جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نَهایةُ المَرام فی علمِ الکَلام یکی از مفصل‌ترین کتب کلامی شیعه به زبان عربی که علامه حلی از علمای قرن هشتم آن را نگاشته است. مؤلف، آراء و اندیشه‌های کلامی فرقه‌های مختلف را شرح داده و به نقد آنان پرداخته است. وی نظرات حکما و متکلمین را در باب توحید، نبوت و سایر مسائل کلامی با هم تطبیق داده و نگرش و اندیشه خود در اعتقادات شیعه را بیان کرده است. مقاله حاضر یک گزارشی تحلیلی از این کتاب ارزشمند می باشد.

ابن‌سینا همچون دیگر حکمای مسلمان، به عینیت حقیقت اوصاف خداوند اعتقاد دارد. نقطه افتراق او از غالب حکما در آن است که وی به عینیت اوصاف الهی در مقام مفهوم نیز قائل است؛ حال آن ‌که دیگران این مفاهیم اوصاف الهی را متکثر و مختلف می‌دانند. برخی بر اثر سوء ‌فهم، ابن‌سینا را در این ‌باره به مغالطه مفهوم و مصداق متهم ساخته‌اند. اما این نظریه با توجه به مبانی او قابل پذیرش است؛ زیرا ابن‌سینا انتزاع مفاهیم متعدد را از امری که هیچ نحوه کثرتی ـ حتی از جهت حیثیت ـ ندارد، غیرممکن می‌داند؛ از سوی دیگر با عنایت به شرایط خاص وجود واجب که او را موجودی متمایز از دیگران کرده است، مفهوم حاکی از اوصاف واجب، امری متمایز از مفهوم حاکی از اوصاف ممکنات است؛ به نحوی که مفاهیم حاکی از اوصاف واجب، امری واحد است؛ حال آن که مفاهیم حاکی از اوصاف ممکن، مختلف و متفاوت است.

رسالة الطبيب البهبهاني، تألیف سید کاظم حسینی رشتی و تحقیق صالح احمد دباب، کتابی است با موضوع کلامی که در یک جلد به نگارش درآمده است. موضوع خاص کلامی در این کتاب، توحید، اهل‎بیت(ع) و معاد است. نگارنده، جانشین شیخ احمد احسایی بوده و از مدافعان مکتب و عقاید شیخیه محسوب می‎شود. کتاب، شامل مقدمه‎ای از محقق، تمهیدی از نگارنده و مطالب اصلی (مشتمل بر چهار بخش کلی: مراتب توحید، مراتب و مقامات اهل‎بیت(ع)، آنچه بر اهل‎بیت(ع) گذشت و اعتقاد مصنف درباره معاد) است و هرکدام از بخش‎های یادشده حاوی عناوین متعدد می‎باشد که در ذیل هریک، مطالب مرتبط با آن و آیات و روایات مربوطه ارائه گردیده است. محقق کتاب، در مقدمه خویش بیان می‎دارد که هر معرفتی از معارف که متعلق به اثبات وجود و صفات و افعال خداوند متعال است، از اهم معارف و اشرف علوم انسانی بشمار می‎آید؛ زیرا معرفت خالق و صفات و افعال وی، امری است که عقل و نقل بر وجوب آن دلالت دارند. وحدانیت حق تعالی از مهم‎ترین صفات حضرتش شمرده می‎شود؛ بر این اساس، مراتب توحید به چهار مرتبه رئیسه تقسیم می‎شود و آن اینکه شریکی در ذات و صفات و افعال و عبادتش نیست. با توجه به اینکه راه معرفت حق تعالی نیاز به یک سیر تکاملی دارد و بشر به‎تنهایی و بدون راهنما امکان رسیدن به کمال را ندارد؛ فلذا نیاز به راهنمایانی است که راه سلیم و مستقیم را برای انسان ترسیم کنند که این مسئولیت خطیر به‎عهده پیامبران سپرده شده است که آخرین ایشان نبی مکرم اسلام(ص) بودند و برای اینکه پیوند بین خالق و مخلوق بعد از پیامبر اکرم(ص) منقطع نگردد، لازم است پس از ایشان پیشوایان معینی از جانب خدا و رسولش معرفی شوند تا بشر در مسیر مستقیم هدایت قرار گرفته و از انحراف و گمراهی نجات یابد. از سوی دیگر با عنایت به محدودیت حیات انسان در دنیا که دار فانی است و ورود وی به حیات اخروی که باقی است و اساسا آدمی برای آن حیات آفریده شده است، در این نوشتار، مؤلف تلاش کرده تا به سه سؤال اساسی و مهم که هر شخصی باید جواب آنها را بداند و به آنها معتقد باشد، پاسخ دهد. سؤال‎های مزبور را یکی از مریدان و دوستداران نویسنده، به نام میرزا محمدباقر طبیب بهبهانی مطرح کرده است. نویسنده در مقدمه خویش، از ماجرای روبه‎رو شدنش با طبیب بهبهانی در حرم مطهر امام حسین(ع) و نیز پرسش‎های او و سپس پاسخ کتبی نویسنده و سرانجام بسط و گسترش پاسخ‎ها و افزودن سؤال و جوابی دیگر به آنها و... سخن گفته است. بخش اول کتاب، پیرامون مراتب توحید است. توحید به‎حسب ذات دارای مراتبی است: - توحید ذات: آن است که برای خدا هیچ شریکی در ذاتش، قدیم بودنش و ازلیتش قرار داده نشود، وگرنه او اله نخواهد بود؛ زیرا لازمه شریک داشتن مغایرت است و مغایرت در ذات خداوند متعال محال و غیر ممکن است. - توحید صفات: آن است که برای خدا هیچ شریکی در صفاتش قرار داده نشود. به این معنی که این صفات مختص خداوند است و خداوند در آنها شریکی ندارد؛ نه به اشتراک لفظی و نه معنوی؛ زیرا این صفات عین ذاتش هستند. - توحید افعال: آن است که خداوند متعال واحد و یگانه است، حتی در افعال خویش؛ به این معنا که در افعال خداوند متعال هیچ شریکی وجود ندارد و هیچ‎کسی در خلقتش به او کمک نمی‎کند. - توحید عبادت: آن است که برای هیچ چیزی جز خدا قائل به استقلال و تحقق نشوی و از کسی جز او نهراسی و به کسی جز او امیدوار نباشی و احدی را عدیل او قرار ندهی؛ چه، تو به هرچه روی آوری، او معبود تو خواهد بود... - توحید عوام: توجه به خداوند متعال با انجام اوامر وجوبی و ترک نواهی تحریمی، در همه افعال و اقوال و حرکات و سکنات. - توحید خواص: توجه به ذات حق تعالی است با انجام اوامر تکمیلی (انجام مستحبات) و ترک نواهی تنزیهی (ترک مکروهات)، با هدف طلب رضا و محبت خدا، نه به جهت طمع در بهشت و ترس از آتش. - توحید اخص الخواص: توجه به ذات حق تعالی است، با ترک مباحاتی که نه امری درباره آنها وارد شده و نه نهی‎ای، بلکه در شریعت، مباح شمرده شده‎اند و در واقع ترک امور حلالی است که در آنها حب نفس و لذت است (علاوه بر انجام واجبات و مستحبات و ترک محرمات و مکروهات). بخش دوم، پیرامون مراتب و مقامات و ولایت اهل‎بیت(ع) است. نگارنده، بررسی این موضوع و پی بردن به آن را، از زبان سائل، موجب افزایش خضوع و خشوع و انقیاد در برابر اهل‎بیت(ع) و اخلاص در محبت و ولایت آنان و زیادی وجد و بکاء در مصائب و سختی‎های ایشان می‎داند. ایشان معصومان چهارده‎گانه را علل چهارگانه، یعنی علت فاعلی، علت مادی، علت صوری و علت غایی، برای پیدایش کائنات و پدیده‎های جهان هستی می‎خواند و به توضیح هریک از علل مزبور و تطبیق آن بر معصومین می‎پردازد. در بخش سوم، از مصائب و سختی‎هایی که بر معصومین(ع) وارد شده است، سخن به میان آمده و در تبیین این معنا چهار مقام برای ایشان یاد شده است: - مقام بیان: آن مقامی است که در واقع مقام سر توحید است و حقیقت تنزیه و مقامی غیبی است که ادراک آن برای بشر ممکن نیست. آن مقامی است که هیچ ملک مقرب و پیامبر مرسلی توانایی رسیدن به آن را ندارد. مقامی است که اگر کسی آنان را در این مقام بشناسد، به معرفت خداوند رسیده است و کسی که ایشان را نشناسد، خدا را نشناخته است. - مقام معانی: آن مقامی است که معصومین(ع) در آن مقام معانی اسماء الهی هستند؛ به این معنی که معصومین(ع)، علم الهی هستند، حکمت الهی هستند و همین‎طور مابقی اسماء و صفات الهی در ایشان متجلی شده است. - مقام ابواب: مقامی است که معصومین(ع)، در این مقام به‎واقع واسطه در صدور و ایجاد خلایق هستند. - مقام امامت: معصومین(ع)، در این مقام، حجت خداوند بر جمیع خلق هستند و ولی خدا هستند بر اولین و آخرین بشر، ریسمان محکم الهی هستند، نور خدا هستند در زمین و آسمان و... در این مقام است که آن بزرگواران، مورد نافرمانی و آزار واقع می‎شوند و اگر بخواهند به‎راحتی می‎توانند مانع شوند، ولی آنان حکم خدا را مبنی بر عدم اجبار خلق به ایمان و تکلیف، امضا می‎نمایند. فصل چهارم کتاب در مورد معاد و اعتقاد نویسنده در مورد این اصل است. از جمله مباحث مهم مطرح‎شده در باب معاد این پرسش است که آیا معاد جسمانی است یا روحانی؟ جواب این است که بنا بر نظر اجماعی بین مسلمین، معاد هم جسمانی است و هم روحانی و کسی که معاد جسمانی را انکار کند، با ضروری دین مخالفت کرده است و قطعا کافر است به اجماع مسلمین و واجب است قتل او. علمای دین، اقامه برهان را بر این مدعا دشوار دانسته و در اثبات آن به ضروت و اجماع و اخبار معصومین(ع) اکتفا کرده‎اند، ولی نگارنده سعی کرده برای اثبات آن، به تعبیر خودش، از براهین قطعی عقلی بهره ‎جوید.

آنچه در پیش روی دارید متن سخنرانی استاد محقق آیت الله سبحانی، پیرامون توحید و شرک در عبادت در دانشکده الهیات تهران است. که پس از استخراج از نوار، و ویراستاری مختصر منتشر می گردد.

آیت‌الله جوادی آملی از جمله اندیشمندان مسلمانی است که هیچ‌یک از تقریرهای برهان وجودی فیلسوفان غربی و مسلمان را نمی‌پذیرد و آن‌ها را نوعی مغالطه می‌داند؛ وی همانند منتقدان غربی این برهان، معتقد است که از هیچ مفهومی، حتی مفهوم خدا یا واجب الوجود، نمی‌‌‌توان وجود خارجی آن را نتیجه گرفت. وی این انتقاد را با مفاهیم فلسفه اسلامی توضیح می‌‌‌‌دهد و اشکال اصلی این برهان را در خلط حمل اولی ذاتی و شایع صناعی می‌‌‌داند. انتقاد دیگر استاد جوادی به این برهان این است که بر اساس این برهان ما باید از مفهوم شریک الباری هم، وجود آن را نتیجه بگیریم، چراکه در مفهوم شرک الباری نیز، تمام صفات خدا، مانند وجوب وجود و کمال مطلق، گنجانده شده است. این مقاله به بررسی دیدگاه وی درباره برهان وجودی و انتقادات او به این برهان می‌‌‌‌پردازد.

توحید در لسان اهل فلسفه و کلام و عرفان دارای اصطلاحات متفاوتی است. معروف‌ترین این اصطلاحات عبارت‌اند از: 1. توحید ذات 2. توحید صفات 3. توحید افعال 4. توحید در عبادت. در این میان، توحید ذاتی اولین و شاید عالی‌ترین مرتبه از مراتب توحید، و نیز زیربنای تمام مراتب توحید است، توحید ذات نزد فلاسفه و متکلمین به معنی یگانگی ذات مقدس خداوند می‌باشد و اینکه مثل و مانند و شریکی در مرتبه ذات ندارد، نه ترکیبی در درون ذاتش وجود دارد و نه خدای دیگری خارج از ذاتش. به تعبیر دیگر، توحید ذاتی مشتمل بر دو مقام «احدیت ذات» و «واحدیت ذات» است که فلاسفه و متکلمان اسلامی ادله گوناگونی را بر هر دو مسئله اقامه کرده‌اند. نوشتار حاضر به بحث و بررسی پیرامون مهم‌ترین ادله توحید ذاتی ـ آنهم در حوزه واحدیت ذات ـ از منظر فلسفه مشاء و حکمت متعالیه می‌پردازد، تا عقلانیت و حقانیت این بخش از توحید ذاتی را مبرهن سازد و، در ضمن، از مقایسه ادله فلاسفه مشاء و حکمت متعالیه، سیر تکاملی فلسفه اسلامی در مسئله واحدیت ذات نشان داده شود.

پژوهش حاضر مبانی و مبادی را به عنوان سرچشمه‌های نخستین و اصول بنیادین هر علم و دانش قلمداد می‌کند. از‌این‌رو، به این پرسش پاسخ می‌دهد که کدام مبانی و اصول فلسفی هستی­شناسی و روش بنیادین در حکمت سیاسی متعالیه وجود دارد. برای رسیدن به پاسخ این پرسش، مبانی هستی‌شناسی حکمت سیاسی متعالیه را در نسبت با روش بنیادین بررسی کرده، رابطه آن را با حکمت سیاسی متعالیه نشان می­دهیم. در این پژوهش، با مبانی گونه‌گونی مانند: اصالت وجود، تشکیکی بودن وجود، خیریت وجود، حقانیت وجود، وحدانیت وجود، بساطت وجود، توحید افعالی و توحید تکوینی و تشریعی خداوند در ارتباط با حکمت سیاسی متعالیه روبرو هستیم. مجموع این مبانی می‌تواند به راحتی روش بنیادینی را برای تولید حکمت سیاسی متعالیه پدید آورد که حیات سیاسی ـ اجتماعی آدمیان را با تبیین عقلانی تأمین نماید و سعادت دنیا و آخرت‌شان را تضمین کند. مفاهیمی مانند عزت، تدبیر، عدالت، آزادی، حکمت، حکومت و حاکمیت، اقتدار و مشروعیت تنها با شناختن اصول برآمده از این مبانی امکان تحقق دارند. این مبانی و لایه­های معرفتی آن می­توانند شناختی حقیقی را به جای شناختی پنداری در حکمت سیاسی ارائه کنند و جامعه را مظهر عالم ربوبی سازند.

مسأله وحدت وجود، از مسائل کلان هستی‌‌‌‌‌شناختی است که در فضای عرفانی پدید آمده و آرام آرام به فضای فلسفی، وارد شده است. قبول یا رد آن، تمام مسائل فلسفی را تحت‌‌‌‌‌الشعاع قرار می‌‌‌‌‌دهد؛ زیرا با قبول وحدت وجود، عالَم رنگ دیگری به خود گرفته و علیت از میان موجودات رخت برمی‌‌‌‌‌بندد. همچنین وحدت وجود، تحلیل دیگری از وجود حضرت حق و شریعت به دست خواهد داد. فیلسوفان پیش از صدرالمتألهین در این باب بحث کرده‌‌‌‌‌اند، اما ملاصدرا مدعی برهانی ساختن این مسأله و تبیین صحیح و دقیق آن شده است. پس از ملاصدرا، تابعان مکتب او نیز درباره چنین مسأله‌‌‌‌‌ای بحث و گفت‌‌‌‌‌وگو کرده‌‌‌‌‌اند که از مهم‌‌‌‌‌ترین ایشان، علامه طباطبایی است. در این مقاله به بیان تقریر علامه طباطبایی و ادله وی در باب وحدت شخصی وجود می‌‌‌‌‌پردازیم. علامه از سه راه «وجود رابط»، «صرف الوجود» و «عدم تناهی» به اثبات وحدت وجود پرداخته است.

در میان فلاسفه، مشهور است که اصل حسن و قبح عقلی، امری مشهور و از آرای محموده است و اعتباری جز بنای عقلا ندارد؛ و از این رو، در جدل قابل استفاده است. اما به نظر می‌‌‌‌‌رسد این اصل، یکی از یقینیات است و در برهان قابل استفاده می‌‌‌‌‌باشد. در این مقاله ابتدا دیدگاه مشهور فلاسفه نقد شده و نیز توجیهات مربوط به این دیدگاه ناصواب ذکر شده است. در مرحله بعد، دو دیدگاه معاصر درباره معیار حسن و قبح عقلی، بررسی شده و در نهایت، دیدگاه «بدیهی بودن حسن و قبح قضایای ذاتی عقل عملی» برگزیده و تبیین شده است.

یکی از مهمترین مسائل فلسفی برای همه مکاتب، از جمله مکاتبی که قائل به مبدئی الهی و واحد برای عالم هستند، تبیین کیفیت پیدایش عالم و چگونگی صادر شدن کثرات از واحد است. در این میان، فلاسفه مسلمان با توجه به اصل توحید، همچنین لزوم سنخیت میان علت و معلول و بر اساس قاعده الواحد به بحث درباره صادر اول پرداخته‌اند. صدرالمتالهین یکی از فلاسفه مسلمان است که برای نخستین بار صادر اول را وجود می‌داند. در میان فلاسفه غرب نیز برای نوافلاطونیان دغدغه اصلی، چگونگی کثیر شدن واحد است. پروکلس (ابرقلس- بروقلس. 410-485م) یکی از مهمترین نوافلاطونیانی است که در قرن پنجم پس از میلاد می‌زیسته است. وی که مهمترین شخصیت نوافلاطونی پس از فلوطین است، سالیان دراز ریاست حوزه آتن را بر عهده داشته است. پروکلس نخستین نوافلاطونی است که مشخصاً صادر اول را وجود می‌داند. این نوشتار مقایسه‌ای است میان دیدگاه ملاصدرا و پروکلس در باب صادر اول.