جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چکیده ندارد.

رساله حاضر مشتمل بر سه فصل می‌باشد. در فصل اول، کلیاتی از اسما و صفات را مطرح نمودیم، و به تعریف اسم، صفات و نظرات بعضی از بزرگان را پیرامون آن اشاره کردیم. همچنین در این فصل به توانمندی عقل در حوزه دین، و نظرات گوناگونی که در این باب مطرح شده بود را، بیان نمودیم و به حل تعارض علم و دین بااستفاده از توازی در روش و با تکیه بر کلام امام جعفر صادق (ع) مطالبی را ارائه دادیم. همین طور به فطری بودن خداشناسی در وحی و روایات نکاتی را بیان نمودیم، در فصل دوم و سوم بحث را اختصاص دادیم به شناخت ذات خداوند و صفات باریتعالی و براهینی که برای ذات خداوند اقامه شده بود، را آوردیم و در پاین هر برهانی، برای صحت و تایید برهان از کلام امام جعفرصادق (ع) استفاده نمودیم. در بخش صفات ، به تقسیمات صفات باریتعالی و آرا مربوط به آن و جرح و نقد آن را مطرح نموده و از صفات خداوند، صفات علم، اراده و کلام را با استفاده از روایات منسوب به امام جعفرصادق (ع) مورد بررسی قرار دادیم.

علم کلام یکی از علوم اسلامی است که درباره اصول دین بحث می‌کند و فرقه‌های مثل اشاعره و معزله و شیعه درباره مسائل کلامی نظریات خود را بیان داشته‌اند. زمخشری نیز یکی از ادبیان و متکلمان قرن پنجم و ششم بوده است که سالها در کنار کعبه زندگی کرده و به "جارالله" مشهور شده است و نزد ابومضراصفهانی تحصیل کرده است . وی تا هنگام نگارش تقسیر، معتزلی مذهب بوده و اندیشه‌های خود را در این‌باره ذیل آیات قرآن یادآوری کرده است . وی در فقه نیز بر مذهب ؟؟ بوده است . ایشان در تفسیرالکشاف جنبه‌های اعجاز بیانی و بلاغی قرآن را به نمایش گذاشته است . او در این تفسیر به مباحثی چون نظریه ثبوت و حادث و قدیم و بعضی دیگر از امور عامه بطور اشاره‌وار پرداخته و درباره اثبات ذات خدا و صفات کمالی او یعنی قدرت ، علم، اراده، سمع و بصر، حیات ، کلام و جز آن عقاید خود را نوشته است . وی همه اشیا را حادث و یگانه موجود قدیم را خدا می‌نامد و مثل سایر معتزله به روش عقلی مسایل مربوط به خدا را تفسیر می‌کند وی در باب افعال خدا هم قائل به حسن و قبح عقلی شده و خدا را عادل و جهان واجب می‌داند وی انسان را مختار و افعال خدا را دارای می‌خواند. نبوت عامه و اعجاز را عقال پذیرفته و فرشتگان را افضل از پیامبران دانسته و کرامت را منکر شده است . وی به اثبات نبوت پیغمبر پرداخته کلام خدا را حادث و معجزه جاوید می‌داند. زمخشری، امامت ابوبکر را پذیرفته و به تاویل آیات ولایت و اطاعت و مباهله و سایر آیات پرداخته و معاد را قطعی و آن را اثبات می‌کند. درباره ثواب و عقاب و وعد وعید مثل معترله با عقل افراطی راه پیموده است . وی شفاعت را بر گناهکاران بدون توبه نمی‌پذیرد و احباط را پذیرفته و فاسق را داخل در منزلت بین منزلین می‌داند. وی خلود کافر را در غذاب معتقد است و توبه را باعث تکفیر گناهان می‌داند. زمخشری بین بودن فاسق را در این می‌داند که در نکاح و ارث و غسل حکم مومن داشته و در بیزاری از او حکم کافر دارد. وی امر به معروف را تابع مامور به می‌داند و نهی از منکر را واجب می‌شمرد و شرایط آن را از حدیث امام علی (ع) نقل می‌کند و نهایتا تقیه را جایز نمی‌داند.

مباحث کلامی در سیر تحول خود تا پیدا کردن جایگاه کنونی خویش در چهارچوب مکاتب کلامی راهی پرفراز و نشیب را پیموده‌اند و دستیابی به چگونگی این تحول-که برتر مطالعه تاریخی میسر می‌باشد-نگرش ما به مباحث کلامی را ژرف‌تر می‌کند. یکی از مباحثی که به روشنی بعد از اثبات وجود خدا مهم‌ترین مبحث کلامی می‌باشد صفات خدا است . مساله آفرینی صفات در کلام در دو نگرش متفاوت صورت می‌پذیرد، در نگرش نخست صفات به طور کلی مدنظر قرار می‌گیرند و در نگرش دوم تک‌تک صفات مورد بحث می‌باشند و پرواضح است که در مورد هر یک از صفات مناقشات کلامی مخصوصی صورت گرفته است که با مناقشات صورت پذیرفته درباره دیگر صفات متفاوت می‌باشد. اما در نگرش نخست صفات در دید کلی مد نظر می‌باشند و مناقشات انجام گرفته مختص یک صفت نمی‌باشد، در این نگرش می‌توان دو گونه بررسی اصلی را آزمود یکی بررسی "وجودشناختی" و دیگری بررسی "معنی‌شناختی". در بررسی "وجودشناختی" پاسخ به این سوال که آیا صفات وجود واقعی دارند یا نه؟. مورد تحقیق قرار می‌گیرد ولی در بررسی "معنی‌شناختی" آنچه مورد مطالعه قرار می‌گیرد فرمول بیان‌کننده تعبیر متکلمین از صفات و نوع تفسیر و تبیین ایشان از صفات می‌باشد. اگر چه این دو نوع بررسی دو گونه متفاوت می‌باشند لیکن دارای وابستگی به یکدیگر هستند و این وابستگی قابل توجه می‌باشد. کسانی که در بعد "وجودشناختی" به طور کامل واقعیت صفات را می‌پذیرند خود را بی‌نیاز از ارائه فرمول دانسته و تفسیر و تبیینی برای صفات ارائه نمی‌کنند اما کسانی که واقعیت صفات را نمی‌پذیرند و یا به نوعی به این موضع گرایش دارند درصدد بیان فرمولی برای صفات بوده و به تفسیر و تبیین آنها پرداخته‌اند. با توجه به این مساله بیان می‌داریم که "ضدصفاتیان" (منکرین واقعیت صفات) دو نوع فرمول "عین ذات بودن صفات " و "صرف نام بودن صفات " را ارائه کرده‌اند که فرمول نخست خود نیز دارای دو تفسیر "فعلی" و "منفی" از صفات می‌باشد. در کدر ایشان کسانی از "صفاتیه" که گرایش به ایشان دارند فرمول "صفات نه خدایند نه غیر او" را ارائه می‌کنند. بدین ترتیب باید گفت که اندیشه صفات در خلال این سده‌های دوم و سوم هجری چهار فرمول را به خود دیده است که هر کدام از نظر پیچیدگی و سادگی با یکدیگر متفاوت می‌باشند و در نهایت این فرمولها در اوایل سده چهارم جای خود را به نظریه "احوال" می‌دهند.

تصحیح کتاب "کشف الفوائد فی شرح قواعد العقائد" را که اثری ارزشمند و مهم از علامه بزرگوار "حلی" در علم کلام است بررسی شده است .

کتاب "شوارق‌الالهام" اثر ملاعبدالرزاق لاهیجی (م 1072 ه.ق)، شرحی مفصل و محققانه بر "تجریدالاعتقاد" خواجه‌نصیرالدین طوسی و از کتب ارزشمند کلامی است . این شرح، جامع نظرات و آرای متکمان و فلاسفه قبل از خود می‌باشد و با توجه به غلبه رویکرد عقلی فلسفی آن، بر نقلی بودن از مهمترین کتابهای کلامی است . لذا احیاء و ارائه متن منقح این اثر ارزشمند، ضروری به نظر آمد. برای تحقق این امر، بخش "الهیات‌بالمعنی‌الاخص " که شامل اثبات صانع و صفات او می‌باشد از کتاب "شوارق‌الالهام" انتخاب شد. با تفحص در نسخ خطی کتابخانه‌های شهرهای مشهد، قم و تهران، قدیمی‌ترین و معتبرترین نسخه‌ها برای تصحیح انتخاب گردید. طی مقابله و تطبیق، اختلاف مطالب بین این نسخ، معین و عباراتی که از لحاظ درستی و انتساب به مولف ، مقبول واقع می‌شد در متن و عبارات دیگر در پاورقی هر صفحه آورده شده است . در تنظیم مطالب ، روش فصل‌بندی و ترتیب و تقسیم مطالب ، همانگونه که مولف در متن انجام داده است ، حفظ شده و عبارات متن "تجرید الاعتقاد" در پرانتز و یا قلم درشت مشخص گردید و نیز ابتدا و انتهای نقل‌قولها در متن معین گردیده و نشانی ماخذ و منابع استفاده شده در پاورقی ذکر شد. در جهت تکمیل کار، اصول صحیح رسم‌الخط عربی و آئین نگارش در متن اعمال گردید. بر این تصحیح، مقدمه‌ای در سه فصل، شامل کلیات و سخنی در باب علم کلام و شرح حال و ویژگیها و آثار عبدالرزاق لاهیجی آورده شده است .

پی بردن به عمق معنا و جان کلام بسادگی ممکن نیست و بدون داشتن قریحتی ذاتی و رحمتی ربوبی میسر نمی‌شود. ظاهر گفتار حکما از مفاهیم عمیق و ژرف آن حکایت نمی‌کند، علی‌الخصوص وقتی با رمز و تمثیل همراه باشد. گاه افسون کلام و آرایه‌های سخن بعضی را مفتون ظاهر می‌سازد و از درک معانی باطنی بازشان می‌دارد. خام‌اندیشی آفتی است که در اذهان بعضی رسوخ کرده و آنان را گرفتار جهل مرکب ساخته است . اینان با هر گفتار در ظاهر آراسته‌ای به وجد می‌آیند، با هر نشانی از تشخص و روشنفکری ساده‌لوحانه مجذوب می‌شوند و هویت و اصالت خود را از یاد می‌برند و در این پندار باقی می‌مانند که با خواندن ورقی معانی دانسته‌اند. آنگاه به خود اجازه می‌دهند در ژرفترین مسائل فلسفی و غامضترین مضامین عرفانی که حاصل عمر حکیم یا عارفی بزرگ بوده است وارد شوند و اظهارنظر کنند. دقت‌نظر و تلاش مولف این کتاب در بیان اندیشه‌های فلسفی حکمای اسلامی قابل تقدیر است ، اما قضاوت در این موضووع را که وی تا چه حد در فهم و استنباط فلسفهء قطب‌الدین شیرازی و شیخ اشراق بر صواب رفته به اهل فن می‌سپارم. شرح زندگانی و آثار قطب‌الدین شیرازی از آنچه تاکنون درباره او نوشته‌اند کاملتر و محققانه‌تر است . مولف ، بیشتر منابع مربوط به شرح حال او را از نظر گذرانده و گاه به تحلیل اخبار و گزارشهای رسیده و مقایسه آنها با یکدیگر می‌پردازد. سیر تحول زندگی قطب‌الدین، مسافرتها و ویژگیهای اخلاقی او با استناد به منابع موجود بیان می‌شود. نوشته‌ها و افکار قطب‌الدین با بررسی مهمترین آثارش : شرح حکمه‌الاشراق و دره‌التاج آغاز می‌شود. مولف با تامل در متن عبارات و گفته‌های قطب‌الدین و آگاهی از مشرب فیلسوفان پیش از او به شرح و تحلیل افکار وی می‌پردازد. از آنجا که قطب‌الدین در اصل فیلسوفی اشراقی است ، باز نمودن نکات اساسی فلسفهء اشراق و تحلیل فلسفهء سهروردی در این کتاب هدف اصلی آن را تشکیل می‌دهد. افکار و اندیشه‌های سهروردی در حکمه‌الاشراق ابتدا از طریق ذوق برای او حاصل می‌شود، سپس برای اثبات آنها به اقامهء براهین فلسفی توسل می‌جوید. شیخ اشراق در کتاب خود روی سخن با کسانی دارد که هم در جستجوی حکمت ذوقی هستند و هم در جستجوی حکمت بحثی، حکمت بحثی صرف را باید در کتابهای دیگر او مثل تلویحات جستجو کرد. مقایسهء فلسفه اشراق با فلسفهء مشاء - البته به گونه‌ای که سهروردی آن را تفسیر می‌کند - و نگاهی انتقادی به آن - که اساس حکمه‌الاشراق را تشکیل می‌دهد از جمله مسائل دیگر مورد بحث در این کتاب است .

از نظر لایب نیتس جوهر منحصر در جوهر روحانی یا مناد است لایب نیتس منکر امتداد است و به همین دلیل جسم را امری پدیداری می داند. ددر نظر ملاصدرا دو نوع جوهر داریم ، جوهر مادی و جوهر مجرد ، از نظر لایب نیتس خدا مناد منادها و جوهر است در تفکر صدرا خدا جوهر به معنای مصطلح مشایی نیست . در تفکر لایب نیتس بساطت خصیصه تمام منادها و به معنی نداشتن اجزا مقداری است و نقطه مقابل آن امتداد است و تمام منادهای بسیط دارای خصلت مراتبت ( جهان نمایی ) هستند. در تفکر صدرا بسیط حقیقی فقط خداست و بسیط حقیقی کل الاشیا است . از نظر صدرا بسیط در مقابل امتداد نیست بلکه در مقابل ترکیب است در تفکر لایب نیتس هیچ منادی بدون ادراک نیست و تفاوت منادها به شدت و ضعف ادارک آنهاست ، عبور از مرحله ای از ادراک به مرحله دیگر بواسطه نیرو و منجر به پیدایش وحدت در کثرت در منادهاست این مبحث شبیه بحث تشکیک در ملاصدرا است که وجودامری مشکک و ذومراتب و مساوق علم و اراده و تفاوت موجودات به شدت و ضعف وجود آنهاست و این همان اصل وحدت در کثرت و کثرت در وحدت است . عبور از مرحله ای از ادراک به مرحله دیگر موجب تغییر و حرکت در مناد است این حرکت اشتدادی ، درونی ، غایتمند و رو به تکامل است . حرکت جوهری در ملاصدرا ، با همین خصایص یعنی تدریجی ، اشتدادی ، غایتمندو رو به تکامل فقط در موجودات مادی جریان دارد، اما در لایب نیتس چنین حرکتی در کل عالم جریان دارد در هر دو تفکر کل عالم دارای شعور ، تحرک ، جنبش و سیال است . در تفکر لایب نیتس منادها به یکباره خلق می شوند. اما از ایده الوهیت پیاپی الهی لحظه به لحظه نظریه خلق مدام دریافت می شود. در حالیکه ملاصدرا معتقد است که موجودات مادی بواسطه حرکت جوهری لحظه به لحظه خلق می شوند.

این رساله ترجمه دو فصل از کتاب خدا و فلسفه اثر اتین‌هنری ژیلسون می‌باشد.

ارکان مساله عبارتند از: عقل، عاقل، معقول و اتحاد مشخص شد که اولا منظور ااز عقل در اینجا عقل به معنی معقول و معلوم که همان علم باشد هست چون وجود صورت معقول بالذات که در نزد نقس حاضر است معلوم نفس و معقول نفس هم هست و به همان معقول و معلوم علم هم گفته می‌شود به عبارت دیگر عقل و معقول عین هم هستند یعنی همان معقول بالذات عقل هم هست چون عقل و معقول در نفس دو وجود ندارند بلکه در صحنه نقس علم عین معلوم و عقل عین معقول است پس عقل و معقول یقینا دو واحد و دو موجود متمایز از هم در نزد نفس ندارند بلکه همان معقول را به اعتباری معقول و به اعتباری دیگر عقل گویند. ثانیا اقسام معقول بیان گردید و مشخص شد که هر گاه ما سخن از معقول به میان می‌آوریم منظور معقول و معلوم بالذات است که بلاواسطه در پیش نفس حاضر است و نفس به علم حضوری آن را می‌یابد و بواسطه آن شی خارجی متعلق علم قرار می‌گیرد و اگر به شی خارجی معقول و معلوم گفته می‌شود منظور معقول و معلوم بالعرض است والاشی خارجی از حیطه بحث ما خارج است ثالثا مشخص شد که هر موجودی مجرد قائم به ذاتی هر گاه ذات خود را تعقل کند در اینجا عقل و عاقل و معقول یک چیز است یعنی آن موجود مجرد از این نظر که در نزد خود حاضر است علم به خود دارد که همان حضور ذات باشد و از آن جهت که معقول آن هم خود ذاتش هست به آن معقول گویند و چون فرض این است که خود ذات است که خود را تعقل کرده است بنابراین عاقل خود هم خودش هست . رابعا: منظور از اتحاد روشن شد که اتحاد در اینجا یعنی اتحاد بین وجود لامتحصل با وجود متحصل و اتحاد مرتبه ناقص با مرتبه کامل و اتحاد قوه بافعلیتش هست . خامسا مبانی و اصولی که باید از آنها اعراض شود و در مقابل آن روی آوردن به اصول و مبانی‌ای که با توج به قبول آنها می‌توان این مساله را به اثبات رساند بیان گردید و نسبتا روشن شد. اکنون مساله عمده این است که اتحاد وجود آن معقول بالذات با وجود نفس ناطقه هم به اثبات رسد یعنی مدعای قائلین به اتحاد این است که معقول بالذات و عقل که عین هم هستند عین نفس ناطقه هم هستند چون معقولات فغلیتهای متوارده‌ای هستند که عاید نفس شده و نفس به واسطه آنها سعه وجودی یافته است و از حد ناقص به حد کامل رسیده است برای بیان این مطلب ابتدا دلایل منکرین را همراه با پاسخ آنها تحت یک فصل آورده آنگاه نظریات و ادله قائلین به اتحاد را تحت فصل دیگری بیان خواهیم کرد.