جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«تفصيل النشأتين و تحصيل السعادتين» تأليف محمد بن مفضل راغب اصفهانى، به زبان عربى است. و مشتمل بر بررسى و شناخت ابعاد مختلف انسان و شخصيت او مى‌ باشد./ نام كتاب از چهار آيه قرآن گرفته شده است كه بدين ترتيب مى‌ باشد: الف) نشأتان: آيه اول: «و لقد علمتم النشأة الاولى فلو لا تذكرون» آيه دوم: «ثم ينشئ النشأة الآخرة إن الله على كل شيء قدير». ب) سعادتان: آيه اول: «اذكروا نعمتى التى انعمت عليكم» آيه دوم: «و اما الذين سعدوا ففى الجنة»./ كتاب، مشتمل بر مطالب و مباحث مهمى پيرامون انسان است كه مؤلف آن را در سى و سه باب بيان نموده است و در بيان مطالب از آيات قرآن كريم، روايات شريفه و اشعار استفاده نموده است./ اولين باب كتاب، در مورد شناخت انسان از خودش (خود شناسى) است. مؤلف، در آغاز اين باب مى‌گويد كه برخى از حكما يك مرتبه گفته‌اند اولين چيزى كه براى انسان لازم و ضرورى است شناخت از خويشتن است. و بار ديگر گفته‌اند اولين چيزى كه بر انسان لازم است شناخت خداوند متعال است. و اين دو با هم منافات ندارند. و سپس اين مطلب را توضيح مى‌دهد. مؤلف، ذكر مى‌كند كه انسان براى شناخت خويش بايد بر امورى اطلاع و آگاهى داشته باشد. وى هشت مورد را بيان مى‌نمايد. يكى از مواردى كه ذكر مى‌كند اشاره به اين مطلب است كه مى‌گويد، كسى كه خود را شناخت به تحقيق خدا را شناخته است و در اين زمينه آيه «سنريهم آياتنا في الآفاق و في انفسهم» را توضيح مى‌دهد. / يكى از ابواب كتاب، پيرامون اين مطلب است كه انسان مقصود عالَم است و بقيه براى انسان به وجود آمده‌اند. مؤلف، در اين زمينه آياتى را بيان مى‌نمايد. برخى از آيات ذكر شده عبارت است از: 1. «انى جاعل في الارض خليفه» ؛ 2. «و لقد كرمنا بنى آدم و حملناههم في البر و البحر و رزقناهم من الطيبات و فضلناهم على كثير ممن خلقنا تفضيلا» ؛ 3. «هو الذى خلق لكم ما في الارض جميعا» ؛ 4. فاذا سويته و نفخت فيه من روحى فقعوا له ساجدين» ./ از جمله ابواب كه مؤلف بيان مى‌كند و به شرح و توضيح آن مى‌پردازد در مورد انواع عبادت از علم و عمل است. مؤلف، چنين بيان مى‌كند: «عبادت دو نوع است. علم و عمل، و حق اين است كه اين دو متلازم هستند چون علم مانند ريشه و شالوده است و عمل مانند بنا و ساختمان، و چنان چه شالوده بدون بنا شايسته نيست، و بنا هم بدون شالوده برپا نمى‌شود. هم چنين علم بدون عمل شايسته نيست و عمل بدون علم هم شايسته نيست و...». در ادامه در مورد شرافت علم و عمل مطالبى ذكر مى‌كند. مؤلف، در اين باب در دو فصل پيرامون علم توضيحاتى بيان مى‌نمايد. / آخرين باب كتاب در مورد شرافت انسان بر ملائكه است. مؤلف، توضيح مى‌دهد كه انسان دو نوع است. يكى فقط ظاهر انسان را دارد از نظر جسمى و بدنى. ديگرى انسان است به معنايى كه هدف خلقت بوده است. در پايان اين باب اين آيه نقل مى‌شود: «و الملائكة يدخلون عليهم من كل باب سلام عليكم بما صبرتم فنعم عقبى الدار» .

«آغاز و انجام» عنوان شماری از رساله‌ ها و کتاب های کلامی و عرفانی و علمی به زبان فارسی، نوشته تنی چند از دانشوران ایرانی، بیشتر شیعی می‌ باشد. یکی از این دانشوران که ذیل این عنوان اثری پدید آورده خواجه نصیرالدین طوسی است. اثر او رساله مختصر و فشرده‌ ای در باب مبدا و معاد است که در آن اصول عقاید اسلامی را به روش عرفانی- فلسفی تاویل کرده است و در طرح و بیان عقاید خویش تا حدی به فلسفه اسماعیلی و روش باطنی نظر دارد. او این رساله را به درخواست دوستی عزیز که جویای دانستن احوال آخرت بوده تالیف کرده و خود آن را «تذکرة» نامیده است. این کتاب دارای ۲۰ فصل است درباره صفت آخرت، مبدا و معاد، دو جهان و مراتب مردم در آن دو، مکان و زمان آخرت، حشر خلایق، احوال خلق در آن جهان، صراط ، نامه اعمال، ثواب و حساب، وزن اعمال، در نوردیدن آسمان ها، دمیدن در صور ، احوال روز رستاخیز ،بهشت و دوزخ ، زبانیه دوزخ، جوی های بهشت، خازن بهشت و دوزخ، درخت های زقوم و طوبی، حور العین، ثواب و عقاب و عدل.

کتاب الأربعون حديثا تالیف حضرت آیت‌الله العظمی امام خمینی (قده) است که توسط محمد غروی به عربی برگردانده شده است. موضوع اصلی کتاب شرح چهل حدیث اخلاقی است ؛ این کتاب نیز ، چون سایر مؤلفات امام خمینی ، کتابی است که از مطالب اخلاق علمی و عملی، و قواعد فلسفی و حکمی، و اصول عرفانی ، و ظرایف حدیثی و روایی، و لطایف تفسیری و قرآنی، مشحون می‌باشد، و این مطلب از انتخاب عناوین چهل حدیثی که مؤلف برگزیده است، بخوبی استفاده می‌گردد. حدیث اول کتاب را در باب جهاد با نفس قرار داده است که مهمترین مساله، عرفان عملی است و سایر احادیث آن بیانگر منازل سیر و سلوک سالکان الی الله است مانند تفکر ، توکل ، خوف و رجا ، صبر ، توبه ، ذکر ، اخلاص ، شکر و توحید . مؤلف در جلد دوم معارف عمیقی را در باب «شرط قبولی اعمال ولایت است»، و معرفت حق تعالی و اسماء و صفات او، و طریق معرفت حق تعالی و اولی الامر ، و عدم شناخت حقیقی حق تعالی و حضرت رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و ائمه علیهم‌السّلام و مؤمنین ، بیان فرموده است، که در کتب اخلاقی دیده نمی‌شود و یا کمتر دیده می‌شود. امام خمینی سال‌ها در حوزه علمیه قم در درس‌های اخلاق و سیر و سلوک و عرفان نظری شرکت کرده است، کتاب منازل السائرین الی الله تالیف عارف بالله محقق کامل خواجه عبدالله انصاری را در روزهای تعطیلی در محضر استاد عارف میرزا محمد علی شاه آبادی از ابتدا تا انتها تلمذ نموده است. این کتاب از مهمترین کتب اخلاق عملی و سیر و سلوک عرفانی است و از کتب سطح بالای درس اخلاق است.حضرت امام خمینی (قده) در سیر و سلوک و بیان مطالب اخلاق عملی از خواجه عبدالله انصاری و کتاب منازل السائرین بسیار متاثر بوده است و در کتاب اربعین حدیث در پاره‌ای موارد به بیان نظرات خواجه عبدالله انصاری پرداخته است، که به عنوان نمونه به بعضی از آنها ذیلا اشاره می‌کنیم: مؤلف در باب توکل و معنای آن می‌نویسد: «صاحب منازل السائرین فرماید «التوکل کلة الامر کله الی مالکه و التعویل علی وکالته» یعنی...» و در باب تفویض می‌فرماید: «خواجه فرماید: التفویض الطف اشارة و اوسع معنی من التوکل ثم قال: التوکل شعبة منه» .در باب صبر می‌فرماید: «عارف محقق مشهور در منازل السائرین فرماید: صبر نگاهداری نفس است از شکایت بر جزع مستور» و در فصل فرق بین منزل تفکر و تذکر می‌نگارد: «جناب خواجه عبدالله فرماید: التذکر فوق التفکر فان التفکر طلب و التذکر وجود» این کتاب مشتمل بر یک مقدمه و چهل باب و یک خاتمه و دعا و ختام است. مؤلف در ابتدای باب اول طرق روایی خود را با اتصال سلسله سند بیان می‌کند و در سایر ابواب با سند متصل، اسانید روایات را ذکر می‌کند، سپس متون احادیث را ذکر می‌نماید، پس از آن به ترجمه ی حدیث می‌پردازد و بعد از آن به شرح حدیث می‌پردازد، آنگاه مطالب مناسب با حدیث را تحت فصولی بیان می‌کند. ۱. حدیث اول: در جهاد نفس . ۲. حدیث دوم: در ریا و شرح آن. ۳. حدیث سوم: در عجب و شرح و تعریف آن. ۴. حدیث چهارم: در باب کبر و معنی آن است. ۵. حدیث پنجم: در باب حسد و تعریف آن. ۶. حدیث ششم: در باب حب دنیا و شرح آن. ۷. حدیث هفتم: در باب غضب و شرح آن. ۸. حدیث هشتم: در باب عصبیت و نخوت و شرح آن. ۹. حدیث نهم: در باب نفاق و شرح آن. ۱۰. حدیث دهم: در باب هوای نفس و طول امل و شرح آن. ۱۱. حدیث یازدهم: در باب فطرت و شرح آن. ۱۲. حدیث دوازدهم: در باب تفکر و شرح آن و معانی قلب . ۱۳. حدیث سیزدهم: در باب توکل و شرح آن.۱۴. حدیث چهاردهم: در باب خوف و رجاء و شرح آنها. ۱۵. حدیث پانزدهم: در باب امتحان و آزمایش مؤمنین و شرح آن. ۱۶. حدیث شانزدهم: در باب صبر و شرح آن. ۱۷. حدیث هفدهم: در باب توبه و شرح آن و بیان حقیقت توبه. ۱۸. حدیث هجدهم: در باب ذکر خدا و شرح آن و احاطه ی قیومی حق تعالی. ۱۹. حدیث نوزدهم: در باب غیبت و شرح آن. ۲۰. حدیث بیستم: در باب اخلاص و شرح آن. ۲۱. حدیث بیست و یکم: در باب شکر و شرح آن. ۲۲. حدیث بیست و دوم: در باب کراهت از مرگ و شرح آن. ۲۳. حدیث بیست و سوم: در باب اصناف طالبان علم و شرح آن. ۲۴. حدیث بیست و چهارم: در باب اقسام علم و شرح آن. ۲۵. حدیث بیست و پنجم: در باب وسواس و شرح آن. ۲۶. حدیث بیست و ششم: در باب فضیلت علم. ۲۷. حدیث بیست و هفتم: در باب عبادت و حضور قلب و شرح آنها. ۲۸. حدیث بیست و هشتم: در باب لقاء الله و شرح آن. ۲۹.حدیث بیست و نهم: در باب وصیت حضرت رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم به امیرالمؤمنین علیه‌السّلام و شرح آن. ۳۰. حدیث سی‌ام: در باب اقسام قلوب و شرح آن. ۳۱. حدیث سی و یکم: در باب عدم شناخت حقیقی خداوند و حضرت رسول صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و ائمه علیهم‌السّلام و مؤمنین و شرح آنها. ۳۲. حدیث سی و دوم: در باب یقین، حرص و رضا و شرح آنها. ۳۳. حدیث سی و سوم: در باب ولایت شرط قبولی اعمال و شرح آن. ۳۴. حدیث سی و چهارم: در باب حال مؤمن نزد خدای متعال و شرح آن. ۳۵. حدیث سی و پنجم: در باب معرفت حق تعالی و اسماء او. ۳۶. حدیث سی و ششم: در باب معرفت حق تعالی و صفات او و شرح آن. ۳۷. حدیث سی و هفتم: در باب طریق معرفت حق تعالی و اولی الامر و شرح آن. ۳۸. حدیث سی و هشتم: در این که خداوند آدم را به صورت خود آفرید و شرح آن. ۳۹. حدیث سی و نهم: در باب خیر و شر و شرح آن. ۴۰. حدیث چهلم: در باب حقیقت توحید و شرح آن. خاتمه: در بیان ترغیب به معارف الهی در قرآن و سنت .

در این نوشتار به این مسئله پرداخته شده است که بین «عرفان عملی» و «اخلاق فلسفی» با دو رویکرد معرفت‎شناختی و وجود‎شناختی، چه نسبتی برقرار است. به همین جهت و با پیش‎فرض علم دانستن اخلاق فلسفی و عرفان عملی، تعاریف هریک مورد تحلیل و بررسی قرار گرفت و مشخص شد عرفان عملی «مجموعه گزاره‎های باید و نبایدی مربوط به باطن سالک» و اخلاق فلسفی «مجموعه گزاره‎های باید و نبایدی مربوط به نفس صاحب قوا» است و ازآنجاکه «باطن سالک» در هر دو رویکرد مذکور، جامع‎تر از «نفس صاحب قوا» است، این نتیجه حاصل شد که حوزه عرفان عملی گسترده‎تر از اخلاق است.

ملاصدرا و کانت، به عنوان دو فیلسوف مهم اسلامی و غربی، تأکید و تمرکز ویژه‌ای بر مسئله «خود» یا «نفس» داشته‎اند. نفس از دیدگاه ملاصدرا معانی و مراتب گوناگونی دارد که در برخی از آن‌ها، منفصل از بدن وجود داشته و در برخی مراتب، عین بدن می‌شود و پس از طی مراحل نباتی و حیوانی، عنوانِ نفس ناطقه بر آن قابل اطلاق است. این نوشتار درصدد تبیین این امر است که حدوث نفس ناطقه با پذیرش عقل نظری ممکن می‌شود اما بقای آن، در فرایند رشد عقل نظری و عملی صورت می‌پذیرد. این مسئله با دیدگاه کانت به عنوان فیلسوفی معرفت‌شناس که پیدایش نفس استعلایی را در کارکرد عقل نظری یا معرفت یقینی، و بقای آن را صرفاً در کارکرد عقل عملی میسر می‌داند، قابل مقایسه است.

ابن سینا به معاد روحانی و جسمانی اعتقاد دارد، ولی صرفا به بررسی فلسفی معاد روحانی می پردازد و معاد جسمانی را به دین واگذار می کند. تصویری که او از معاد روحانی به دست می دهد بر فیلسوفان پس از او بسیار اثرگذار بوده است. روش کار او چنین است که ابتدا به ذکر پنج اصل درباره قوای نفس و رابطه آنها با لذت و الم هر یک می پردازد و آن گاه این پنج اصل را در مورد نفس ناطقه پیاده می کند. علت آن است که بر اساس نفس شناسی او ذات نفس عقل است و حواس ظاهر و باطن به علت تعلق نفس به بدن تحقق دارند و به همین علت بعد از مرگ که بدن وجود ندارد حواس ظاهر و باطن نیز معدوم اند و هر گونه معاد روحانی مربوط به قوه ناطقه خواهد بود. او افراد بشر را با توجه به جنبه نظری و ملکات عملی و همچنین مقصر یا معاند بودن تقسیم می کند و وضعیت هر یک را در زندگی بعدی مورد بررسی قرار می دهد. بخشی از مباحث او نیز به وضعیت عده ای که وی از آنها با تعابیری چون «نفوس بله» و «نفوس ساده» یاد کرده اختصاص دارد. از نظر او عذاب ناشی از جنبه نظری نفس دایمی است، ولی عذاب ناشی از ملکات رذیله دایمی نیست و به پایان می رسد.

برای مدت‌ها رابطۀ ادراک حسی با معرفت از نظر افلاطون به نحوی بر اساس تفکر ارسطویی یا تفکر افلوطینی توجیه می‌شد، اما به‌تازگی آراء دیگری در این باره مطرح است که در آن دریافت اصلی خود افلاطون محل مداقه قرار می‌گیرد. این دیدگاه هنگامی جدی‌تر می‌شود که در مواردی همچون رسالۀ تئه‌تتوس (184 الف تا 187) ملاحظه می‌کنیم که افلاطون برخلاف نظر ارسطو و افلوطین نقشی را برای ادراک حسی در معرفت قائل نیست. هدف از این مقاله برجسته ساختن همین رویکرد است که با ارجاع به مکالمات افلاطون به پیش می‌رود. بدین ترتیب، چنین وجهۀ نظری از سوی افلاطون محور مهمی را در معرفت‌شناسی او ‌شکل می‌دهد که به نظر می‌رسد با تفاسیر قدیم و حتی جدید مغایرت دارد. ما در اینجا بیش‌تر بر وجه سلبی معرفت افلاطونی تأکید می‌کنیم و به وجه ایجابی آن چندان نمی‌پردازیم، هر چند در پی تأکید بر وجه سلبی وجه ایجابی معرفت‌شناسی افلاطونی نیز تا حدودی بررسی می‌شود.

اگرچه برخی معتقدند که در بین فیلسوفان مسلمان اثری منحصراً درباره هنر و زیبایی‌شناسی نمی‌توان یافت، با بررسی آثار آن‌ها می‌توان مباحث مربوط به هنر و زیبایی‌شناسی را استخراج کرد. در این بین، قاضی سعید قمی از جمله اندیشمندان مسلمانی است که برخی از مباحث مربوط به هنر و زیبایی را در تعلیقاتی که بر میمر چهارم کتاب اثولوجیا نگاشته، به‌طور مستقل ذکر کرده است. پرسش بنیادین نوشتار حاضر این است که هنر و زیبایی نزد قاضی سعید قمی به چه معناست و او از چه منظری به این مقولات نگریسته است. مفروض مقاله حاضر این است که قاضی سعید در این اثر زیبایی را به زیبایی معقول و محسوس تقسیم کرده و زیبایی محسوس را تجلّی زیبایی معقول می‌داند و جملگی زیبایی‌ها را تجلّی زیبایی نورالانوار می‌داند. او در ادامه ضمن تأکید بر نقش خیال متّصل و منفصل در آفرینش زیبایی، هنر را تجلّی صورت زیبای هنرمند بر ماده محسوس می‌داند. وی زیبایی هنری را عاملی برای تکمیل زیبایی طبیعت می‌داند.

حكيم صدرالمتألّهين (ملاصدرا) از جمله معدود فرزانگانى است كه در زمينه حكمت و فلسفه، گوى سبقت از سايران ربوده، چنان كه ديگران را بال پرواز تا بلندآسمان كمال او نيست. او توانست با ابتكار منحصر به فرد خويش، دو مشرب مشائى و اشراقى را در محل «حكمة متعاليه» با يكديگر آشتى دهد و در فلسفه اى مبتنى بر «وجدان و برهان» و «عقل و شهود» ارائه دهد. در حاشيه برگزارى همايش جهانى بزرگداشت مقام علمى حكيم الهى، ملاصدراى شيرازى، در خرداد ماه 1378 و به پاس تجليل از خدمات اين حكيم فرزانه، بر آن شديم تا با برگزارى ميزگردى در اين زمينه، ارباب معرفت را بيش از پيش، با پرتوهاى علمى و حكمى اين فيلسوف الهى آشنا سازيم. بزرگانى همچون حجج اسلام و المسلمين غلامرضا فيّاضى، حسن ممدوحى و محسن غرويان در اين گفت و گو به ما افتخار دادند كه از حضور اين سروران كمال امتنان را داريم.