جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این نوشتار در صدد بررسی چیستی ظاهر و باطن هستی از منظر امام خمینی و علامه طباطبائی در دو کتاب مصباح الهدایه و رساله الولایه می باشد. مباحث این دو رساله می‌تواند به عنوان مکمل یکدیگر به کار گرفته شود. عمده ی مباحث کتاب مصباح الهدایه پیرامون سریان ولایت و خلافت و نبوت در کل هستی و چگونگی آن در قوس نزول می باشد. در رساله الولایه حضرت علامه با اشاره ی اجمالی به نشئات مربوط به قوس صعود نحوه‌ی سلوک انسان در قوس صعود را متذکر شده اند. طریق اصلی علم یافتن به حقیقت خود و حقیقت هستی توسط انسان طریق معرفت النفس است که هم امام و هم علامه به آن اذعان دارند. با نظر به جایگاه هر یک از عقل و قلب در فهم ظاهر و باطن عالم، در خواهیم یافت که برای وصول حقیقت و باطن عالم باید وجود انسان متحول شود و صرف اطلاع عقلی از مفاهیم برای انسان کافی نیست. توسط عقل می-توان حقایق را به صورت برهانی دریافت و از توهم نجات یافت اما برای ارتباط با خود حقایق باید اصل گوهر وجودی انسان متحول و با حقایق متحد شود. اولین منزل برای رابطه با حق معرفت النفس است. چرا که حق در کل هستی که انسان و ظاهر و باطنش نیز جزوی از این هستی است، سریان دارد. هر حقیقت غیبی به واسطه‌ی نبی ظهور می‌یابد. نبوت در تمام مراتب هستی جاری است. از آنجا که نبی خود مظهر اسم الله است، در هر نشئه متناسب با استعداد موجودات همان نشئه، هر موجودی را به کمال خود می-رساند.

پژوهش حاضر که به موضوع آغاز و فرجام جهان طبیعت از دیدگاه دو اندیشمند معاصر دین و علم علامه سید محمد حسین طباطبایی، و استیون هاوکینگ اختصاص دارد، بر آن است تا به دعاوی و مسائل مطرح شده در دو قلمرو علم و دین، که گاه متعارض، متمایز و یا مکمل یکدیگر است و رابطه‌ی علم تجربی و اندیشه‌ی دینی در این حوزه بپردازد. به این منظور، با روش توصیفی، تحلیلی و تطبیقی دیدگاه علامه طباطبایی و استیون هاوکینگ مورد بررسی قرار گرفته است. دیدگاه علامه با دو رویکرد تفسیری و عقلی بیان شده است که بنا بر دیدگاه تفسیری، جهان طبیعت مخلوق خداوند و پایان آن تحول و تبدلِ حیات از نظام مادی به نظام اخروی است؛ بنا‌بر دیدگاه عقلی، عوالم وجود(عقل، مثال، ماده)، فعل خداوند است و سرانجام عالم ماده نیز در سیر استکمالی، بازگشت به سوی خداوند است. در قلمرو علمی، دیدگاه استیون هاوکینگ با رویکرد علمی- الهیاتی در دو دوره‌ی فکری وی مورد بررسی قرار گرفته است. بنا‌بر دیدگاه متقدمِ هاوکینگ که مبتنی بر نظریه‌ی نسبیت عام اینشتین است، جهانِ طبیعت آغاز و پایانی محتمل دارد، از این‌رو، امکان وجود خالقی برای آن نیز محتمل است. بنا بر دیدگاه متأخرِ هاوکینگ که مبتنی بر مکانیک کوانتومی است، جهان خودبسنده است، از این‌ رو، نیازمند خالق نیست. بررسی و سنجش دیدگاه این دو اندیشمندِ معاصر دین و علم نشان می دهد که علیرغم اشتراک نظرهایی در چگونگی پیدایش زمان و مکان به عنوان دو ویژگی جهان طبیعت؛ و اشاره هایی به رویدادهای پایان جهان همچون بی‌فروغ شدن ستارگان، این دو اندیشمند در روش ورود به موضوع، منابع شناختی و حدود آن، ماهیت گزاره‌های دینی و علمی، و نحوه‌ی کاربرد اصول فلسفی برای اثبات دعاوی، با یکدیگر اختلاف نظر دارند. علامه طباطبایی استفاده از یافته‌های اثبات شده‌ی علم تجربی و تفسیر علمی را برای فهم بهتر آیات الهی پذیرفته است. از دیدگاه هاوکینگ، یافته‌های علم تجربی و پیرو آن نظریه‌های علمی در حوزه‌ کیهان‌شناسی، معیار تشخیص اعتقاد یا عدم اعتقاد به وجود خدا هستند. از برآیند این دو نگرش می‌توان گفت یافته‌های علمی که حاصل تجربه است، در معرض آزمون و خطا قرار دارد، و گزاره‌های مبتنی بر آن با حدس و احتمال بیان می‌شود، از این رو، قطعیت آن همواره مورد تردید است. در حالی که گزاره‌های دینی برخاسته از وحی و مصون از هر گونه خطا و اشتباه بوده، بنابراین یقینی است. بر این اساس یافته‌ها و نظریه‌های علم تجربی نمی‌توانند سرچشمه معرفت دینی قرار بگیرند. بر اساس توصیه‌های دین (کتاب و سنت) به پژوهش در طبیعت، علم تجربی نه تنها ممکن است معارض یا متمایز با دین نباشد بلکه می‌تواند به فهمِ بهتر گزاره‌های دینی یاری رساند؛ هر‌چند از این مطلب مهم تاریخی نمی‌توان غافل شد که زایش علوم بیش از آنکه وام‌دار تلقی فلسفی باشد پرورش یافته‌ی دامان اندیشه‌ی دینی بوده است.

اگر ما پاسخِ پرسشهای سقراطی از چیستی معرفت و فضیلت‌ها را از ارسطو بخواهیم، او به ما خواهد گفت که همگی آن‌ فضیلت‌ها و معرفت‌ها هکسیس هستند. مفسران مدرن ارسطو تحت تأثیر آموزه‌های دکارت و کانت، هکسیس را اینهمان با عادت و صرف تکرار مکانیکی پدیده‌های یکسان فهم می‌کنند. تحت این رویکرد تفسیری، از هکسیس همچون پدیداری غیرعقلانی، غیرآزاد و مقلّدانه تعبیر می‌شود. طی سه دهه‌ی اخیر نظریه مکانیستی هکسیس آماج انتقادات متعددی قرار گرفته است. ایده‌ی مشترک این مجموعه تحقیقات انتقادی تأکید بر هویت دوگانه‌ و سیالیت مرزی مفهوم مورد مطالعه‌ی ماست. هکسیس در میانه‌ی قلمروهای طبیعت و فرهنگ و فرای حوزه‌های اختصاصی شناخت و اخلاق می‌ایستد. به هر دو می‌ماند و همزمان از هر دو فاصله می‌گیرد. «طبیعت ثانوی» اصطلاح رایج فیلسوفان در اشاره‌ی به این دوگانگی ویژه است. اما اغلب تحقیقات پیش‌گفته به نحوی یک‌سویه تنها از زاویه‌دید اخلاق‌پژوهانه یا معرفت‌شناختی به دشواری دوگانگی هکسیس نگریسته‌اند و از مواجهه‌‌‌ای هستی‌شناسانه با مفهوم بازمانده‌اند. در پژوهش حاضر تلاش ما این بوده است که اولا دوگانگی نظری و ساختاری پدیده‌ی هکسیس را در ساحتی فراگیرتر یعنی در هستی خاص آن شناسایی و تبیین کنیم و ثانیاً نشان دهیم که کدام مساله‌های فلسفی بنیادین ارسطو را بر آن داشته است که مفهوم هکسیس را از جهان پزشکی وارد نظام فکری مابعدالطبیعی و اخلاقی خود کند.در برابر تفسیر مکانیستی از هکسیس ما از یک رویکرد ارگانیستی دفاع می‌کنیم و برای این کار به نظریه‌ی اسکندر افرودیسی بازمی‌گردیم و به توسعه‌ی نظری آن می‌پردازیم. هکسیس باید در تلاقی نقد ارسطو به تبیین متفکران پیشین یونان باستان از دو مساله‌ی بسیار مهم حقیقت نفس و واقعیت خیر و شر ملاحظه شود. به جای اصول بنیادینی نظیر اتم، عدد، مثال افلاطونی و هارمونی این هکسیس است که نقش تعیین‌کننده‌ای در مواجهه‌ی ارسطو با مسائل مذکور ایفا می‌کند. نهایتاً کوشش ما متوجه بازگرداندن معانی متکثر هکسیس به معنای نخستینی و دربرگیرنده‌تری است که آن را می‌توان «از آنِ خودسازی و توانِ مهیّا بودگی» نامید. ما وجود خاص هکسیس را در ساختار دوگانه‌ی «هم بالقوه و هم بالفعل» تشریح می‌کنیم که واجد یک اصل ایستایی و یک اصل پویایی است. از دل اصل ایستا مولفه‌های حضور و مقاومت و از اصل پویا مولفه‌های آزادی و انعطاف‌پذیری را استنتاج می‌کنیم.

رساله حاضر مربوط به بررسی مراتب هستی از دیدگاه سهروردی و ملاصدرا و وجوه تشابه و تمایز دیدگاه های این دو فیلسوف می باشد. در فصل اول رساله به بیان کلیات پرداخته شده است. در فصل دوم به بیان دیدگاه سهروردی در مورد وجود و مراتب عالم ، و همچنین بیان دیدگاه های او اشاره شده است، سهروردی یک فیلسوف اشراقی است، و بر همین اساس مبنای فلسفه او نور است، وی معتقد است که اصالت با نور است، و بر همین مبنا مراتب هستی را به چهار دسته تقسیم می کند که عبارتند از؛ نور قاهر«نورالانوار»، عقول یا انوار طولیه، نفوس یا انوار عرضیه. این سه مرتبه، از انوار، انوار قائم بالذات هستند. هیأت های مثالی، مادی، جمادی، نباتی، حیوانی، این مرتبه از نور، قائم بالغیر است. سهروردی دیدگاه های خود را در باره مراتب هستی، بر مبنایی مشایی و مشایی با نگرش انتقادی و همچنین بر مبنای حکمت اشراقی تقریر نموده است. همچنین در یک تقسیم بندی کلی مراتب عالم را به؛ عالم انواره قاهره (عقول)، عالم انوار مدبره(نفوس)، عالم برزخیان (اجسام)، عالم مثل معلقه یا خیال، تقسیم می نماید و در ادامه نیز برای اثبات مراتب عالم از قاعده امکان اشرف را به کار می برد. در فصل سوم این رساله دیدگاه ها و نظرات ملاصدرا بیان شده است، ملاصدرا که یک فیلسوف طرفدار اصالت وجود است، او نیز مراتب عالم هستی را به سه دسته یعنی؛ عالم محسوسات، عالم مثال، عالم معقولات، که هر کدام از این عوالم تعریف خاص خود را دارند، محسوسات که همان عالم دنیوی است، یعنی ماده. عالم مثال، همان عالم صور است. و عالم معقولات، همان عالم است که مجرد از ماده است. ملاصدر با تأثیرپذیری از حکمت اشراقی و مشایی، عامل اصلی پیدایش کثرت در عقل اول و سایر عقول را، حیثیات اعتباری معرفی می‌کنند. صدرا نیز همانند سهروردی برای اثبات مراتب هستی در فلسفه خود قاعده امکان اشرف را به کار برده است.وی معتقد است،وجود منبسطنفس صدور حقیقی حضرت حق است نه صادر اول،ملاصدرا نیز دیدگاه های خود را در باره مراتب هستی ،بر مبنای مشایی ،عرفانی تقریر نموده است.فصل چهارم این رساله نیز به بیان دیدگاه های این دو فیلسوف بزرگ در بحث مراتب هستی می باشد،که در آن ضمن بررسی دیدگاه آنها بیان می شود.

وحی، مقولهای است که امکان تحلیل و تبیین را از جهات گوناگونی دارد؛ از جمله آن جهات، تحلیل و تبیین هستیشناسانه و معرفتشناسانه میباشد. در این رساله با محوریت مبانی و نظرات صدرالمتألهین، در ابتداء به طور هستیشناسانه و پس از آن معرفتشناسانه به تحلیل و تبیین مقولۀ وحی پرداخته میشود و به جهت سنجش چنین تحلیل و تبیینی، به آیات و روایات عرضه میشود و نشان داده میشود که عقالنیت صدرایی در مورد وحی، چه میزان به عقالنیت برخاسته از آیات و روایات دربارۀ وحی نزدیک میباشد. در این رساله به خوبی مشهود است که نگاه خوشبینانهای مبنی بر تقرّب عقالنیت صدرایی در مورد وحی در نسبت به عقالنیت قرآنی و روایی در مورد وحی وجود دارد و میتوان از جملۀ بهترین تحلیل و تبیینها در مورد وحی که خود را به آیات و روایات نزدیک نموده است، دانست. در بخش هستیشناسانه، به چهار بحث پرداخته میشود؛ اول: چیستی وحی و الهام که در این بخش نشان داده میشود که جهت تمثّلی و تخیّلی و صوری، وجهی موثِّر در وحی میباشد و همین از جمله تفاوتهای اصلی میان وحی و الهام میباشد؛ دوم، قابل و فاعل وحی؛ که در این مبحث معلوم میشود که قابل وحی جهت قابلیّت، از چه شرایطی میبایست برخوردار باشد و فاعل وحی، فاعلیت موهبتی است. سوم، کیفیت نزول وحی است که در این مبحث نشان داده میشود که وحی از مراحلی برخوردار است که عبارت است از: وحی بی واسطه، وحی عقلی، وحی مثالی، وحی طبیعی و حسّی برای نبی، وحی طبیعی حسّی برای مردم عادّی. چهارم، تحلیل و بررسی رویکرد تجربی به وحی است که در نهایت نشان داده میشود وحی را نباید به تجربه تقلیل بخشید. در بخش داللتهای معرفتشناسانۀ وحی، به معرفتی بودن وحی و داللتهای آن و طبقه بندی معرفت وحیانی اشاره میگردد و نشان داده میشود که از چه ویژگی هایی برخوردار میباشد.

قاعده وضع الفاظ برای ارواح معانی در قرآن کریم در بیانات ملاصدرا ارتباط تنگاتنگی با فلسفه او دارد.لذا با مبنا قرار دادن هستی‌شناسی صدرایی می‌توان به مصداق وجودی معانی الفاظ و درنتیجه کیفیت معرفت به آنها دست یافت.به اعتقاد ملاصدرا عالم، قرآن و وجود مقدس نبوی(ص) سه وجهه از هستی هستند که در مقام «وجود منبسط»، «کلام مستقیم الهی» و «حقیقت محمدیه» به وجودی واحد و بسیط موجودند و در مرتبه‌ی عالم مثال جزئی از یکدیگر متفرق شده و عالم مثال جزئیه، قرآن لفظی و وجود پیامبر اکرم(ص) را نمایان می‌سازند. این سه حقیقت سپس در مرتبه آخر عالم یعنی عالم ماده، نزول پیدا می‌کنند. ملاصدرا این الفاظ قرآنی را براساس تعریفش از حقیقت کلام و همچنین براساس کیفیت وحی، الهی می‌داند. الهی بودن لفظ این امکان را به لفظ می‌دهد که قرآنی را که در مرتبه‌ای کلام مستقیم الهی و جامع علوم ربانی بوده، در خود بگنجاند. دستیابی به این علوم با پایبندی به الفاظ و استخراج روح معنای آنها محقق می‌شود. ارواح معانی آنگاه که به «معنای مطلق شامل در مراتب حسی، خیالی و عقلی» حمل ‌شوند، با «ماهیت» که در مراتب وجودی نوع محفوظ است در تطابق می‌باشند؛ اما آنگاه که بر «حد حقیقی و روحانی شیء» اطلاق شوند با «مثل عقلیه» مطابق می‌باشند. برهمین اساس معرفت به ارواح معانی به دو نحو است: - معرفت به روح معنا در بیان کلی طبیعی، که از آنجا که علم به ماهیت است علمی است حصولی. - معرفت به روح معنا در بیان مثل عقلیه، که اگر علم حضوری به وجود هر مرتبه از مراتب وجودی نوع باشد علمی حضوری است و اگر علم به معانی کمالی باشد که ذهن از مثل به عنوان کامل ترین فرد هر نوع استخراج می‌کند، علمی است حصولی. این مرتبه آخرین مرتبه‌ای است که از طریق لفظ می‌توان بدان دست یافت و مقام قاب قوسین تنها با ولایت نبوی(ص) و به نحو شهودی دستیافتنی است.

گادامر در هرمنوتیک فلسفی در پی عبور از آگاهی استتیک است. بدین منظور با تکیه بر نظرگاه هایدگر بنیانی انتولوژیک را در مواجهه با کار هنری اتخاذ می‌کند. پژوهش حاضر هستی‌شناسی ادبیات را در کتاب حقیقت و روش گادامر و در پنج فصل مورد بررسی قرار می‌دهد. نخست زبان را به مثابه رخداد فهم و در-عالم-بودن تبیین می‌کند و سپس نسبت میان کلمه و شیء را در تاریخ فلسفه غرب مورد بررسی قرار می‌دهد. بعد از آن زبان را در افقی انتولوژیک و همچون امری فراگیر تبیین می‎کند. با تکیه بر مبانی مذکور به جایگاه فلسفه هنر و در ذیل آن فلسفه ادبیات در هرمنوتیک فلسفی می‌پردازد. گادامر هنر را با تکیه بر مفاهیم تجسم و بازی توضیح می‌دهد. بدین وسیله مفهوم نوشتار در مقابل گفتار برجسته می‌گردد. نوشتار به واسطه دیالکتیک پرسش و پاسخ در نسبت با سنت فهمیده می‌شود. گادامر با احیاء آتوریته و سنت، اثر کلاسیک را در تاریخ تأثیر و تأثر مورد بررسی قرار می‌دهد و آن را به مثابه هستی عام تاریخی عرضه می‌کند. در بخش پایانی نتیجه‌گیری می‌شود که گادامر در کتاب حقیقت و روش میان حقیقت و ادبیات نسبتی وثیق برقرار می‌کند و با عبور از نظریه ادبی که مبتنی بر روش است، فلسفه ادبیات نوینی را بنیان می‌گذارد و هستی‌شناسی ادبیات با تأمل در آثار کلاسیک امکانی را برای آمیزش افق‌ها فراهم می‌کند.

علامه طباطبایی چیستی اعتبار را با «اعطاء حد چیزی به چیزی دیگر» نشان داده و هستی اعتبار را فارغ از اقامۀ دلیل پذیرفته است. این رساله در چهار مرحله، با ارائۀ تحلیلی جامع نسبت به «اصطلاحات پنج‌گانۀ اعتباری در فلسفۀ علامه طباطبایی»، «اجزاء تعریف اعتبار»، «علت فاعلی اعتبار» و «فرآورده‌ها و محصولات اعتبار: امور اعتباری» چیستی اعتبار را به وضوح رسانده، و بر اساس دو معیار آنتولوژیک در فلسفۀ علامه طباطبایی، سلب هستی از اعتبار را ناموجّه شمرده، و حمل هستی بر آن را موجّه‌سازی کرده است. چیستی و هستی اعتبار در نزد علامه طباطبایی اینگونه صورت‌بندی می‌شود: الف:‌ تنها آنگاه اعتبار پدید می‌آید که یک موجود ممکن مادی دارای علم و اراده، نسبتی که بین اموری حقیقی نیست را تصور، و سپس به بودنِ آن نسبت بین آن امور حقیقی که در واقع فاقد آن نسبت هستند تصدیق کند. این تصور و تصدیق غیر مطابق با واقع ـ که ممکن است ارادی یا اضطراری، آگاهانه یا ناآگاهانه، کران‌مند یا ناکران‌مند باشند ـ انجام یا ترک ارادی ـ استکمالیِ یک فعل خاص را در پی دارند؛ پس در عالم فرضیِ بی‌‌عملی مطلق، و نیز برای موجودات غیر مستکمل صورت نمی‌پذیرند. ب: نفی احتمال ترکیب حقیقی موجود ممکن از دو موجود ممکن دیگر، نه بیّن است و نه مبیَّن؛ پس سلب هستی از اعتبار به سبب ترکیب آن از تصور و تصدیق موجّه نیست؛ همچنین اندیشیدن و گفتگو دربارۀ اعتبار، به بیهودگی مطلق دچار نیست؛ پس اعتبار، معیار هستومندی را دارا بوده و حمل اشتقاقی هستی بر آن موجّه است.

رساله حاضر مربوط به بررسی مراتب هستی از دیدگاه سهروردی و ملاصدرا و وجوه تشابه و تمایز دیدگاه های این دو فیلسوف می باشد. فصل اول رساله به بیان کلیات و ادبیات پژوهش که همان دیدگاه های سهروردی و ملاصدرا در مورد مراتب هستی می باشد پرداخته شده ، در فصل دوم به بیان دیدگاه سهروردی در مورد وجود و مراتب عالم ، و همچنین بیان دیدگاه های اواشاره شده است، سهروردی یک فیلسوف اشراقی است ،وبر همین اساس مبنای فلسفه او نور است ،وی معتقد است است که اصالت با نور است ،و بر همین مبنا مراتب هستی را به چهار دسته تقسیم می کند که عبارتند از ؛ نور قاهر«نورالانوار»،عقول یا انوار طولیه ، نفوس یا انوار عرضیه . این سه مرتبه ، از انوار . انوار قائم بالذات هستند. ،هیأت های مثالی، مادی، جمادی، نباتی، حیوانی، این مرتبه از نور، قائم بالغیر است. سهروردی دیدگاه های خود را در باره مراتب هستی،بر مبنایی مشایی و مشایی با نگرش انتقادی و همچنین بر مبنای حکمت اشراقی تقریر نموده است .همچنین در یک تقسیم بندی کلی مراتب عالم را به ؛عالم انواره قاهره(عقول)،عالم انوارمدبره(نفوس)،عالم برزخیان (اجسام)،عالم مثل معلقه یا خیال،تقسیم می نماید و در ادامه نیز برای اثبات مراتب عالم از قاعده امکان اشرف را به کار می برد. در فصل سوم این رساله دیدگاه ها و نظرات ملاصدرا بیان شده است،ملاصدرا که یک فیلسوف طرفدار اصالت وجود است،او نیز مراتب عالم هستی را به سه دسته یعنی ؛ عالم محسوسات،عالم مثال،عالم معقولات ، که هر کدام از این عوالم تعریف خاص خود را دارند ،محسوسات که همان عالم دنیوی است ،یعنی ماده .عالم مثال ،همان عالم صور است. و عالم معقولات ، همان عالم است که مجرد از ماده است .ملاصدر با تأثیر پذیری از حکمت اشراقی و مشایی، عامل اصلی پیدایش کثرت در عقل اول و سایر عقول را، حیثیات اعتباری معرفی می-کنند.صدرا نیز همانند سهروردی برای اثبات مراتب هستی در فلسفه خود قاعده امکان اشرف را به کار برده است.وی معتقد است، وجود منبسط نفس صدور حقیقی حضرت حق است نه صادر اول،ملاصدرا نیز دیدگاه های خود را در باره مراتب هستی ،بر مبنای مشایی ،عرفانی تقریر نموده است.فصل چهارم این رساله نیز به بیان دیدگاه های این دو فیلسوف بزرگ در بحث مراتب هستی می باشد،که در آن ضمن بررسی دیدگاه آنها بیان می شود.

ازمسایل مهمّ هستی شناسی و درعین حال لطیفترین وغامض‌ترین مسایل وجود شناسی در فلسفه،عرفان وکلام اسلامی‌،موضوع «تسبیح هستی وهمه مراتب آن بالاخص مرتبه ناسوت وموجودات آن (حیوانات،نباتات وجمادات) است» که درک حقیقت آن فراتر از شعور عامه می باشد. گرچه به این مسأله تقریبا درتمام مکاتب عرفانی اشاره شده است، امّا در هیچ یک ازآنها به اندازه اسلام ناب محمّدی (صلی الله علیه وآله) پرداخته نشده است. البته در این باره تا کنون به ویژه در قرن معاصر تحقیقات زیادی شده است. ولی مع الوصف تاکنون به شیوه نوین، مبنایی، مستدل ومنطقی، منسجم دراین سطح وگستردگی بر اساس روال منطقی مبتنی بر میانی وادله عقلی ونقلی وعرفانی وعلمی، تحقیق نشده است. دراین پژوهش که به شیوه توصیفی تحلیلی وروش تلفیقی یعنی براساس مبانی و براهین عقلی و نقلی و با استناد به آیات و روایات و ادعیه ماثوره و نیز ذکرشواهدی ازاشعار حِکْمی وبا بیان حکایاتی معتبراز سیره معصومین (علیهم السلام) و شواهدی از مکاشفات عرفانی وهمچنین گزارشهای معتبر پژوهشگران علوم تجربی ، نگاشته شده اثبات و تبیین نموده ایم که همه هستی و مراتب آن و هر یک از موجودات ازاعلی تا ادنی ، ازجمله موجودات ناسوتی (حیوانات، نباتات وجمادات) مظهری از اسماء و صفات حق تعالی بوده و هرکدام به قدراستعداد وظرفیت وجودی خویش برخوردار ازاسماء وصفات اویند. وازجمله این صفات:« حیات ، علم ، اراده ، احساس ‌ونطق » است. براین اساس می توان گفت: همه موجودات از جمله موجودات ناسوتی مورد بحث، با زبان استعداد وحال و قال ، به تحمید و تسبیح حق مشغول ومشعوفند! و بر‌این تسبیح و تحمید و صلوه خویش آگاهی کامل دارند! گرچه به عللی که بیان نموده ایم، درک این تسبیح حقیقی برای همگان میسور نیست، مگر آنکه با سلوک وداشتن شرایط لازم ونیزمصلحت الهی بتواند موفق به درک آن شود. البته انسان کامل که در مرتبه«کَوْن جامع»است و مقام خلیفه الهی دارد و حق ازچشم او، جمال خویش می بیند وبا لسان او، خویش را تسبیح وتقدیس می نماید ومی تواند با گوش حق ، این تسبیح حقیقی هستی را در تمام مراتبش، ازجمله مرتبه ناسوتی و موجودات آن ، استماع وادارک نماید.