است.در این پایان نامه ضمن بیان دیدگاه اسلام نسبت به میزان مهریه و فلسفه حقیقی آن، به بررسی قلمرو اراده زوجین و عوامل محدود کننده آن پرداخته شده و ماده 22 قانون حمایت خانواده مورد نقد،تجزیه و تحلیل قرار گرفته شده است. بر همین اساس راهکارهایی جهت واقعی کردن میزان مهریه و رسیدن زنان به حق قانونی خود مطرح گردیده است. راهکاری که هم اهمیت اجتماعی و مالی خانم ها تامین شود و هم بار سنگین مهریه ای که به زوج تحمیل می شود، کاسته شود.

کانت در نقد عقل محض در پی شناخت همگانی از طبیعت بوسیله قوه فاهمه است. قوه‌ای که ادراکات متکثر حسی را طبق مقولات فاهمه وحدت می‌بخشید و عقل محض را که در معرض خلط شدن با مباحث متافیزیکی است در شناخت طبیعت کنار می‌گذارد ولی در اخلاق که رها از قید طبیعت است دوباره به عقل محض باز می‌گردد. قاعده اخلاق بر پایه عقل عملی محض بنا شده و رها از قواعد طبیعت است بر این‌مبنا اخلاق می‌تواند به محدوده فوق محسوس پای بگذارد. با این تمایز بین عالم طبیعت و اخلاق،گسست و فاصله مشهودی بین عالم خارج از اراده ما و عالم در اراده ما ایجاد می‌شود. کانت در نقد قوه حکم در پی این موضوع است که فاصله‌ میان عالم بیرون از اراده‌ انسان و عالم در اراده انسان وجود دارد را از میان بردارد و این دو عالم را از طریق نقد سوم به یکدیگر نزدیک کند. براین‌ اساس پیوندی بین اخلاق و زیبایی‌شناسی در فلسفه کانت شکل می‌گیرد که می‌توان به مباحثی مثل قائل نبودن به غایت بیرونی در هر دو موضوع، آزادی از جبر قوانین طبیعت، امر والا و ایده نامتناهی اشاره کرد.

ارزش و ارزش‌گذاری رویه‌ای عمیق در مناسبات انسان با جهان خویش است. کل تاریخ بشری چنان بهحنای ارزشی رنگین شده که هر کنش و واکنش احساسی از جانب آدمی بدون تأثر از آن محال شده است. ارزش‌ها نه تنها یکی از عوامل شکل‌دهی به عادات و اخلاق بشری اند، بلکه در جوامع پیچیده‌ی امروزین تفهیم و تفاهم منظم در بین اعضا بدون این ویژگی غیرممکن شده است. حوزه‌ی بحث از ارزش‌ها در تمام علوم انسانی خصوصاً در فلسفه از اهمیت بسزایی برخوردار است. ارزش و ارزشداوری هسته‌ی چالشی و میدان زورآزمایی و نظریه‌پردازی فلاسفه خصوصاً فلاسفه اخلاق است. از میان فلاسفه اخلاق آن که بیش از همه در حوزه فرا اخلاق به دنبال مفاهیم ارزش و معنا در زندگی و فلسفه بوده است نیچه می‌باشد. وی که فیلسوف اگزیستانسیالیستی و نیای پست‌مدرن است به مانند دیگر فلاسفه وجودی شدیداً به عقل‌گرایی انتزاعی بی‌اعتقاد بود. از منظر وی حیات و زندگی به مثابه وضعیتی فیزیکی است که موجود زنده به مانند شرکت‌کننده نه تماشاگر در آن نمودار می‌شود. تعریف ارزش برای نیچه منفصل از تعریف موجود نیست زیرا زمانی که نیچه به تعریف ارزش و موجود می‌پردازد هر دو تعریف را در نظریه‌ی اراده‌ی معطوف به قدرت ترکیب می‌نماید. از نگاه وی موجود و زندگی از رهگذر ارزش داوری و اراده‌ی معطوف به قدرت است که معنا می‌یابند. زندگی از منظر وی یگانه ارزش و تنها منشأ ارزش‌ها است که باید اصل حیات و ارزش‌گذاری از بطن آن استخراج شود. نیچه روش تبارشناسی را به عنوان معیار سنجش ارزش خاستگاه و خاستگاه ارزش‌ها به کار می‌گیرد. وی در این روش برای بازبینی ارزش‌ها رو به بیرون داشته و خاستگاه ارزش‌ها را در تاریخ بشر و زبان وی جستجو می‌نماید . از منظر وی اخلاق و ارزش همیشه دارای رویه‌ای متکثر بوده است؛ زیرا اولاً از بدو تشکیل جامعه بشری همواره دوگونه اخلاق فروتباری و والاتباری در جامعه حکم‌فرما بوده است و ثانیاً ساحت نیازهای مادی و روانی متفاوت افراد و روش مفهوم پردازی متفاوت آن‌ها مهر تأییدی بر این دیدگاه بوده است. نیچه به مانند پست‌مدرن‌ها کثرت‌باوری را طریقه درست فلسفیدن می‌دانست، زیرا به زعم وی اولاً حقیقت مطلق در مفاهیم و شناخت مفهومی وجود نداشت و ثانیاً وی اخلاق‌پردازی‌های مطلقی را که رویدادها را ذیل مدل‌هایی قرار می‌دادند که فقط می‌بایست با آن انطباق داشته باشند به شدت مورد نقد قرار می‌داد. با توجه به همین رویکرد می‌توان وی را یک فیلسوف ضد عینیت‌گرا در باب اخلاق و ارزش‌ها معرفی کرد.

فلاسف? اسلامی معتقد به سریان ضرورت علّی ـ معلولی در هم? ارکان جهان هستی بوده و جهان را به صورت سلسله‌ای منظم و پی در پی از علل و معالیل تصویر می‌کنند. به اعتقاد ایشان هم? پدیده‌های ممکن الوجود در جهان هستی معلول ضروری علّت‌های خویشند. این قاعده در مورد افعال اختیاری نیز صادق است و همین مطلب شبه? اعتقاد به جبر علّی ـ معلولی در میان فلاسفه را به وجود می‌آورد. فلاسفه با رد اتهام جبر به توضیح نحو? مختار بودن انسان‌ها پرداخته و ملاک‌های مختلفی را برای آن بیان می‌کنند که یکی از قدیمی‌ترین و مشهورترین آن‌ها «مسبوقیت فعل به اراده» است. این ملاک خود با تقریرهای مختلفی بیان شده است.اولین آنها آن است که گفته میشود: «مختار آن کسی است که فعلش در پی اراده از او سر میزند، نه آنکه اراده اش نیز در پی اراده باشد.» دومین ملاک در تعریف قدرت است که گفته شده است: « فاعل به گونه ای باشد که اگر بخواهد فعل را انجام دهد و اگر نخواهد فعل را انجام ندهد.» سومین بیان نیز اشاره به این است که: «واجب کردنی که به واسطه ی اختیار باشد، منافاتی با نختار بودن فاعل ندارد.» متکلمین اصولی مکتب میرزای نائینی چنین ملاکی را مصحّح فعل اختیاری ندانسته و اشکالاتی را بر آن وارد می‌دانند. به اعتقاد ایشان تا زمانی که علیت فلسفی در افعال اختیاری پذیرفته شده باشد‍ راهی برای پاسخ به شبهه جبر باقی نخواهد ماند. ایشان بر آنند که اگر اراده جبری دانسته شود، هیچ نقطه‌ای که در آن فاعل، فارغ از ضرورت علی ـ معلولی توان انتخاب هر یک از طرفین فعل و ترک را داشته باشد‍ یافت نمی‌شود.به اعتقاد ایشان ملاک‌های فلسفی خروج از محل نزاع بوده و تعاریف ارائه شده نیز اصطلاحی است و لذا شبهه جبر همچنان به قوت خود باقی خواهد ماند.

از آن جا که مساله قضا و قدر به سرنوشت انسانیت و عالم خلقت مربوط است. هر اندیشند آگاه و آزاد اندیشی که در عالم طبیعت به دنبال علتها و اسباب خلقت بوده است طرح این مساله را یک امری ضروری و لازم میداند. چون بزرگترین نعمت برای انسان آزادی اندیشه و اراده و اختیار و تفکر است تا در این جهان تمام فکر و اندیشه خود را به کارگیرد تا از اسرار خلقت و تحولات آن با خبر شود و بداند، زیرا تلخترین دردها ناکامی ها و احساس پوچی از عالم حقیقت و عدم آگاهی از اسرار عالم است. وقتی که انسان حرکت بی اختیاری، و یا تسلیم محض خود را در عالم احساس کند این غیر از زندگی پوچ و امثال آن چیزی دیگری نخواهد بود. در حالی که شکی نیست که تقدیر الهی یک تقدیر عمومی است و خداوند وجود هر چیزی را اندازه گیری کرده است و لذا انسان با تفکر دقیق، پی خواهد برد که نه از علم پیشین خداوند را میتوان انکار کرد و نه تقدیر الهی را نسبت به تمام رخ دادها که یکی از آنها کارهای انسان است.