جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

‫اين تحقيق بر اساس گفتار واستدلال‌هاي امام علي( به تبيين ابعاد مختلف توحيد ذاتي و صفاتي مي‌پردازد. نويسنده مي‌کوشد در چهار فصل مراتب مختلف توحيد ذاتي و صفاتي را از منظر امام علي( و با استدلال‌هاي عقلي واکاوي کرده، ديدگاه‌هاي فلاسفه و متکلّمان را نيز در اين زمينه منعکس سازد. فصل اول از نوشتار حاضرضمن تبيين موضوع تحقيق و سؤال‌هاي اصلي و فرعي آن، به روش تحقيق در مسأله توحيد پرداخته است. نگارنده در فصل دوم پس از بررسي معاني لغوي و اصطلاحي واژه‌هاي احد و توحيد، معناي توحيد را از سخنان امام علي(، آيات قرآن و همچنين ابعاد آن همچون: وجوب توحيد، خالقيت، ربوبيت تکويني و تشريعي، الوهيت، عبادت، استعانت، خشيت، رجا، محبت و وجود استقلالي و نيز نفي‌تشبيه و عدم پي‌بردن به کنه ذات الهي در کلام امام علي( را شرح مي‌دهد. وي سپس برهان‌هاي اثبات وجود خدا، مانند برهان صديقين و تبيين فلسفي و تقرير‌آن از ديدگاه فلاسفه‌اي چون، ابن‌سينا و ملاصدرا و برهان علّي بر وجود خدا از منظر امام علي( و اثبات معلوليت عالم و علت‌العلل بودن خدا در کلام آن حضرت را بررسي کرده است. فصل سوم به توحيد ذاتي از منظر نهج‌البلاغه اختصاص دارد و ادله توحيد ذاتي، دليل‌هاي يگانگي ذات خداوند و توحيد واجب الوجود نيت و وجود حق تعالي، بساطت ذات و نفي ترکيب، صفات ذات، رابطه ذات واجب با اوصاف ذاتي واجب الوجود در کلام امير‌مؤمنان و علوّ و مجد ذاتي خداوند از منظر آن حضرت تبيين مي‌گردد. در فصل چهارم از تحقيق حاضر نيز توحيد صفاتي در کلام اميرالمؤمنين و مفهوم ادله آن بررسي شده است. نويسنده در اين زمينه ابتدا به تغاير مفهومي صفات خداوند و سپس به راه‌هاي درست شناخت صفات الهي از طريق عقل، مطالعه در آفاق و انفس، مراجعه به کتاب و سنت صحيح و کشف و شهود عرفاني مي‌پردازد؛ آن گاه نفي تشبيه و تعطيل درباره خداوند، اقسام صفات خدا، جواز ناميدن خدا به اسامي کمال، فرق بين صفت ذاتي و صفت فعلي خدا، توحيد در حيات و مفهوم آن، توحيد در قدرت و علم، توحيد در عدل و توحيد در اراده را شرح مي‌دهد و ديدگاه امام علي( در نهج‌البلاغه در مقوله مراتب توحيد صفاتي و همچنين ديدگاه‌هاي برخي فيلسوفان و متکلمان را در اين زمينه بررسي کند.

‫اين نوشتار به دفاع از مختار بودن انسان و ضرورت مسؤوليت پذيري وي مي‌پردازد و ادله عقلي و نقلي اختيار آدمي و رابطه اين اختيار و مسؤوليت را با توحيد افعالي خداوند، که طبق آن همه کارها را خدا انجام مي‌دهد و فاعل مايشاء خداوند متعال است، تجزيه و تحليل مي‌کند. نويسنده سعي دارد مسلک جبرگرايي و تفويض گرايي مطلق را نقد و ارزيابي کرده و مکتب اهل بيت( مبني بر رد جبر و تفويض و اثبات امر بين الامرين را تقويت نمايد. وي در چهار فصل به تبيين ابعاد مختلف جبر و تفويض و توحيد افعالي خداوند و نسبت بين آن دو پرداخته است. در فصل اول کلياتي از مفهوم واژگان توحيد، توحيد ذاتي، توحيد صفاتي، توحيد افعالي، فاعليت طولي، فاعليت عرضي، جبر، اختيار، تفويض، کسب و امر بين الامرين ارائه مي‌شود. در فصل دوم به شرح مفهوم اقسام توحيد، مانند توحيد ذاتي و ادله عقلي مبتني برآن، دليل هاي قرآني و روايي توحيد ذاتي، توحيد صفاتي و ادله عقلي، روايي و قرآني آن، اقسام توحيد افعالي همچون: توحيد در خاتميت و نظريات اماميه، معتزله و اشاعره در اين زمينه، توحيد ربوبي و استدلال عقلي، قرآني و روايي درباره آن، ربوبيت تشريعي يا توحيد در تشريع و حاکميت از منظر قرآن کريم پرداخته شده و نقدي بر ديدگاه‌هاي معتزله و اشاعره در اين مباحث صورت گرفته است. در فصل سوم به رد ديدگاه هاي مبتني بر جبر و تفويض و اثبات امر بين الامرين براساس مذهب کلامي اماميه پرداخته شده و مفهوم اختيار انسان، علل گرايش به تفکرات جبرگرايانه، استدلاهاي جبري‌ها و ادله عقلي و نقلي آنان، مفهوم قضا و قدر الهي و سرنوشت عيني و علمي موجودات، مفسده‌هاي اعتقاد به جبر و پيامدهاي آن، ديدگاه قائلين به کسب و نقد آن و نظريات قائلين به تفويض يا اختيار (معتزليان) و نقد اين ديدگاه، بيان اصول و قواعد اعتزال و نقد تفکرات ماتريديه در مبحث جبر و اختيار و تقويت ديدگاه‌هاي اماميه در زمينه قول به امر بين الامرين بيان مي‌شود. در فصل چهارم و در يک جمع بندي کلي، فاعليت ما و توحيد افعالي خدا (فاعليت الهي) در طولِ هم قلمداد شده؛ بنابراين، بين اختيار و فعل انسان با اراده و فعل خدا، جمع صورت گرفته است.

‫شکل‌گيري و گسترش مکاتب کلامي گوناگون در زمان امام صادق‌(، اهميت مواضع اعتقادي آن حضرت را در اثبات عقايد شيعه، آشکار مي‌سازد. در دوران امام صادق‌( دشمنان اسلام و مخالفان مذهبي با کمال آزادي و صراحت، عقايد و انتقادهاي خود را درباره اصول و فروع اسلام بيان مي‌کردند؛ آن حضرت نيز با کمال متانت، صبوري و بردباري، ادعاها و دلايل آن‌ها را گوش مي‌کرد، و با ظرافت و برخورد حکيمانه، از طريق تشکيل محافل علمي و مناظره، با استفاده از دلايل و مباني آن‌ها، ادعاي ايشان را باطل نموده و اعتقادات اسلامي را اثبات مي‌کرد. عدم امکان رويت خدا، مهم‌ترين دليل انکار وجود او از سوي زنادقه و دهريون بود. امام صادق‌( نيز رؤيت خدا به‌وسيله حواس پنج‌گانه را نفي مي‌کرد، اما تأکيد مي‌کرد که حس، توانايي درک بسياري از امور را ندارد ولي ما آن‌ها را انکار نمي‌کنيم. براي اثبات وجود خدا، دلايل بسياري مي‌توان ارايه کرد که هر عقل سليمي آن‌ها را مي‌پذيرد؛ خداشناسي از راه قلب و فطرت، برهان عمومي نظم، برهان حدوث، و برهان هدايت، دلايلي هستند که از سوي امام صادق‌( براي اثبات واجب الوجود بالذات ارايه شده است. اما مشکل دهريون و زنديق‌ها، فقدان دليل نبوده است، بلکه بر اساس فرمايش امام صادق‌( جهل و ناداني، و خصوصاً گناه، آن‌ها را به وادي انکار مي‌کشاند. آن حضرت در برابر زنادقه که معتقد به دو مبدأ بودند، به گواهي فطرت و شعور دروني انسان بر يکتايي خدا استدلال مي‌کرد. برهان تمانع، برهان فرجه، و هماهنگي و پيوستگي جهان، از دلايل ديگر امام‌( در مسأله توحيد است. قدرت خداوند نيز بر اساس فرمايش امام صادق‌(، اگرچه مطلق است اما تنها به اموري تعلق مي‌گيرد که محال ذاتي نباشد؛ زيرا امور محال قابليت تعلق قدرت الهي را ندارد. زنادقه، حکمت الهي را نيز با استناد به وجود شر در عالم، نفي مي‌کردند، که امام اين مسأله را ناشي از جهل آن‌ها به حکمت چيزهايي مي‌داند که شر، بلا يا مصيبت پنداشته مي‌شوند.

‫اين پايان نامه مي‌کوشد، با پرداختن به توحيد صفاتي از منظر امام علي( در نهج‌البلاغه، تأثير آن را بر زندگي عقيدتي و اجتماعي انسان امروز که قرائت‌هاي گوناگون از توحيد دارند و در اين مسأله دچار سردرگمي هستند ونيز انواع و اقسام توحيد و مفاهيم آن را از منظر امام المتقين( بيان نمايد. نويسنده در چهار فصل به ابعاد مختلف توحيد، به ويژه توحيد صفاتي پرداخته است. فصل اول، ضمن بيان کلياتي از تحقيق و تبيين چارچوب نظري بحث؛ به بيان مفهوم واژگان کليدي تحقيق و نيز به معرفي نهج‌البلاغه پرداخته و آن را کتابي جهاني معرفي کرده است. سپس ويژگي‌هاي اميرالمؤمنين علي( و اوصاف علمي، شجاعت، سخاوت، زهد، تقوي، عبادت و... ايشان را بيان نموده است. در فصل دوم، به اقسام توحيد و اثبات آن پرداخته و ضمن ارائه تعريفي لغوي و اصطلاحي از توحيد؛ اهميت توحيد و اقسام آن، مانند توحيد نظري، توحيد ذاتي، توحيد صفاتي، توحيد افعالي، توحيد ربوبي، توحيد الوهي، توحيد عملي، توحيد عبادي و طاعتي و توحيد در استعانت را تشريح کرده است و در ادامه، دلايل عقلي مطرح شده در نهج‌البلاغه در اثبات توحيد و دلايل نقلي امام علي( را در اين زمينه ذکر و ديدگاه‌هاي اهل تعطيل و اهل تشبيه را در اين خصوص نقد و بررسي کرده است. فصل سوم، به تشريح دلايل و اثبات توحيد صفاتي از منظر امام علي( در نهج‌البلاغه پرداخته و حقيقت و ماهيت توحيد صفاتي و تصوير کلي از آن در نهج‌البلاغه ارائه و اقوال مختلف در اين زمينه نقل و نقد گرديده است. در فصل چهارم، افزون برتبيين اوصاف خداوند در نهج‌البلاغه؛ توقيفي بودن اسما و صفات الهي، صفات ثبوتيه و ذاتي خداوند در نهج‌البلاغه، صفات سلبيه و عينيت ذات و صفات الهي از منظر امام علي( شرح و بررسي شده است.

‫اين نوشتار به تشريح توحيد ذاتي و اقسام توحيد از منظر ملاصدار و نيز ديدگاه ابداعات فلسفي وي در حکمت متعاليه مي‌پردازد و مباني توحيد ذاتي، شامل محورهاي وجود در فلسفه او مانند اصالت وجود، تشکيک در وجود و وحدت شخصي وجود را بررسيده حقيقت ذات باري‌تعالي و برهان‌هاي مختلف ملاصدرا در اثبات توحيد و ادله و برهان‌هاي ايشان را در اين زمينه شرح مي‌دهد. نويسنده در دو فصل اقسام و مفهوم توحيد و برهان‌هاي هفت گانه ملاصدرا و مباني ايشان در اثبات توحيد ذاتي را بررسي کرده است. او در فصل اول ضمن تبيين معناشناسي و جايگاه توحيد ذاتي، مفهوم لغوي و اصطلاحي توحيد، معناي فلسفي و کلامي توحيد، تفاوت ديدگاه‌هاي فرق اسلامي در بحث از توحيد، انواع وحدت و مفهوم توحيد در حوزه عرفان پرداخته و اقسام توحيد همچون: توحيد ذاتي، صفاتي، افعالي، ربوبي، عبادي، توحيد در الوهيت، توحيد ايجابي و توحيد سلبي را بررسيده و اهميت و جايگاه توحيد ذاتي در آموزه‌هاي اسلامي (قرآن و سنت) و اهميت شناخت توحيد ذاتي از منظر اهل بيت( و کارکردهاي معنوي و عملي آن را بيان مي‌کند. نگارنده در فصل دوم به بررسي فلسفي توحيد ذاتي از ديدگاه ملاصدرا پرداخته و مباني توحيد ذاتي از منظر وي، مانند مبناي اصالت وجود، تشکيک در وجود و وحدت شخصي وجود را بررسيده و با توجه به اين مباني که از ويژگي‌هاي منحصر به فرد حکمت متعاليه است، تفسير ملاصدرا از توحيد ذاتي را شرح مي‌دهد. آن‌گاه هفت برهان فلسفي از او در اثبات توحيد ذاتي را چنين برمي‌شمارد: برهان تدافع، برهان فرجه، برهان امتياز، برهان صديقين، برهان وحدت شخصيه وجود، برهان بسيط بودن وجود حق‌تعالي و برهان صرف الشيء. نگارنده در پايان تفاوت برهان‌هاي و دليل‌هاي فلسفي ملاصدرا با ساير فلاسفه و وجوه اشتراک اين برهان‌ها را بررسيده و شبهه‌هاي رايج بر توحيد در ذات را مطرح کرده و پاسخ مي‌دهد.

‫اين پايان‌نامه آن‌گونه كه از نامش (توحيد ذاتي در فلسفه و كلام اسلامي) پيداست، به بررسي ابعاد مختلف مبحث توحيد ذاتي از نگاه مشاهير فلسفه و كلام پرداخته ‌است. دامنه تحقیق، در محدوده توحید ذاتی يعني أحدیت (بساطت) و واحدیت (یگانگی) ذات، می‌باشد. اين اثر شامل يك مقدمه، پنج فصل و يك خاتمه مي‌باشد. در مقدمه به مفردات، دامنه، پيشينه، فرضيات واهداف وضرورت‌هاي بحث پرداخته شده . فصل اول شامل كليات بوده كه در چهار بخش، به امكان شناخت خدا ، ضرورت بحث از خداشناسي، ابزار شناخت وبه بررسي نحله‌هاي مختلف كلامي و فلسفي پرداخته است. در فصل دوم به معنا‌شناسي توحيد و در فصل سوم به اثبات و بيان ادله توحيد پرداخته شده‌است. در فصل چهارم، برخي آراء مخالفان توحيد ذاتي نقد و بررسي شده‌ و در فصل پنجم، برخي آثار اعتقاد به توحيد، بيان شده و در خاتمه، نتايج بحث و پشنهادات نگارنده ذكر گرديده ‌است. كليد واژه: توحيد ذاتي، أحديت، واحديت، فلسفه، كلام، احتياج، محدوديت، تركب، بساطت، صرف ‌الوجود، فرجه، فطرت، تعيّن.

---

---

در اين مقاله، ضمن اثبات حكايت و كاشفيت مفهوم واحد از مصداق واحد و ابطال جواز انتزاع مفهوم واحد از مصاديق كثير، شبهة ابن كمونه بر برهان توحيد رد و توحيد ذاتي حق تعالي تبيين ميشود. شبهة ابن كمونه بر مبناي اصالت و تباين وجودها و به مسلك اصالت ماهيت، وارد است و بر مبناي اصالت و تشكيك خاصي وجود، دفع ميشود. روش اين پژوهش، توصيفي‌ـ‌ تحليلي با رويكرد انتقادي است. مهمترين نتايجي كه اين تحقيق به آنها دست يافته عبارتند از: 1. مفهوم و مصداق ذاتاً واحد هستند 2. انتزاع مفهوم واحد از مصاديق كثير از حيث كثرت، ممتنع است 3. حقيقت مشترك، مبدأ انتزاع مفهوم واحد است 4. وحدت مفهوم از وحدت مصداق كاشفيت دارد 5. نسبت عنوان وجوب وجود به حقيقت وجود، نسبت ذاتي به صاحب ذاتي است و مفهوم وجوب وجود، از حاق وجود واجب، بدون حيثيت تقييدي و تعليلي، انتزاع ميشود 6. شبهة ابن كمونه بر برهان توحيد واجب الوجود بر مبناي امتناع انتزاع مفهوم واحد از مصاديق كثير دفع ميشود 7. در فرضي كه واجب الوجود، وجود صرف يا بسيط دانسته شود، شبهه طرح نميشود.

"توحید" و در پی آن توکل از مهمترین مسائل مورد بحث علم کلام مى‏باشد. از آن جا که کتاب احیای علوم غزالی ثمره دوره عرفانی غزالی است لذا نظرات او در این کتاب بیشتر رنگ و بوی عرفانی دارد. غزالی برای توحید چهار مرتبه قائل است، اول گفتن" لا اله إلا الله" در زبان، دوم اعتقاد قلبی به این قول، سوم این معنا را از طریق کشف به وسیله نور حق مشاهده نماید و این مقام مقربان است، و آن بدین گونه است که اگر چه اشیاى بسیارى را مشاهده مى‏کند، لیکن با وجود کثرات، آنها را صادر از خداوند یگانه ی قهار مى‏بیند، که این مرتبه را مطابق با توکل مى‏داند؛ و چهارم آن که در عالم وجود جز یکى نبیند و این مشاهده صدیقان است؛ که همان فناء فی لله است. غزالی برای توکل نیز سه مرتبه در نظر گرفته؛ اول این است که حالت او در مورد خداوند و وثوق به کفالت و عنایت او نظیر حالت او در وثوق به وکیل خویش باشد که این مرتبه از توکل مطابق توحید در مرتبه دوم است. درجه دوم که قوی‌تر است مانند حالت کودک در برابر مادرش بوده و این مرتبه از توکل نیز مطابق مرتبه سوم از توحید است. درجه سوم که بالاترین درجه توکل؛ که مانند مرده در دست غسال است؛ مطابق درجه چهارم از مرتبه توحید مى‏باشد. او معتقداست توکل ثمره توحید و توحید اصل و حقیقت توکل است؛ هر مرتبه از توحید منجر به مرتبه ای از توکل و نیز آن مرتبه از توکل موجب مرتبه ای بالاتر از توحید مى‏گردد یعنی هر مرتبه از توکل یا توحید منجر به پیشرفت مرتبه معنوی در انسان گشته و منجر به صعود به درجه بالاتر از دیگری مى‏گردد. لذا می توان گفت توکل فعل قلب و توحید قول قلب مى‏باشد.