جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب هندسه معرفتی کلام جدید تألیف احد فرامرز قراملکی بر آن است که با ترسیم هندسه معرفتی کلام جدید، مفهوم تجدد در کلام را تبیین کرده و نسبت کلام جدید و کلام سنتی را توضیح دهد. تمایز کلام جدید از الهیات نوین مسیحی، فلسفه دین و دیگر روی آوردهای دین پژوهی بی تردید منوط بر چنین تحلیلی است. هویت کلام جدید از طریق طرح دو مساله قابل تحلیل است: کلام چیست؟ تجدد کلام چیست؟ بر اساس این دو سؤال، جستار از هندسه معرفتی کلام جدید در دو بخش عمده شکل می گیرد. توضیح برخی از آفات روش شناختی اندیشه کلامی معاصر شکاف بین کلام معاصر در مقام تحقق و کلام جدید را(آنگونه که باید باشد) نشان می دهد. گزارش اجمالی برخی از اهم مسائل جدید کلامی، مانند علم و دین، ایمان و وحی و تجربه دینی، زبان دین، دین و دنیا، ساختار مسائل نوین کلامی را نشان می دهد. این مبحث که در بخش سوم کتاب آمده است با بررسی یکی از نظریات عمده روانشناختی در تحلیل علل و پیامد گرایش به دین نمونه ای از روش، روی آورد مبانی تحلیل مسائل جدید کلامی را ارائه می کند تا در عمل حدود و ثغور تحلیلهای جدید کلامی شناخته شود.

یکی از نظریه‌های عرصة دین‌پژوهی معاصر ایران پروژة «عقلانیت و معنویت» مصطفی ملکیان است. این نظریه با محور قراردادن مؤلفه‌های اجتناب‌ناپذیر مدرنیته به مواجهه با دین سنتی می‌رود و ضمن مقایسه این مؤلفه‌ها با ویژگی‌های اصلی دین سنتی، حکم به تباین میان دین‌داری و مدرن‌بودن می‌کند. فهم سنتی از دین را در جهان مدرن کارآمد نمی‌داند و فهمی جدید از دین (معنویت) را که سازگار با مؤلفه‌های مدرنیته است معرفی می‌کند. این مقاله کوشیده است تصویری روشن و شفاف از ارکان اصلی این نظریه، که عبارت‌اند از عقلانیت، معنویت و زندگی اصیل، ارائه دهد. در ابتدا مراد ملکیان از دین بیان می‌شود و بعد از آن تقریری از نظریۀ عقلانیت و معنویت ارائه خواهد شد و به‌کوتاهی نقدهایی که علیه این نظریه ارائه کرده‌ایم، و عناوین آن‌ها در زیر آمده است، اشاره می‌شود.

در قالب پی دی اف

گیدنز برخلاف جامعه‌شناسان کلاسیک و با عنایت به پیدایش جنبش‌های نوین دینی، به‌ویژه بنیادگرایی‌اسلامی، دنیوی‌شدن دین در دنیای مدرن را نپذیرفته و با تفسیر بازاندیشانه‌، کارکردهای دین را متناسب با اقتضائات جامعۀ جدید، معنایابی کرده است. گیدنز معتقد است که دین می‌تواند با مدرنیته هم‌زیستی داشته باشد، مشروط به آنکه تن به گفت‌وگو و بازاندیشی بسپارد. این نظریه، هرچند به‌لحاظ پاسخ‌گو دانستن دین به سوالات انسان مدرن، نزدیک‌ترین تفسیر به تلقی اسلامی دانسته شده؛ اما به‌لحاظ مبانی، روش و جهت‌گیری کلی، نقص‌های اساسی و بنیادین دارد. مغفول‌ماندن سرچشمه‌ها‌ی وحیانی دین، تقلیل حقیقت دین به امور مادی صرف، تعارض علم و دین، نادیده‌انگاشتن بُعد معرفتی دین و گرفتار‌شدن در دام ابدال‌های نابجا، پدیده‌انگاری و نفی حقانیت دین، همسان‌سازی هویت ادیان مختلف، توجه به کارکردها به جای ذات دین، استقراء ناقص دین‌پژوهی (کلیسامحور) و تسری نتایج آن بر ادیان دیگر از جمله اسلام و...، وزانت علمی نظریه وی را فروکاسته است. چنانچه مبانی اسلامی در این نظریه جایگزین شود، بی‌تردید رهیافت‌ها، لزوماً آن‌گونه که گیدنز ارائه داده، نخواهد بود و نفی دنیوی‌شدن به‌جای استناد به میزان حضور و عضویت افراد در مناسک و مراکز دینی، به ماهیت دین و جامعیت آموزه‌های آن، عیارسنجی خواهد شد.

در این نوشتار می‌کوشیم تا ضمن استخراج دیدگاه وبر درباره ارتباط دانش و دین به عنوان یکی از مهمترین نظریات او، توضیح دهیم که چگونه این دیدگاه که خود مبتنی بر جامعه‌شناسی دین وبر است، به تعارض میان دانش به معنای اعم آن (شامل علوم طبیعی و انسانی) و دین خواهد انجامید. این مقاله شامل پنج بخش اصلی است: در بخش اول (مقدمه) نقشه روابط ممکن بین دانش (علم) و دین را طرح می‌‌کنیم و سپس در بخش دوم جایگاه وبر به عنوان یکی از قائلین به تعارض بین دانش و دین در آن نقشه را مشخص خواهیم کرد. در بخش سوم مقاله، انتقادات وارد بر دیدگاه وبر با نگاهی به نظریات ولترستورف طرح خواهند شد و نهایتاً در بخش چهارم با نگاه انتقادی به موضع وبر، راه‌حلی برای آنچه او تعارض بین دانش و دین می‌خواند ارائه خواهیم کرد. این راه‌حل، مسیری است که به علمای دین و دانشمندان امکان می‌دهد از هر دو ساحت اندیشه بشر یعنی دانش و دین، به نحوی روش‌مند و فلسفی در ساختار شناخته‌شده جامعه‌شناختی بهره برند و در عین حال با یکدیگر گفت‌وگو کنند. بخش آخر این نوشتار نیز به نتیجه‌گیری بحث و بیان رابطه دانش جامعه‌شناسی و دین با توجه به مقدمات ذکرشده در مقاله اختصاص خواهد داشت.

مقاله حاضر به نقد معرفت‌شناختی انسان‌گرایی شاعران معاصر، از دوره مشروطه تا انقلاب اسلامی، پرداخته است و با نگاهی آسیب‌شناختی تبیین کرده است که از دوره مشروطه که سرآغاز جریان تجددگرایی و متعاقب آن ورود اندیشه‌های فلسفی غربی بوده تا پایان دوره مورد بررسی، انسان‌گرایی اغلب برکنار از محوریت دین و بی‌توجه به واقعیت‌های ساختار اجتماعی سیاسی جامعه ایرانی، توأم با برداشت‌های فردی حزب‌گرایانه و غرب‌گرایانه بوده است. اصرار بر انتقال این‌گونه از ادبیات و فرهنگ، بدون توجه به زیرساخت‌های فرهنگی ادبی مبدأ و مقصد نیز خطایی بوده است که شاعران متجدد، اغلب مرتکب شده‌اند. در ادامه تأکید شده است که بسیاری از شاعران، ادای بینش‌های اومانیستی را در شعر معاصر در آورده‌اند. از سوی دیگر، میان شاعر مدعی انسان‌گرایی با شعرش و مخاطبش، به علت عدم صمیمیت و عدم تجربه عینی و همین‌طور کلی‌گویی و کلی‌بافی، هم‌سویی و هم‌رایی مشاهده نمی‌شود و وجهی تصنعی در این میان حاکم است. این شرایط بیش از هر چیز به علت نگرش لوکس‌گرایانه و تقلیدی شاعران به این مقوله از شعر پدید آمده است.

دین به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مقوله‌های خیر (زندگی خوب)، نقش ویژه‌ای در هدف‌گذاری و معنابخشی به زندگی انسان ایفا کرده و با عرضۀ آموزه‌هایی معطوف به زندگی مطلوب، به «فرارَوی» انسان از آنچه به آن دچار است، تغییر زندگی و گذار از «هست» به «باید» یاری می‌رساند. در عین حال، ضرورت‌های اجتناب‌ناپذیر زیست جمعی و نقش انکارناپذیرِ زمینه‌ها و نهادهای اجتماعی چون دولت در حیات انسان موجب شده است تا سنجشِ نسبت «جامعه» با «خیر» به یکی از دغدغه‌های خاطر اندیشمندان بدل شود و در این ‌بین اخلاق سیاسی از دیرباز، متکفل ارائۀ رهیافت مناسبی در باب نسبت نهاد دولت با دین بوده است. نوشتار حاضر در راستای بررسی تحولات اخلاق سیاسی در غرب، پس از تحلیل اجمالیِ فراز و نشیب‌های تاریخیِ مسیحیت از قرون وسطی تا دوران معاصر، به ایدۀ غالب سیاسی یعنی بی‌طرفی دولت در قبال دین می‌پردازد و در آخر، رویکرد انتقادی کمال‌گرایی که در اواخر سدۀ بیستم و توسط نوفضیلت‌گرایانِ غربی احیا شده است، از نظر خواهد گذشت. رویکرد اخیر در نقد معضلات ناشی از تکثر اخلاقی غرب،خواهان احیای دین به‌مثابۀ منبع تشخیص گزاره‌های اخلاقی، ‌انگاری اخلاقی و تقویت جماعت است و پیرو تفکر ارسطویی، رسالت دولت در قبال خیر و نقش تربیتی این نهاد را یادآوری می‌کند.

‫حسن حنفي، نويسنده مصري، متولد 1935م، از جمله روشنفکران معاصر است که معتقد است: مقتضيات گذشته، حتي اگر به درستي شکل گرفته باشند، پاسخگوي نيازهاي حال و آينده نيستند. وي علت اساسي انحطاط مسلمانان را در عدم هماهنگي بين سنت و تجدد مي‌داند و بر اين باور است که اکتفا به سنت، منجر به اين رکود فکري و عقب‌ماندگي شده است و تنها راه حل را در ترکيب اصالت و معاصرت، و سنت و مدرنيته مي‌داند که در قالب بازخواني سنت و سازگار کردن آن با مدرنيته ظاهر مي‌شود. به اعتقاد وي، اولين گام براي تحقق روش ترکيبي، يافتن جايگزيني مناسب براي موارد ناسازگار است که بتواند نياز جامعه اين عصر را برآورده سازد. وي در اين پروژه سازگاري سنت و تجدد، نظام متحجر اشعري را بزرگ‌ترين عامل انحطاط معرفي کرده و ديدگاه اعتزال را به جاي آن پيشنهاد مي‌کند. به اعتقاد او ما بايد مسائل جديد جامعه را از نزديک با ديده عقل لمس کنيم، تا بتوانيم راه حل ارائه دهيم. به باور او متون ديني، حاکي از يک ارتباط آسماني با رويدادهاي زميني هستند و همراه با آن رويدادها، تاريخ آن عصر را تشکيل مي‌دهند و نمي‌توانند با همان قالب براي رخدادهاي امروز مفيد باشند؛ بلکه بايد آنها را از ويژگي‌هاي زماني و مکاني عصر نزول مجرد کنيم و پيام آنها را دريافت نماييم. وي جهت تطبيق متون ديني بر مقتضيات روز، روش تأويل با رويکرد نفسي- اجتماعي را پيشنهاد مي‌دهد. در اين روش، مفسر با استفاده از تفسير موضوعي و با به کارگيري عقل، به فهم کاربردي نص مي‌پردازد. اين نظريه او حکايت از هرمنوتيکي بودن انديشه حنفي دارد. نگارنده، چند جريان را در ايجاد زمينه‌هاي فکري و ديدگاه‌هاي حسن حنفي مؤثر دانسته است که عبارت‌اند از: جريان نو اعتزال، جريان چپ‌گرا و جريان تجددگرا در ميان متفکران عرب، و فلسفه غرب، به ويژه انديشه‌هاي کانت و رويکردهاي هرمنوتيکي. پس از آن، به تحليل و نقد انديشه‌هاي وي در سه بخش همت گمارده و ديدگاه او را در باره عقل و نقل (وحي و متون ديني)، فهم‌هاي متعدد از دين، و تجربه ديني به عنوان خاستگاه معرفت ديني، نقد کرده است.