جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این پژوهش که ارتباط و هماهنگی کلام امیرالمؤمنین علی7 را نسبت به قرآن کریم (کتاب هدایت ربّانی خدا) مدّنظر قرار داده و به تبیین اشارات قرآنی نهج‌البلاغه در محدوده خطبه های اوّل تا خطبه 91 می پردازد؛ مباحث را با یک بحث تحلیلی از رابطه امام علی7 و قرآن شروع می کند که در آن به جایگاه امام7 و نقش او در تبیین و تفسیر قرآن کریم و اشراف و آگاهی بالای او بر قرآن کریم سخن درمیان آمده است و طبعاً این دو منبع گرانبها باید در کنار هم و هماهنگ با هم مخاطبین خود را راهنما باشند. و پس از آن و طی چهار فصل به اشارات قرآنی نهج البلاغه مورد توجه قرار گرفته است چیزی که در این مجموعه بیشتر روشن می شود هماهنگی و وحدت موضوعات الهیات و روابط اجتماعی و اخلاقی قرآن با کلام حضرت امیر علی7 است بخصوص بحث خداشناسی (صفات و ویژگی خدا)در خطبه اوّل و خطبه 91 به تفصیل بیان شده است در این تحقیق 204 فراز از خطبه‌ها مورد بررسی قرار گرفته است و برای هر کدام موضوعی متناسب آمده است و 301 آیه شاهد آورده شده (در بعضی از فرازها دو یا بیش از دو آیۀ شاهد آمده) است. آنچه از مجموع این تحقیق استفاده می‌شود، رابطه وثیق و هماهنگ این دو گوهر گرانبها و هم‌نوایی روح قرآن و نهج‌البلاغه است.

مفهوم «رابطه» یک­صد و پنجاه سال پیش هرگز به معنای امروزی به ­کار نمی ­رفت. با این وجود، مفاهیم جانشین آن از قبیل «انس» در نهج ­البلاغه به­ کرّات آمده است که هریک از آنها بیان­ کننده اصناف و مراتب رابطه اعم از رابطه انسان و خدا و سایر رابطه­ هایند. در زمینه روابط انسان، در مجموع با چهار رابطه مواجهیم: رابطه انسان با خدا، خودش، انسان­های دیگر و طبیعت. هریک از این روابط هم در پنج ساحت وجودی انسان تحقق می­ یابند که در مجموع بیست نوع رابطه را دربر می ­گیرد که یکی از آنها، رابطه عقیدتی - معرفتی انسان و خداست. این رابطه شامل روابط بندگی، خلیفگی، عاشقانه و همکاری است که روابط اول و سوم و دوم به ترتیب از بسامد بالایی در نهج ­البلاغه برخوردارند. اما رابطه همکاری به آن شکلی که در ادیان خاور دور نظیر دائویی (Taoism) مطرح است، در نهج ­البلاغه طرح نشده است؛ اما در عین حال، خدا و بنده همکاری می­ کنند تا رفتارهای انسان بهتر و به کمال خود نزدیک شود.

اقناع، فرایندی است که برای تغییر نگرش مخاطب انجام می گیرد و اندیش? مخاطب را در جهت اهداف مورد نظر به تکاپو و تفکر وا می‌دارد. در این فرآیند از فنون و شیوه‌های مختلف استفاده می‌شود. از آن‌جا که در عصر حاضر، اقناع‌های مداوم در ساخت فکر و اندیشه انسانی صورت می گیرد و تفکر مخاطبان پیوسته در حال جهت‌دهی در چارچوب اهداف اقناع کنندگان است، بررسی این مسئله بر اساس منابع اسلامی به خصوص طبق دیدگاه امام علی (ع) ضروری است، تا در صحنه‌های جدید مواجهه، که از آن به جنگ نرم یاد می شود، الهام گرفته شود. هدف از این نوشتار، بررسی شیوه اقناعی حضرت علی(ع) در نهج البلاغه است، که در شرایط گوناگون به مخاطبان مختلف عرضه شده است. نوشته حاضر با رویکرد دینی و با روش توصیفی – تحلیلی انجام شده که طبق بررسی‌های انجام شده چنین به دست می‌آید که امام علی (ع) در سخنان خویش از انواع فنون و شیوه‌های اقناع در دو قالب تعقلی مانند: حکمت، موعظه و خطابه، و شیوه استشهادی مانند: تداعی و یادآوری نعمت، پرسش و پاسخ، تاریخ، ضرب المثل،طنز و تصویرآفرینی برای قانع ساختن مخاطب استفاده نموده‌اند و با توجه به این‌که هر کدام از این روش‌ها در جای خود و به موقع مورد استفاده قرار گرفته‌اند، نهایت تأثیر خود را بر مخاطب داشته‌اند. هم‌چنین امام علی(ع) در کلام خود در راستای اقناع مخاطب بر معیارهایی همچون آزاد اندیشی، هدفداری، حقوق مداری و عدم دروغ پردازی و فریب کاری و... توجه داشته‌اند.

طباق یکی از آرایه‌ها و فنون بدیعی است که در بلاغت قدیم و جدید مورد توجه پژوهشگران بوده است. این صنعت که در کتاب‌های نقد و بلاغت قدیم با نام‌های گوناگونی هم‌چون مطابقه، تطابق، تطبیق و تکافو شناخته شده است امروزه با نام طباق و تضاد شناخته می‌شود‌. می‌توان گفت در کنار این فن ادبی، متناقض‌نما نیز به عنوان یکی از جذاب‌ترین و پردامنه‌ترین مباحث زیبایی‌شناسیِ متن جایگاهی ویژه یافته است. بهره‌گیری از تعبیر متناقض‌نما از عالیترین شیوه‌های آشنایی‌زدایی هنری به ‌شمار می‌رود، که موجب دور شدن از حالت عادی و در نهایت برجسته سازی کلام و تأثیر گذاری چشمگیر بر مخاطب می‌گردد.از جمله متونی که شگرد متناقض‌نما و آرایه تضاد در آن بسامدی قابل توجه و اثر گذاری دارد کتاب نهج البلاغه است. این متن که صرف نظر از بعد دینی خود، اهل ذوق و بلاغت را شیفته بیان و اسلوب خود کرده، قابلیت آن را دارد که از این دیدگاه نیز مورد بررسی و کاوش قرار گیرد. پژوهش حاضر با نگاهی گذرا به بلاغت نهج البلاغه و بررسی معنای لغوی و اصطلاحی طباق و پس از آن فن متناقض‌نما به پیشینه و کارکرد این دو فن می‌پردازد و سپس به ارائه و تحلیل نمونه‌های موجود از این دو صنعت در کتاب گران‌سنگ نهج البلاغه روی می‌آورد.با توجه به کارکرد طباق و متناقض‌نما در نهج البلاغه می‌توان این‌گونه بیان کرد که حضرت علی (ع) از این فنون به خوبی در کلام خویش استفاده نموده است. چنین استنباط می‌شود که هرگاه حضرت علی (ع) قصد روشنگری در مورد دنیا و یا ایجاد معرفت الهی در مردم را داشته، از این فنون بهره بیشتری برده‌ است. می‌توان یکی از علت‌های گزینش این گونه بیان، در موضوعات پیش‌گفته را دو بعدی بودن دنیا و عدم شناخت حضرت حق با حواس ظاهری دانست.

حضور پررنگ شتر در زندگی گذشته اعراب موجب گستردگی حوزه‌ی معنایی این واژه در زبان عربی گردیده و غالب واژگان این حوزه معنایی در کتاب نهج‌البلاغه مورد استعمال قرار گرفته است.در این پژوهش با عنوان «دلالت‌ها و محورهای معنایی «شتر» در نهج‌البلاغه» سعی بر آن است تا به روش توصیفی-تحلیلی و مبتنی بر نظریه حوزه‌‌های معنایی، در سه فصل مجزا به بررسی نحوه‌ی استعمال واژه‌های حوزه معنایی شتر و متعلقات آن در این کتاب ارزشمند پرداخته شود و مفاهیمی که آن حضرت به کمک این واژگان ابداع کرده است،مشخص گردد. با بررسی‌های صورت گرفته در این جستار مشخص شد امام علی(ع) از حوزه‌‌ی معنایی این واژه که غالباً در قالب صور بلاغی است، برای تبیین مفاهیمی همچون اسلام و اهل‌بیت علیهم‌السلام، خلافت، عقاید، عبادات، اخلاق، آفرینش، فتنه و بنی‌امیه استفاده نموده است. بار معنایی این واژگان در بافت کلام مشخص شده و شامل مواردی همچون تشویق، مذمت، نکوهش و ... می-باشد.

کلام امیرالمومنین (ع) همواره مورد طعن و تشکیک قرار گرفته و از سوی شکاکان، آماج تهمت?ها واقع شده است. از آنجایی که این شبهات بی اساس بوده با استفاده از آیات و روایات و تاریخ می?توان آن?ها را برطرف نمود. اعتقادات خاص شیعه مورد هجوم دشمنان قرار گرفته که هنوز به برخی از آن?ها پاسخی کامل داده نشده است، در نتیجه نیاز به پاسخگویی آن?ها تشدید می?گردد.پژوهش در این رساله با بحث کلیات آغاز گشته است، در ابتدا موضوع پژوهش مورد تبیین قرار گرفته و پیشینه و سابقه?ی آن مطرح گشته که پیش از این رساله، پژوهش جامع و کامل با این موضوع انجام نشده است. به دنبال آن ضرورت تحقیق و اهداف از انجام آن و شیوه?ی اجرای آن بیان شده است، سپس سوالات اصلی و فرضیات موضوع آورده شد و در بخش مفهوم شناسی واژه?ی شبهه مورد بررسی لغوی قرار گرفت. در این فصل از رساله نگاهی از بیرون به ابعاد وسیع این موضوع می?شود.در فصل دوم به بررسی بیشتر شبهاتی که در طول تاریخ در رابطه با نهج?البلاغه بیان شده، پرداخته شده است که پاسخ?های اجمالی به این شبهات نیز با ذکر منابع جهت استفاده?ی بیشتر آورده شده است. با ورود به فصل سوم به فصل اصلی این رساله? وارد می?شویم، آن هم این که به بررسی تمامی شبهاتی می?پردازد که در وهله?ی اول، مغایرتِ نهج?البلاغه با اعتقادات شیعه را می?رساند ولی با نگاهی به آیات و روایات و مسائل تاریخی این مغایرت برطرف شده و تحکیم بیش از پیش عقاید شیعه را ممکن می?سازد.

نهج البلاغه کتابِ سترگ و عظیمِ حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام شامل خطبه‌ها، نامه‌ها و سخنان کوتاه ایشان است که توسط شریف رضی با بهره گیری از متون و منابع کهن روایی گردآوری شده است. در ادوار گذشته، بسیارند کاتبانی که با عشق و علاقه به حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام اقدام به کتابت نهج البلاغه نموده‌اند؛ از این رو این اثر، نسخ خطی فراوانی دارد. یکی از کاتبانی که این اثر گرانسنگرا کتابت کرده است، احمد سهروردی معروف به مکمل الصناعه است که کتابتِ چهار نسخه از کلام امیر علیه السلام را انجام داده است؛ اما متأسفانه تاکنون تنها یک نسخه از این چهار نسخه شناسایی شده که در سال 728ق کتابت شده است و هم اکنون در گنجینه نسخ خطی کتابخانه مجلس، به شماره 4152 نگهداری می‌شود. نسخه مجلس تنها دو باب خطبه‌ها و نامه‌ها را در بر گرفته و فاقد باب سوم (حکمت‌ها) است. در این مقاله ابتدا نگاهی به زندگی کاتبِ شهیر، احمد سهروردی و بررسی صحیح یا ناصحیح بودن نسبتِ وی در شاگردی یاقوت مستعصمی و سپس به نسخه شناسی دستنویس کتابخانه مجلس شورای اسلامی پرداخته شده است.

انسان موجودی، اجتماعیست و ارتباطات بین‌فردی، که از آن به مهارت‌های اجتماعی یاد می‌شود، بخش عمده‌ای از زندگی اجتماعی اوست. مهارت‌های اجتماعی، مهارت‌هایی است که انسان را یاری می‌کند تا با بهره‌گیری از مهارت‌های کلامی و غیرکلامی با دیگران، به گونه‌ای رفتار کند که بتواند به حقوق، الزامات، رضایت‌خاطر و یا انجام وظایف خود در حد معقولی دست یابد، بدون آن که حقوق، الزامات، رضایت‌خاطر و یا وظایف دیگران را نادیده بگیرد. بهره‌گیری از کلام و رفتار امیرالمؤمنین  که هم از علم الهی برخوردار و به حقیقت آدمی آشنا بودند و هم کلام و رفتارشان حجت است، در یادگیری و تقویت این مهارت‌ها، راهگشا است. این که امیرالمؤمنین  کدام مهارت‌ها را تقویت کرده‌اند و برای تقویت آن‌ها، چه راه‌کارهای عملی ارائه فرموده‌اند، موضوع این پژوهش است. پژوهش‌گر تلاش کرده است، پاسخ این پرسش‌ها را با جستجو در نهج‌البلاغه و تحلیلو توصیف کلام امیرالمؤمنین  پیدا کند و نشان دهد که امیرالمؤمنین  مهارت‌هایی هم چون سخن‌گفتن، گوش‌دادن، ابراز وجود، هم‌دلی، دوست‌یابی، مهرورزی، افشای خود، نفوذ، رازداری، آراستگی ظاهر، تقویت و پاداش را تبیین‌کرده‌‌اند و برای عملی کردن آن‌ها از روش معرفت افزایی، انذار، تبشیر، عبرت آموزی، الگویی و محبت استفاده کرده اند.

نهج‌البلاغه این قرآن صاعد جامع‌ترین منبع فکری اسلامی به خصوص تشیع به شمار می‌آید و طی قرنهای متمادی خاستگاه اندیشه‌های والا از جهت معنا و سخنان بلیغ از جهت لفظ برای ملل عرب و عجم بوده است . قدیمیترین مطالب بلاغی دربارهء کلام امیرالمومنین(ع) به طور پراکنده توسط سید رضی در نهج‌البلاغه نگاشته شده است . البته بعضی از شارحان نهج‌البلاغه به تعدادی از استعاره‌ها، تشبیهات ، کنایات و ... به سبک سنتی اشاره کرده‌اند. از آنجا که تحقیق بر تصویرهای نهج‌البلاغه برای آنان هدف نبوده کتابی مستقل پیرامون چگونگی علم بیان در نهج‌البلاغه نگاشته نشده است . تا نیاز پژوهشگران این عصر را برآورده سازد. لذا این مطالب انگیزه رساله حاضر را فراهم آورد. نگارنده تصویرهایی از نهج‌البلاغه را که در معنای مجازی به کار رفته بود شناسایی نموده است . آنگاه براساس عناصر سازندهء آن به سبک امروزی در چهارده جستار طبقه‌بندی الفبایی نمود تا بتوان میزان تاثیر آن بر متون ادب و فرهنگ اسلامی مشخص نماید به جهت گستردگی کمی و کیفی، تصویرهای چهار جستار "طبیعت "، "حیوان"، "انسان" و "ابزار و وسایل زندگی" مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت . سپس آثار بزرگان ادب فارسی تا پایان قرن هشتم - تا آنجا که میسر بود بررسی و تصویرها را مشخص نمود. آن گاه شواهدی که تصویرهای نهج‌البلاغه را دربرداشتند آورد. از آنجا که تحقیقات متاخرین بر موضوع "خیال و تصویر" نارسا و غالبا براساس منابع و ماخذ خارجی تدوین گشته است : نگارنده بر آن شد ماهیت و "عالم خیال" را در رابطه با "عالم حس " و "عالم عقل" از گفته‌های بزرگان فرهنگ اسلامی چون ابن‌سینا، ابن عربی و ملاصدرای شیرازی و ... روشن سازد لذا جستاری را بدین موضوع اختصاص داد. چهار جستار دیگر به موضوعات : "فایده و ارزش بررسی صور خیال" و رابطه آن با زیبایی و کمال انسان، "بلاغت امیرالمومنین (ع)"، "هنر تصویرآفرینی در نهج‌البلاغه"، "طبقه‌بندی تصویر در نهج‌البلاغه" و "تاثیر تصویرهای نهج‌البلاغه بر ادب فارسی" اختصاص داده شده است .

با توجه به لزوم جداسازی حق و باطل از یکدیگر، لزوم تعیین تکلیف مسایل و ضمانت سعادت انسان و این‌که اطاعت از امر فرمان‌روا لازمه‌ای دارد، شناخت حق و باطل ضروری به نظر می‌رسد. علم تفصیلی به حق، ‌حصول اطمینان، استقلال اندیشه، عدم فردگرایی، یقین‌گرایی و بصیرت از لوازم شناخت حق و باطل می‌باشد. جدیت و تلاش، موشکافی، دوری از هوای نفس، ثبات قدم و پرهیز از شتاب‌زدگی، راه رسیدن به شناخت حق و باطل و در مقابل، کنجکاوی بی‌جا، اصرار بر جهل، بزرگنمایی، شتاب‌زدگی و جَوزدگی از موانع رسیدن به شناخت حق است. عاقبت به خیری از پیامدهای شناخت حق و باطل در بعد فردی و پیروی از امام حق و انسجام ملی از پیامدهای آن در بعد اجتماعی است.سه معیار مطابقت با وحی، سیره معصومین(ع) و فطرت یا عقل سلیم به عنوان معیارهای شناخت حق و باطل از کلام امام علی(ع) استخراج می‌شود. دین اسلام و قرآن کریم با شاخصه‌هایی از جمله فرقان، هموار، هدایت‌گر، مستقیم و حجت است، از شاخه‌های تطبیق موضوع با وحی است. پیامبر اکرم(ص) دارای ویژگی‌هایی از جمله آشکارکننده حق، داور، حق‌رو و فصل‌الخطاب هستند؛ امیرالمومنین(ع) نیز قاطع در راه حق، حق‌پو، راستگو، پاسخگوی ندای حق، عالم به حق، حق‌جو و حق‌یاب هستند؛ ائمه اطهار(ع) نیز دارای وحدت رویه، مرجع حق، زمامداران حق و پرچم‌داران حق هستند؛ لذا به عنوان یکی از معیارهای شناخت حق در کلام امام علی(ع) معرفی شده‌اند.ویژگی‌های حق عبارتند از میانه‌بودن حق، سنگینی و گوارایی، تأثیرگذاربودن، شایسته پیروی‌بودن، روشن‌بودن، کمی یاران، اختلاط با باطل، مخفی‌بودن و داشتن مخالف بسیار. ویژگی‌های باطل نیز عبارتست از تظاهر و جلوه‌گری، کثرت طرفداران، پر سر و صدا بودن، شباهت با حق، گوشه‌نشینی خواص و نیت باطل. پیمان‌شکنان، دشمنان دوست‌نما و خواص ساده‌لوح، گمراهان و منافقان به عنوان مصادیق باطل معرفی شده‌اند. عمل‌گرایی، ایمان راستین، برپاکننده حق، حق‌گویی و حق‌پویی؛ خصوصیات طرفداران حق و شعارگرایی، مدعیان دروغین، ایستادگی در مقابل حق، شراکت با شیطان و خودمحوری؛ خصوصیات طرفداران باطل شمرده شده است.از آنجا که به دلیل علمی‌بودن شناخت کلیات حق و باطل، نمی‌توان در عالَم خارج، حق و باطل واقعی را با آن شناخت معین نمود، پس نیاز به مهارتی به نام بصیرت است تا بتوان حق و باطل و ویژگی‌های آنها را تطبیق نمود. در دوران غیبت معصوم(ع) حکم حاکمان صالح به حق نزدیک‌تر است و در زمان حکومت حاکمان ناصالح، رأی عالمان و راویان احادیث ائمه(ع) معتبر است. در زمان حاکمیت حاکمان صالح که عالم دینی نیستند، نظر علما صائب است. البته در دو مورد اخیر، آرای عالمانی که دارای تخصص بیشتر ـ اَعلَم در موضوع ـ هستند، معتبرتر است. رضایت و خواست جامعه، هنگامی که بر اساس موازین اسلامی باشد، مورد تأیید است و این به هیچ وجه نتیجه نمی‌دهد که حکومت به خواست مردم می‌تواند از معیارهای اسلامی دست بردارد. شرایط بیان حق عبارتست از این که انسان باید با توجه به موقعیت‌ها، سنجش ظرفیت‌ها، زمان‌ها و مکان‌ها به بیان حقایق اقدام کند.