جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فضیلت اجتماعی از مباحث بنیادین و تاثیرگذار در تحقق جهان-اجتماع فضیلت مند (معموره فاضله) و در فهم اندیشه های فارابی است. فارابی این فضیلت را در قالب ساختارها و در نسبت حکمت و هنر جستجو می کند. ایجاد سازه های فلسفی-هنری که در اثر پیوند حکمت و هنر به وجود می آیند، مقوم ساختارهای اخلاقی-عقلانی جامعه است. این ساختار به شکل یک هرم در ابعاد معرفت شناسانه و جامعه شناسانه ظاهر می شود. در این ساختار حکمت در راس و معارف خیالی و اقناعی و درجات مشکک آن ها در قسمت پایین تر و نیز در سلسه طبقات اجتماعی فیلسوف در بالاترین جایگاه و هنرمند به عنوان معاون در مرتبه متاخر قرار دارد. ایفای نقش هنرمندان در اصطلاح "معاونت ناطقه" نزد فارابی، بسترها و زمینه های لازم کنش حکمت و هنر جهت انتاج فضیلت را فراهم می سازد. رابطه حکمت و هنر در اندیشه فارابی به سایر برنامه های اجتماعی همچون برنامه های آموزشی نیز تعمیم می یابد. "ملت" و "فلسفه برانیه" در اصطلاح فارابی معلول چنین پیوندی و مقوم فضیلت اجتماعی اند. "ملت" نمود خیالی حقایق معقول و "فلسفه برانیه" حافظ اقناعی باورهای یقینی است. حاکمیت فلسفی بر سطوح گوناگون فرهنگی، ارزشی، اعتقادی و ... در گرو ایجاد سازه نمایی اندیشه های حکمی در اشکال هنری است.

صاحبان اندیشه دیدگاه‌های مختلفی را در باب کمال نفس ارائه داده‌اند و سعی در کشف حقیقت آن داشته‌اند. فارابی تصویر جامعی از تحولات نفس در انسان سعادتمند را در خلال کسب فضائل ترسیم می‌کند و با استدلالات فلسفی، حقایق دینی پیرامون سعادت را به تحریر در می‌آورد. او غایت آدمی را در دستیابی به سعادت قصوایی می‌داند که از رهگذر کسب فضائل در عالم طبیعت محقق می‌گردد. گرچه نفس به مدد ماده و قوای مادی امکان دستیابی به سعادت را دارد ولی سعادت نهایی او در بی‌نیازی از همان ماده و عوارض و آن می‌داند. او گرچه از عقل به عنوان ابزاری برای نفس در جهت دستیابی به سعادت بهره می‌برد، اما در نهایت سعادت را صرفاً عقلی نمی‌داند بلکه با بهره‌گیری از قدرت تفکر در انجام اعمال متناسب اخلاقی و تأمل در افکار و اعمال، حال نفس را در زندگی نخستین و پسین به آگاهی حقیقی او پیوند می‌زند.

این‌که چه چیز شخص را آن می‌کند که هست، سؤالی است که ریشه در گذشتۀ دور دارد و اندیشمندان بزرگی برای یافتن هویت و واقعیت اشیاء آن را کاویده‌اند. ملاصدرای شیرازی یکی از اینان است. وی مبتکر یا مدافع سرسخت نظریۀ اصالت وجود در مقابل اصالت ماهیت است و معتقد است تشخص شی به نحوۀ وجود آن است. وی به دو گونه، نظریۀ تشخص خود را به فارابی نسبت داده است: اول به صورت نقل رأی از فارابی و دوم به صورت گزارش تصریحی. ملاصدرا در هشت کتابِ اسفار، شرح هدایۀ اثیریه، رسائل تسعه و حاشیه بر الهیات شفاء، مبدأ و معاد، رسالۀ تشخص، رسالۀ اللمیه، رسالۀ اتصاف الماهیة بالوجود این انتساب را تأکید کرده است، اما با وجود این، سندی برای این انتساب نقل نمی‌کند. این نوشتار با بررسی اَسناد، اِستناد تصریحی ملاصدرا را بر دایرۀ محک قرار داده است و با به میان آوردن سه شاهد شامل بررسی بعض دیگر از استنادات صدرا، بررسی این حکم در آرای صریح فارابی و نیز بررسی این نظریه بر پایۀ قاعدۀ شناخت سلف در پرتو خلف، انتساب این دیدگاه را به معلم ثانی مورد تردید قرار می‌دهد و نشان می‌دهد که ملاصدرا تا پیش از خود در این قول منفرد است. این نوشتار به توصیف اکتفا نمی‌کند و در پرتو یک قانون کلی، تبیین ارائه می‌دهد که چرا چنین استناد نامعتبری واقع شده است.