جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نظريه وحدت شخصی وجود ابن عربی كه ثمره و غايت مهمترين اصل وجودشناختی عرفان او، يعنی اصل وحدت وجود است، افزون بر اهميت و تأثير عظيم آن بر حوزه فلسفه اسلامی و عرفان نظری، از پشتوانه كاربردی گسترده ای در زندگی انسان نيز برخوردار است. برابر اين نظريه، وجود، واقعيتی عينی و اصيل و درعين حال برخوردار از وحدت شخصی و ذاتی است كه كثرت مشهود، كثرت در وجود نيست؛ بلكه كثرت در مظاهر و شئون آن وجود مطلق واحد است. مسئله اصلی اين جستار، بررسی تأثيرات اين نظريه بر زندگی انسان است و اين پژوهش ادعا دارد می تواند ثمرات عملی گسترده ای در جنبه های گوناگون زندگی انسان داشته باشد. بنابراين ضمن توجه به تمايز ميان مقام ادراك اين نظريه كه دستيابی به آن برای همگان امكان پذير است و مقام تحقق آن كه با وجود تحقق نيافتن تام و تمام آن در اين عالم، می توان طی سلسله مراتبی و بر اثر مراقب نهايی، به مدارجی از آن دست يافت. نوشتار حاضر، برخی از نتايج عملی اين نظريه همچون خودشناسی، خداشناسی، تخلق به اخلاق الهی، رسيدن به كمال و عشق ورزی را با استناد بر متون اصلی خود او و نيز برخی تفاسير شارحان آثار ابن عربی، مورد بررسی قرار می دهد.

اين مقاله سعى دارد مفهوم كليدى فطرت را با توجه به مبانى هستى شناختى، انسان شناختى و دين شناختى عرفان ابن عربى تحليل و بررسى كند. از اين منظر، تمامى حقايقْ تجليات وجود واحدِ بسيط اند و از اين رو، وجود در همه مواطن حضور دارد، هرچند در همه آنها با تمامى صفات خود ظهور نداشته باشد. اما انسان، حقيقتى متفاوت از همه حقايق است. مبتنى بر انديشه دينى، انسان بر صورت خداوند خلق شده است؛ براين اساس، توان تجلى وجود را بتمامه دارد. و از آنجا كه وجود عين علم و آگاهى است، توان تجربه وجود با تمام صفات را نيز دارد. اين وجود و آگاهى در تمامى آدميان به قوه و اندماج حضور دارد و به اين حضور و آگاهى اجمالى، فطرت اطلاق مى شود. هدف خلقت آدمى آن است كه اين امر اجمالى را در خود هرچه بيشتر به فعليت تبديل كند. از ديدگاه مؤلف، اين امر صرفا از طريق «عبوديت» يعنى تسليم محض بودن به اراده خداوند محقق مى شود كه تعبيرى است از فناى از غير حق و بقاى به حق و اين حق دقيقا همان وجود است كه خود را در عبد متجلى كرده است.

این مقاله به ابعاد مختلف نظریه تجلیات، به‌عنوان نظریه‌ای مهم و محوری در جهان‌بینی عرفانی، نظر دارد. در این مقاله، ابتدا با اشاره به نظریه وحدت وجود، اقوال مختلف آن از جمله: وحدت شهود، وحدت در کثرت و کثرت در وحدت، و بویژه وحدت شخصی وجود به‌عنوان خاستگاه نظریه تجلیات، بررسی شده است.مؤلف در ادامه درباره معانی و ابعاد مختلف نظریه تجلیات توضیح داده، نظریه «تجلیات وجودی» را توجیه‌گر نظام خلقت در جهان‌بینی عرفانی معرفی نموده و سپس به تبیین نظریه تجلیات وجودی از طریق اصطلاحات: «فیض اقدس» ، «فیض مقدس» و «اعیان ثابته» پرداخته است. در پایان نیز گزارش مبسوطی از تلاشهای عرفا برای توجیه این نظریه از طریق مسئله «تمثیل» و «تأویل» ارائه شده است.

چکیدهیکی از مهم‌ترین تجلیّات اسمای الهی در نظام عالم، «ولی» است. این تجلّی سبب شده نظام عالم پیوسته محتاج و نیازمند حضور ولی خدا باشد؛ چنان که امام جعفر صادق (ع) بقای عالم بدون امام را محال دانسته و فرموده‌اند: «لَو بَقیِیَتِ الأرضُ بِغَیرِ إِمَامٍ لَساَخَت» (کلینی، ج1، ص 179). موضوع ولایت در منظومه‌ی معرفتی متفکران مسلمان، به‌ویژه عارفان و فیلسوفان، مورد تأکید بود و هر یک به قدر سیر و سلوک خود و یا تفلسف و خردورزی اش، از اسرار این حقیقت ناب سخن گفته‌اند. اهمیت ولایت در اندیشه‌ی شیعی نسبت به سایرین، صد چندان است. این مسأله، از مبانی بی بدیل اعتقادات وتفکر عقلی- شهودی متألّهان شیعی شمرده شده است؛ چنان‌که باقرالعلوم(ع) چیزی را هم پایه او ندانسته و فرموده: «وَ لَم تُناَدَ بِشَیءٍ مَا نُودِیَ بِالوَلَایَه» (همان، ج 2، ص 18). این رساله، در مقام بررسی دیدگاه دو متفکر تاثیرگذار در جهان اسلام، یعنی محی الدین ابن عربی معروف به شیخ اکبر و امام خمینی (ره) است. روش تحقیق این رساله تطبیقی و روی آوردآن درون دینی است. نتایج به‌دست آمده از تحقیق نشان می‌دهد، از دیدگاه هر دو متفکر مسلمان، ولایت به عنوان عنصری گران‌سنگ در نظام معرفتی اسلام نقش آفرین بوده و ارزش والای هر پیامبری قبل از اِخبار از غیب و پیام آوری از آسمان، به ولایت اوست. در این میان، جایگاه ولایت نبی خاتم (ص) و وصّی به حق ایشان حضرت امیر(ع) به عنوان خاتم ولایت مطلقه و مرتبت والای ولایت امام عصر (عج) به عنوان خاتم ولایت مقیّده با تفاوت‌هایی مورد تأکید بوده و معارف قرآنی و دیگر معرفت های حاصل از آن تحت تأثیر این معرفت اصیل اسلامی است و فهم آن نه به عنوان یکی از مسایل معارف اسلامی، بلکه، روح گوهر معارف دینی اهمیت انکارناپذیری دارد.واژگان کلیدی: ولایت، ولایت مطلقه، ولایت مقیّده، حقیقت محمّدیه، حقیقت ولویه، ابن عربی، امام خمینی (ره).

مفوضه از گروه های غالی شیعی بودند که اگرچه اعتراف به مخلوق و حادث بودن پیامبر اکرم(ص) و امامان(ع) داشتند، اما معتقد بودند که خداوند آنان را در آغاز آفرینش آفرید؛ سپس کار خلق و رزق و تدبیر جهان را به آنان تفویض نمود. ازسوی دیگر حکمای شیعی پیرو ابن عربی با طرح نظریه «حقیقت محمدیه» چنین عنوان می کردند که خداوند برای جلوه گر ساختن خود و برای آنکه خود را در هستی متجلی سازد، ابتدا موجودی را آفرید و سپس از وجود او عالم را به وجود آورد. آنان از این موجود نخستین با تعبیر «حقیقت محمدیه» نام می بردند که معادل عقل اول در نظام فکری مشائیان بود.این دو نظریه اگرچه شباهت هایی در ابتدای امر دارند، اما تفاوت ماهوی آنها بسیار بیش از تشابه ظاهری آنهاست؛ در این تحقیق به این تفاوت ها و شباهت ها اشاره خواهیم کرد.

درون مایه این مقاله، پرداختن به ابعاد مختلف یکی از زیربنایی‏ترین مباحث عرفانی یعنی وحدت وجود است. ابن عربی، پدر عرفان اسلامی، در اکثر آثار خود به بررسی این مسأله پرداخته و شارحان فصوص‏الحکم خود را شارحینی بر این مسأله نموده است. وحدت وجود دارای مبانی مختلفی است که می‏توان تبیین و تفسیر آنها را هم در فصوص‏الحکم ابن عربی و هم در تعلیقه امام خمینی(س) بر آن جستجو کرد. نویسنده سعی می‏کند به ایضاح مبانی دوازده‏گانه وحدت وجود بپردازد و در سر تا سر مقاله می‏کوشد تا تحشیه و پاورقیهای امام خمینی(س) بر متن فصوص‏الحکم در باب تفسیر وحدت وجود را بیان و مواد آن فقید را روشن نماید.

اسم در عرفان از جایگاه ویژه ای برخوردار است. در عرفان نظری، هر موجودی از موجودات و هر عالمی از عوالم مظهر اسمی از اسماء الهی است. در عرفان عملی، هر حالتی از احوال موجودات و هر مرتبه و مقامی از مقامات انسانی تحت تاثیر یک و یا چند اسم است. در نتیجه ارتباط تمام موجودات با حق تعالی فقط از طریق اسماء امکان پذیر است. و این ارتباط اعم از ارتباط وجودی و شهودی است. اسماء، خلیفه حق در ظهور می باشند. گر چه اسماء و صفات، نسبتهای الهی هستند و به خودی خود وجود عینی ندارند، ولی موجودات عینی وابسته به آنها می باشند. اسم به معنای ذات حق به اعتبار صفتی از صفاتش است. اسماء الهی به افعالی، صفاتی و ذاتی همچنین به جمالی و جلالی تقسیم می شود. اسم اعظم الله جامع تمام اسماء الهی است و انسان کامل مظهر آن است. عبادات و منازل سیر و سلوک نیز تحت تاثیر اسماء واقع می شوند. مقاله حاضر به روش توصیفی_تحلیلی، به مقایسه دو دیدگاه ابن عربی و امام خمینی در زمینه اسماء و کارکردهای آن در حوزه های عرفان نظری و عملی می پردازد.

چکیده مقاله از جمله موضوعات مهمي كه ابن عربي بر اساس مباني عرفاني خود درصدد تبيين آن برآمده، رابطة وحدت و كثرت يا نحوة نشئت كثير از واحد است. او در راستاي پرداختن به مراتب عالم و برشمردن جايگاه حضرات و درجات هستي، به ارائة مبحث اسماء و صفات حق پرداخته و با تبيين صدور اسماء از ذات و روابط حاكم بر آنها، تحت دو عنوان «تناكح» و «تقابل» اسماء، سعي در توضيح چگونگي صدور اسماء كثير و خلقت موجودات از ذات واحد بسيط نمود. با توجه به عمق و دامنة بحث، در نوشتار حاضر، بشيوة توصيفي و به اجمال، به مبحث تناكح اسماء در نظام فكري ابن‌عربي ذيل عناوين فرعي معنا و تكثر اسماء، تناكح اسماء، اقسام تناكح و در نهايت، جمعبندي اين مبحث خواهيم پرداخت. اميد است اين نوشتار بتواند شاكله‌يي كلي از موضوع مورد بحث بدست دهد.

در اين مسئلة مهم كه مراد ابن عربي از خاتم الاوليا چيست و شخص خاتم الاوليا چه كسي است، ميان شارحان آثار وي اختلاف نظر وجود داشته و تقريرهاي گوناگوني از آن عرضه شده است. اين گوناگوني بدين دليل است كه وي در آثار خويش، مصداقاً افراد مختلفي را بعنوان خاتم ولايت معرفي نموده است. در ميان شارحان ابن عربي، تنها، حكيم متأله آقا محمدرضا قمشه‌اي (مشهور به حكيم صهبا 1306-1234ق) توانسته است با طرح تقريري ابتكاري و بياني نوآورانه، ارائه‌دهندة نوعي خوانش از ديدگاه ابن عربي در موضوع ختم ولايت باشد كه در آن مراد ابن عربي از چيستي و كيستي خاتم ولايت بخوبي تبيين شده است. حكيم صهبا معتقد است شيخ اكبر براي خاتم ولايت اطلاقهاي گوناگوني را لحاظ نموده و هرجا كه شخص خاصي را بعنوان خاتم ولايت معرفي نموده، اطلاق خاصي را در نظر داشته است. از ديدگاه وي، ابن عربي براي خاتم ولايت دو اطلاق در نظر گرفته و هر كدام را نيز به دو قسم كه در مقابل يكديگر قرار دارند، تقسيم ميكند؛ به اين صورت كه در اطلاق اول ولايت به مطلقه و مقيده و در اطلاق دوم به عامه و خاصه تقسيم ميشود و براي هر يك از اين اقسام خاتمي معرفي شده است. مراد از مقيده، مقيد بودن به اسمي از اسما و حدي از حدود بوده و مقصود از مطلقه، مطلق بودن از حدود و بري بودن آن از قيود است، بگونه‌يي كه جامع تمام اسما و صفات و واجد تمام تجليات ذاتي باشد. ولايت عامه مخصوص تمامي مؤمنين بوده اما ولايت خاصه تنها‌ مختص به وجود حضرت محمد (ص) بالاصاله و محمدين و ورثة او بتبع ايشان ميباشد.

سهروردی و ابن عربی علاوه بر همزمانی، در مناطق واحدی زیسته و با مراکز قدرت مشترکی در ارتباط بوده اند. علاوه بر آن نوعی از همسویی و سنخیت میان آراء و عقاید آنها دیده می شود. این دو نکته تامل درباره رابطه صوری و معنوی شیه اشراق با ابن عربی را موجه می سازد. در مقاله حاضر به اختصار روابط صوری و معنوی سهروردی و ابن عربی بررسی شده است.