جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

رساله حاضر مشتمل بر سه فصل می‌باشد. در فصل اول، کلیاتی از اسما و صفات را مطرح نمودیم، و به تعریف اسم، صفات و نظرات بعضی از بزرگان را پیرامون آن اشاره کردیم. همچنین در این فصل به توانمندی عقل در حوزه دین، و نظرات گوناگونی که در این باب مطرح شده بود را، بیان نمودیم و به حل تعارض علم و دین بااستفاده از توازی در روش و با تکیه بر کلام امام جعفر صادق (ع) مطالبی را ارائه دادیم. همین طور به فطری بودن خداشناسی در وحی و روایات نکاتی را بیان نمودیم، در فصل دوم و سوم بحث را اختصاص دادیم به شناخت ذات خداوند و صفات باریتعالی و براهینی که برای ذات خداوند اقامه شده بود، را آوردیم و در پاین هر برهانی، برای صحت و تایید برهان از کلام امام جعفرصادق (ع) استفاده نمودیم. در بخش صفات ، به تقسیمات صفات باریتعالی و آرا مربوط به آن و جرح و نقد آن را مطرح نموده و از صفات خداوند، صفات علم، اراده و کلام را با استفاده از روایات منسوب به امام جعفرصادق (ع) مورد بررسی قرار دادیم.

علم کلام یکی از علوم اسلامی است که درباره اصول دین بحث می‌کند و فرقه‌های مثل اشاعره و معزله و شیعه درباره مسائل کلامی نظریات خود را بیان داشته‌اند. زمخشری نیز یکی از ادبیان و متکلمان قرن پنجم و ششم بوده است که سالها در کنار کعبه زندگی کرده و به "جارالله" مشهور شده است و نزد ابومضراصفهانی تحصیل کرده است . وی تا هنگام نگارش تقسیر، معتزلی مذهب بوده و اندیشه‌های خود را در این‌باره ذیل آیات قرآن یادآوری کرده است . وی در فقه نیز بر مذهب ؟؟ بوده است . ایشان در تفسیرالکشاف جنبه‌های اعجاز بیانی و بلاغی قرآن را به نمایش گذاشته است . او در این تفسیر به مباحثی چون نظریه ثبوت و حادث و قدیم و بعضی دیگر از امور عامه بطور اشاره‌وار پرداخته و درباره اثبات ذات خدا و صفات کمالی او یعنی قدرت ، علم، اراده، سمع و بصر، حیات ، کلام و جز آن عقاید خود را نوشته است . وی همه اشیا را حادث و یگانه موجود قدیم را خدا می‌نامد و مثل سایر معتزله به روش عقلی مسایل مربوط به خدا را تفسیر می‌کند وی در باب افعال خدا هم قائل به حسن و قبح عقلی شده و خدا را عادل و جهان واجب می‌داند وی انسان را مختار و افعال خدا را دارای می‌خواند. نبوت عامه و اعجاز را عقال پذیرفته و فرشتگان را افضل از پیامبران دانسته و کرامت را منکر شده است . وی به اثبات نبوت پیغمبر پرداخته کلام خدا را حادث و معجزه جاوید می‌داند. زمخشری، امامت ابوبکر را پذیرفته و به تاویل آیات ولایت و اطاعت و مباهله و سایر آیات پرداخته و معاد را قطعی و آن را اثبات می‌کند. درباره ثواب و عقاب و وعد وعید مثل معترله با عقل افراطی راه پیموده است . وی شفاعت را بر گناهکاران بدون توبه نمی‌پذیرد و احباط را پذیرفته و فاسق را داخل در منزلت بین منزلین می‌داند. وی خلود کافر را در غذاب معتقد است و توبه را باعث تکفیر گناهان می‌داند. زمخشری بین بودن فاسق را در این می‌داند که در نکاح و ارث و غسل حکم مومن داشته و در بیزاری از او حکم کافر دارد. وی امر به معروف را تابع مامور به می‌داند و نهی از منکر را واجب می‌شمرد و شرایط آن را از حدیث امام علی (ع) نقل می‌کند و نهایتا تقیه را جایز نمی‌داند.

کتاب "شوارق‌الالهام" اثر ملاعبدالرزاق لاهیجی (م 1072 ه.ق)، شرحی مفصل و محققانه بر "تجریدالاعتقاد" خواجه‌نصیرالدین طوسی و از کتب ارزشمند کلامی است . این شرح، جامع نظرات و آرای متکمان و فلاسفه قبل از خود می‌باشد و با توجه به غلبه رویکرد عقلی فلسفی آن، بر نقلی بودن از مهمترین کتابهای کلامی است . لذا احیاء و ارائه متن منقح این اثر ارزشمند، ضروری به نظر آمد. برای تحقق این امر، بخش "الهیات‌بالمعنی‌الاخص " که شامل اثبات صانع و صفات او می‌باشد از کتاب "شوارق‌الالهام" انتخاب شد. با تفحص در نسخ خطی کتابخانه‌های شهرهای مشهد، قم و تهران، قدیمی‌ترین و معتبرترین نسخه‌ها برای تصحیح انتخاب گردید. طی مقابله و تطبیق، اختلاف مطالب بین این نسخ، معین و عباراتی که از لحاظ درستی و انتساب به مولف ، مقبول واقع می‌شد در متن و عبارات دیگر در پاورقی هر صفحه آورده شده است . در تنظیم مطالب ، روش فصل‌بندی و ترتیب و تقسیم مطالب ، همانگونه که مولف در متن انجام داده است ، حفظ شده و عبارات متن "تجرید الاعتقاد" در پرانتز و یا قلم درشت مشخص گردید و نیز ابتدا و انتهای نقل‌قولها در متن معین گردیده و نشانی ماخذ و منابع استفاده شده در پاورقی ذکر شد. در جهت تکمیل کار، اصول صحیح رسم‌الخط عربی و آئین نگارش در متن اعمال گردید. بر این تصحیح، مقدمه‌ای در سه فصل، شامل کلیات و سخنی در باب علم کلام و شرح حال و ویژگیها و آثار عبدالرزاق لاهیجی آورده شده است .

مباحث کلامی در سیر تحول خود تا پیدا کردن جایگاه کنونی خویش در چهارچوب مکاتب کلامی راهی پرفراز و نشیب را پیموده‌اند و دستیابی به چگونگی این تحول-که برتر مطالعه تاریخی میسر می‌باشد-نگرش ما به مباحث کلامی را ژرف‌تر می‌کند. یکی از مباحثی که به روشنی بعد از اثبات وجود خدا مهم‌ترین مبحث کلامی می‌باشد صفات خدا است . مساله آفرینی صفات در کلام در دو نگرش متفاوت صورت می‌پذیرد، در نگرش نخست صفات به طور کلی مدنظر قرار می‌گیرند و در نگرش دوم تک‌تک صفات مورد بحث می‌باشند و پرواضح است که در مورد هر یک از صفات مناقشات کلامی مخصوصی صورت گرفته است که با مناقشات صورت پذیرفته درباره دیگر صفات متفاوت می‌باشد. اما در نگرش نخست صفات در دید کلی مد نظر می‌باشند و مناقشات انجام گرفته مختص یک صفت نمی‌باشد، در این نگرش می‌توان دو گونه بررسی اصلی را آزمود یکی بررسی "وجودشناختی" و دیگری بررسی "معنی‌شناختی". در بررسی "وجودشناختی" پاسخ به این سوال که آیا صفات وجود واقعی دارند یا نه؟. مورد تحقیق قرار می‌گیرد ولی در بررسی "معنی‌شناختی" آنچه مورد مطالعه قرار می‌گیرد فرمول بیان‌کننده تعبیر متکلمین از صفات و نوع تفسیر و تبیین ایشان از صفات می‌باشد. اگر چه این دو نوع بررسی دو گونه متفاوت می‌باشند لیکن دارای وابستگی به یکدیگر هستند و این وابستگی قابل توجه می‌باشد. کسانی که در بعد "وجودشناختی" به طور کامل واقعیت صفات را می‌پذیرند خود را بی‌نیاز از ارائه فرمول دانسته و تفسیر و تبیینی برای صفات ارائه نمی‌کنند اما کسانی که واقعیت صفات را نمی‌پذیرند و یا به نوعی به این موضع گرایش دارند درصدد بیان فرمولی برای صفات بوده و به تفسیر و تبیین آنها پرداخته‌اند. با توجه به این مساله بیان می‌داریم که "ضدصفاتیان" (منکرین واقعیت صفات) دو نوع فرمول "عین ذات بودن صفات " و "صرف نام بودن صفات " را ارائه کرده‌اند که فرمول نخست خود نیز دارای دو تفسیر "فعلی" و "منفی" از صفات می‌باشد. در کدر ایشان کسانی از "صفاتیه" که گرایش به ایشان دارند فرمول "صفات نه خدایند نه غیر او" را ارائه می‌کنند. بدین ترتیب باید گفت که اندیشه صفات در خلال این سده‌های دوم و سوم هجری چهار فرمول را به خود دیده است که هر کدام از نظر پیچیدگی و سادگی با یکدیگر متفاوت می‌باشند و در نهایت این فرمولها در اوایل سده چهارم جای خود را به نظریه "احوال" می‌دهند.

چکیده ندارد.

پی بردن به عمق معنا و جان کلام بسادگی ممکن نیست و بدون داشتن قریحتی ذاتی و رحمتی ربوبی میسر نمی‌شود. ظاهر گفتار حکما از مفاهیم عمیق و ژرف آن حکایت نمی‌کند، علی‌الخصوص وقتی با رمز و تمثیل همراه باشد. گاه افسون کلام و آرایه‌های سخن بعضی را مفتون ظاهر می‌سازد و از درک معانی باطنی بازشان می‌دارد. خام‌اندیشی آفتی است که در اذهان بعضی رسوخ کرده و آنان را گرفتار جهل مرکب ساخته است . اینان با هر گفتار در ظاهر آراسته‌ای به وجد می‌آیند، با هر نشانی از تشخص و روشنفکری ساده‌لوحانه مجذوب می‌شوند و هویت و اصالت خود را از یاد می‌برند و در این پندار باقی می‌مانند که با خواندن ورقی معانی دانسته‌اند. آنگاه به خود اجازه می‌دهند در ژرفترین مسائل فلسفی و غامضترین مضامین عرفانی که حاصل عمر حکیم یا عارفی بزرگ بوده است وارد شوند و اظهارنظر کنند. دقت‌نظر و تلاش مولف این کتاب در بیان اندیشه‌های فلسفی حکمای اسلامی قابل تقدیر است ، اما قضاوت در این موضووع را که وی تا چه حد در فهم و استنباط فلسفهء قطب‌الدین شیرازی و شیخ اشراق بر صواب رفته به اهل فن می‌سپارم. شرح زندگانی و آثار قطب‌الدین شیرازی از آنچه تاکنون درباره او نوشته‌اند کاملتر و محققانه‌تر است . مولف ، بیشتر منابع مربوط به شرح حال او را از نظر گذرانده و گاه به تحلیل اخبار و گزارشهای رسیده و مقایسه آنها با یکدیگر می‌پردازد. سیر تحول زندگی قطب‌الدین، مسافرتها و ویژگیهای اخلاقی او با استناد به منابع موجود بیان می‌شود. نوشته‌ها و افکار قطب‌الدین با بررسی مهمترین آثارش : شرح حکمه‌الاشراق و دره‌التاج آغاز می‌شود. مولف با تامل در متن عبارات و گفته‌های قطب‌الدین و آگاهی از مشرب فیلسوفان پیش از او به شرح و تحلیل افکار وی می‌پردازد. از آنجا که قطب‌الدین در اصل فیلسوفی اشراقی است ، باز نمودن نکات اساسی فلسفهء اشراق و تحلیل فلسفهء سهروردی در این کتاب هدف اصلی آن را تشکیل می‌دهد. افکار و اندیشه‌های سهروردی در حکمه‌الاشراق ابتدا از طریق ذوق برای او حاصل می‌شود، سپس برای اثبات آنها به اقامهء براهین فلسفی توسل می‌جوید. شیخ اشراق در کتاب خود روی سخن با کسانی دارد که هم در جستجوی حکمت ذوقی هستند و هم در جستجوی حکمت بحثی، حکمت بحثی صرف را باید در کتابهای دیگر او مثل تلویحات جستجو کرد. مقایسهء فلسفه اشراق با فلسفهء مشاء - البته به گونه‌ای که سهروردی آن را تفسیر می‌کند - و نگاهی انتقادی به آن - که اساس حکمه‌الاشراق را تشکیل می‌دهد از جمله مسائل دیگر مورد بحث در این کتاب است .

فصل‌های پایان‌نامه به شرح ذیل است : - جوهریت نفس در فسلفه دکارت . - زمینه‌های فلسفه دکارت . - مساعی دکارت برای غلبه بر شک . - جوهریت نفس و مقدمات آن. - تلاش دکارت برای خروج از جوهر نفس به جوهر ممتد. - رابطهء نفس و بدن. - ملاحظاتی چند در جوهریت نفس

ستایشبی‌همتا شایسته اوستکه هستی و هر چه هستاز بود او بود.بدیهی استکه سهروردی یکی از بزرگان فلاسفه مسلمان استو شان و مقام فلسفی او همپایه کسانی همچون ابن‌سینا و صدرالمتالهین شیرازی است . از همین رو بررسی و تحقیق و آثار و اندیشه‌های وی کاری شایسته و درخور است .سهروردی خود را احیاگر اندیشه‌های فیلسوفان و حکمای باستان میخواند و بارها در آثار خود به نام بزرگانی چون فیثاغورس ، انباذقلس ، امپدکلس ، زردشت ، هرمسو افلاطون اشاره میکند.از طرفدیگر افلاطون نیز یکی از سرآمد فلاسفه جهان استطوری که اندیشه‌هاو افکار او بعد از گذشتقرون متمادی هنوز مورد توجه و عنایتبزرگترین اندیشمندان جهان است .سهروردی مدعی است ، پیرو آراء و افکار فلسفی افلاطون است . آشکار استکه یکی از مهمترین اندیشه‌های فلسفی افلاطون "نظریه ایده" میباشد که دیگر جز فلسفه او را تحتتاثیر قرار داده است .نظریه ایده در فلسفه اسلامی "مثل افلاطونی" نام گرفته استکه سهروردی از آن با عنوان "اربابانواع" نام میبرد و علاوه بر پذیرشآن دلایلی بر اثباتآنها اقامه میکند.نوشتار حاضر به فراخور موضوع به تحقیق و بررسی این مساله می‌پردازد و در حد توان، می‌کوشد، تا چگونگی طرح و تاثیر نظریه ایده را در فلسفه سهروردی بررسی نماید.شیوه و روشتحقیق این نوشتار چنین استکه نخستنظریه ایده‌ی افلاطون مطرح گردیده و حتی‌المقدور سعی شده تا بیشتر مطالبمستند به آثار خود افلاطون باشد.ضمن آنکه تلاششده تا سایر منابع مربوط فراموشنشود و پساز آن عقیده سهروردی در باره اربابو موضع او در قبال مثل افلاطونی (ایده‌ها) مورد بحثو تحقیق قرار گرفته است .نگارنده در حد توان ناچیز خود کوشیده تا تشابهاتو تمایزاتاین دو عقیده (ایده‌ها و اربابانواع) را با یکدیگر مشخصنماید.لازم به ذکر استکدر عین تمرکز تحقیق بر موضوع مورد نظر، به دلیل فاصله زمانی قابل توجه بین افلاطون و سهروردی، ناگزیر، سیر تحول ایده‌ها در چند حوزه فلسفی مورد مطالعه و تحقیق قرار گرفته است .یکی از مهمترین این حوزه‌ها، حوزه نوافلاطونی (و مخصوصا افلوطین) میباشد.افلوطین یکی از دانشمندان و صاحبنظران بزرگدنیای قدیم استکه در افکار فلاسفه اسلامی (از جمله سهروردی) تاثیر زیادی داشته است .همچنین منابع ایرانی تفکر سهروردی در این باره (اربابانواع) مورد توجه و ملاحظه قرار گرفته که این توجه به دو دلیل عمده میباشد: الف - سهروردی در آثار خود بارها از حکمتایرانیان باستان (حکمتخسروانی) نام میبرد.و خود را احیاگر اندیشه‌های آنان میداند تا جایی کدر مقدمه "حکمه‌الاشراق" مهمترین تقسیم فلسفی خود یعنی نور و ظلمترا روشحکمای ایران باستان میداند. ب - بعضی بزرگان اعتقاد دارند که میان فلسفه افلاطون و حکمتایرانی ارتباط وجود دارد و افلاطون از اندیشه‌های فلسفی - دینی حکمای ایران باستان متاثر بوده است .اندیشه‌های اشراقی سهروردی میتواند در قرن حاضر بصورتیکنظام فلسفی سازگار و استوار بر اصول و قواعد اشراقی مشخصو متقن رواج یابد.فلسفه اشراق به عنوان روشفلسفی جدا از فلسفه مشائی باید مورد توجه و عنایتخاصی قرار گیرد و بیشاز آنچه هستبه آن پرداخته شود، تا جایگاه واقعی خویشرا بدستآورد.امید استنوشتار حاضر بتواند گامی هر چند کوچکدر راه اعتلاء و زنده نگه داشتن افکار و اندیشه‌های این فیلسوفبزرگو "شهید فرهنگملی ایران" بردارد.

این رساله که موضوع آن بررسی مقایسه ای مفهوم جوهر از دیدگاه حکمت مشا و حکمت متعالیه است بر 3 بخش و 19 فصل مشتمل است . بخش اول که مشتمل بر سه فصل است در زمینه کلیات است . بخش دوم شامل 6 فصل است و بررسی مفهوم فلسفی جوهر را به عهده دارد، دراین بخش تعاریف مختلف جوهر از دیدگاه ارسطو، ابن سینا، شارحان و متاخران ابن سینا و ملاصدرا مطرح شده است . و در نتیجه مقایسه ای بین تعریف ابن سینا از جوهر و ملاصدرا صورت گرفته است با این توضیح که تعاریف این دو بزرگوار تقریبا هماهنگ بوده است و کمتر اختلافی در ان دیده می شود اگر چه می توان مشکلات ابن سینا را در مبحث جوهر بیشتر از صدرالمتالهین دانست که البته شیخ الرئیس چاره اندیشی هایی برای رهایی از مشکلات داشته است ولی از نظر ملاصدرا مورد قبول واقع نشده و با راه حلهایی که ارائه می کند در صدد نجات ابن سینا از تنگناهای موجود است . بخش سوم مشتمل بر 8 فصل است . که آخرین فصل آن به نظر می رسد مهمترین فصل آن باشد، در زمینه جوهریت خداوند است که هر دو فیلسوف بزرگوار اعتقاد بر عدم جوهریت باریتعالی دارند اگر چه دلائل آنها متفاوت است ولی در نهایت می توان بهترین دلیل را این چنین مطرح کرد که جوهر ماهیتی است اگر در خارج موجود شود از موضوع بی نیاز خواهد بود و این در حالی است که خداوند باریتعالی ماهیت ندارد. ( ماهیته انیته) پس خداوند جل و علا جوهر نیست.

عقل فعال به عنوان مرتبه ای از نفس انسان ، برای اولین بار در آثار ارسطو مطرح شد. عقل فعال در بین شارحین مشایی ارسطو مانند کندی و ابن رشد و توماس آکویناس همان جایگاه ارسطویی را داشت. اسکندر افرودیسی از آن به عنوان موجود مجرد تام ، مستقل از انسان( محرک نامتحرک ارسطویی) نام برد. برجسته ترین نظریه مشایی درمورد عقل فعال در فلسفه ابن سینا و فارابی به عنوان آخرین عقل از سلسله عقول طولیه، ممکن الوجود، مجرد تام و مستقل از انسان ارائه شد. عقل فعال سینوی کارکردی عالی و گسترده در وجود شناسی مشایی دارد. این عقل به عنوان حلقه ارتباط بین مجردات (عقول طولیه) و مادیات مبدا صدور کثرات جهان مادی و کدخدای عالم تحت القمر است. ایجاد هیولی، عناصر اربعه ، مرکبات و نفوس (غیرفلکی) وابسته به افاضه صور وجودی از عقل فعال با معاونت حرکات و اوضاع فلکی می باشد. عقل فعال سینوی درحیطه معرفت شناسی نیز جایگاه برجسته دارد. معرفت انسانی (ادراک حصولی) درتمام مراتب خود وابسته به افاضه صورکلی و معقولات توسط این عقل بر نفس ناطقه و خروج آن از قوه به فعلیت است. علم واجب الوجود به جزئیات متغیر نیز با کمک عقل فعال صورت می گیرد. بدین ترتیب عقل فعال در تمام مراتب وجودی و معرفتی مشایی در حیطه مادیات نقشی عالی و کارکردی گسترده دارد و از ارکان فلسفه مشایی به حساب می آید.