جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بررسی اجتماعی بودن انسان، ضرورتِ وجود مسئولیت برای او، آگاهی از مسئولیت‌های اجتماعی و عمل به آن از مسائلی است که عدم توجه به آن زمینۀ بسیاری از انحطاط‌های اخلاقی در سطح جامعه خواهد بود؛ بنابراین مسئله‌ی مقالۀ حاضر، بررسی مفهوم اجتماعی بودن انسان و نیز بررسی اهمّ مسئولیت‌های اجتماعی افراد در جوامع اسلامی بر بنیاد سخنان امام علی(ع) در نهج‌البلاغه و نقش تعلیم و تربیت در تحقق این مسئولیت‌های اجتماعی انسان مبتنی بر دیدگاه امام علی(ع) است که هدف پژوهش حاضر، یافتن پاسخ این مسئله است. بر این اساس روش پژوهش، تحلیل محتوای کیفی و قیاس نظری بوده و بر این اساس سعی شده است، با بررسی متنِ نهج‌البلاغه و دیگر سخنان امیرالمؤمنین(ع)اهم مسئولیت‌های اجتماعی افراد شناسایی و پس‌ازآن نقش تعلیم و تربیت در تحقق چنین مسئولیت‌های اجتماعی تبیین گردد. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که ازنظر امام علی(ع) انسان بالفطره موجودی اجتماعی است و برای زیستن در اجتماع به‌ناچار باید با جامعه در ارتباط باشد و برای تحقق این امر لازم است به مسئولیت‌هایی همچون احساس مسئولیت نسبت به جامعه، رعایت حقوق، انصاف و عدالت‌خواهی نسبت به انسان‌ها، تعاون و همکاری در امور اجتماعی و معاشرت و برقراری روابط مهرآمیز با دیگران توجه داشته باشد.

خودکفایی و استقلال اقتصادی جامعه، اصلی است که پیوسته مورد توجه دین مبین اسلام بوده تا دولت‌های اسلامی بتوانند در سایة این اقتدار اقتصادی به آرمان‌های اعتقادی خود نیز دست یابند. در دنیای امروز بسیاری از جوامع، پایه‌های رشد و توسعة اقتصادشان را بر مبنای دنیاپرستی و مصرف‌گرایی بنا کرده‌اند؛ اما دین مبین اسلام، قدرت اقتصادی را ابزاری برای رسیدن به اهداف متعالی اسلامی و دستیابی به سعادت حقیقی انسان‌ها مي‌داند، اما چرا جوامع اسلامی در رشد و توسعة اقتصادی به اهداف خود نرسیده‌اند؟ پژوهش حاضر سعی دارد به روش توصیفی ـ تحلیلی به بررسی موانع رشد و توسعه اقتصاد در اندیشۀ اميرمؤمنان علی علیه السلام بپردازد، تا با شناخت این موانع، راهکاری برای رفع موانع دستیابی به یک اقتصاد سالم و پویا به دست دهد. یافته‌های این پژوهش بیانگر آن است که در راه رسیدن جامعه به اقتصادی مقتدر، موانع اخلاقی، اجتماعی، رفتاری و مدیریتی تأثیرگذارند.

یکی از مظاهر عدالت که در جوامع بشری مورد سنجش قرار می‌گیرد رعایت حقوق اقلیت‌ها است. و این نشانه‌ای از عدالت اجتماعی در آن جامعه دارد. در این مقاله بر آنیم سیره امیرمؤمنان علیه السلام را درباره اقلیت‌ها واکاوی کرده و به روش توصیفی تحلیلی و با استناد به کتاب‌های معتبر به عملکرد ایشان دراین‌باره به پردازیم. آنچه از گفتار و رفتار و توصیه‌های امام استفاده می‌شود این‌که به همه افراد به‌عنوان یک انسان قابل احترام نگریسته و دستور رعایت حقوق اقشار مختلف را با هر دین و آئین و نژادی توصیه می‌کرد و دستوراتی بسیار شگفت‌انگیز و عالی و متفاوت با دیگران دراین‌باره دارد. عملاً خود نیز به آن پایبند بود. برای همه انسان‌ها با هر تفکری حق حیات قائل بوده و عدالت اجتماعی، قضائی و امنیت اجتماعی و توجه به رفاه و مهربانی در دریافت مالیات را برای همه مردم در نظر داشت. حق آزادی ابراز عقیده به مخالفان خود داده و آنان را از بیت‌المال محروم نمی‌کرد. درباره حقوق اقلیت ها در حکومت علوی مقالات متعددی نوشته‌شده که بر محور فقه است و امتیاز این مقاله در این است که با بیان نکاتی بدیع از سیره حضرت با آنچه دیگران دراین‌باره گفته و نوشته‌اند، متفاوت است.

نهج البلاغه ارزشمند ترین کتابی است که پس از قرآن کریم می‌توان با تأمل و تفکر در آن، به ابعاد وجودی یک انسان کامل پی برد. این کتاب که منشور انسان‌سازی است، شیوه‌ی رشد و تحمل معنوی (زیست معنوی) انسان و جامعه را به خوبی آموزش می‌دهد. فقط کافی است اندکی در آن غوطه‌ور شده، تا از طریق آن مسیر معنویت و رسیدن به کمال، به بهترین وجه ممکن دریافت گردد. مقاله حاضر به بررسی نامه 31 حضرت علیه السلام در نهج‌البلاغه پرداخته و مدل زیست معنوی ایشان را در این نامه مورد بررسی و تحلیل قرار داده است. مطابق با الگوی حضرت علیه السلام در این نامه، انسان می‌تواند رشد و تحول معنوی را در سه گام کسب کند. گام اول آگاهی بخشی و بصیرت افزایی است که انسان با شناخت نسبت به خود، خدا، مرگ و ...به بصیرت و معرفت دست می‌یابد. گام دوم دنیاشناسی و شیوه‌ی برخورد صحیح با دنیا است، که به رشد و تحول معنوی انسان کمک می‌کند و ایشان را در برابر وسوسه‌های دنیوی مقاوم و پیروز می-گرداند و آن را در مسیر رستگاری یاری می‌بخشد. گام آخر نیز خودسازی معنوی است که می‌توان از طریق کسب فضائل و ترک رذائل، در دو بعد فردی و اجتماعی، نظیر کسب تقوا، یقین، زنده نگه داشتن قلب با یاد خدا، امر به معروف، آشتی با خلق، جهاد در راه خدا و ... و ترک رذائلی نظیر دوری و فاصله گرفتن از کار زشت، پرهیز از شک و شبهه و تسلیم شدن در برابر گمراهی، سطح معنویت فرد و جامعه را ارتقا بخشید.

حقوق متقابل حکومت و مردم از جمله مواردی است که دغدغه ذهنی بسیاری از حاکمان و دولتمردان بوده است؛ اما با این وجود مشاهده آن در بُعد عملی بسیار ناچیز و محدود می‌باشد. با مراجعه به سیره و سخنان حضرت علی علیه السلام به خوبی می‌توان مصادیق عدالت را در بعد نظامی آن مورد بررسی و ارزیابی قرار داد و به نتایج قابل توجهی دست یافت. علی بن ابی طالب علیه السلام در دوره کوتاه مدت حکومت خود با خودداری از عوام فریبی به دنبال رعایت عدالت بوده است؛ زیرا آن حضرت با توجه به اصل اساسی حاکمیت اسلامی معتقد بودند که انسان‌ها برابر و مساوی آفریده شده‌اند و برتری عرب بر عجم را بر اساس کلام قرآن باطل دانستند. همچنین ایشان در تقابل با مخالفان سیاسی خود نیز هیچ گاه از عدالت سیاسی عدول نکردند و با توجه به عهدشکنی و خودداری آنان از بیعت آنان را وادار به بیعت نکردند. تبیین، ارزیابی و بازنگری سیره سیاسی-نظامی امام علی علیه السلام با تکیه بر نهج البلاغه از آن جهت می‌تواند قابل تأمل باشد که ضمن مقایسه سیره عملی ایشان با سایر زمامداران، از آن به عنوان معیار جهت جامعه امروز استفاده کنیم. نظر به اهمیت موضوع این پژوهش به شیوه توصیفی-تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه‌ای می‌باشد.

یکی از نکات مهم در جنگ‌ها رعایت حقوق زنان، کودکان، سالخوردگان و افراد ناتوان است که از آن با عنوان حقوق بشر دوستانه(Humanitarian Law) یاد می‌شود. سازمان‌ها گروه‌ها و افرادی در نقاط مختلف جهان تحت این عنوان فعالیت می‌کنند. شناخت جایگاه این قانون در اسلام و تبیین مفاد آن در سیره علوی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. رعایت اصول جوانمردانه، خودداری از روش‌های غیرمتعارف در جنگ‌ها، حمایت از زنان و کودکان، حفاظت از افراد ناتوان و پیران و سالخوردگان و منع به‌کارگیری سلاح‌های مخرب از مهم‌ترین نکاتی هستند که در قوانین امروز بر آن تصریح شده و در سیره امیرالمؤمنین علی علیه السلام نیز مورد تأکید قرار گرفته و اجرایی شده‌اند. این نوشتار بر آن است تا با نگاهی به سیره امام علی علیه السلام به ویژه جنگ‌های عصر ایشان و بررسی توصیه‌های آن حضرت درباره گروه‌های ناتوان یا خارج از جنگ، راهکارهای امیرالمؤمنین علیه السلام برای حفاظت از آنان را تبیین کرده و به این پرسش پاسخ دهد که سیره امام علی علیه السلام درباره حقوق زنان، کودکان و افراد ناتوان دشمنان در جنگ‌ها که امروزه از آن با عنوان حقوق بشردوستانه یاد می‌شود چگونه بود؟

اکاوی سیره امام علی علیه السلام در تقسیم بیت‌المال نشان می‌دهد آن حضرت بیت‌المال را به صورت مساوی در بین مسلمانان تقسیم می‌کرد و کسی را بر دیگری ترجیح نمی‌داد. سوالی که در این جا مطرح شده این است که چرا امام علی علیه السلام در این‌باره سوابق ایمانی افراد، از جمله زمان اسلام آوردن آنان و یا سوابق جهادی آنان را لحاظ نمی‌کرد؟ این پژوهش که با بررسی منابع متقدم و بهره‌گیری از روش تحلیل تاریخی سامان یافته، نشان می‌دهد اولاً: موارد مصرف بیت‌المال در دوره امام علی علیه السلام منحصر به تقسیم مساوی آن نبوده، بلکه بخش عمده‌ای از آن در امور دیگری چون رسیدگی به اقشار نیازمند و از کارافتادگان، مجاهدان مسلمان، هزینه‌های جنگ، پرداخت حقوق و دستمزد ماموران دولتی مصرف می‌شده است. ثانیاً: آن حضرت ضمن توجه به ارزش و جایگاه افراد، استنادش در این شیوه، به قرآن کریم و سیره رسول خداصلی الله علیه و آله بوده است.

هدف پژوهش حاضر بررسی شیوه‌ی تفکر شیعی در تمایز با تفکر اهل‌سنت در خصوص مبانی، اصول، قواعد و پیش‌فرض‌های قدرت سیاسی بود. در این راستا، با روش توصیفی – تحلیلی، قدرت سیاسی در تفکر امامت شیعی با تاکید بر امامت علی علیه السلام و در تفکر امامت سنی با تاکید بر رویکرد خاص اهل‌سنت به مساله‌ی خلافت مورد بررسی قرار گرفت. در مجموع پیرامون تمایز معنای امامت در میدان معنایی شیعه و سنی می‌توان گفت که نزد اهل‌سنت، امامت به معنای خلافت در نظر گرفته شده است. شیوه‌ی استدلال اهلِ‌سنت بر حکومت و قدرت سیاسی، عموماً بیرون شریعت و مستند به عرف و ضرورت‌های عقلی است، هرچند که از شریعت بر نظریه‌ی قدرت، استشهاد و مؤید می‌آورند. در مقابل، در تفکر شیعی، امامت مجموعه‌ نقش‌هایی است که حول ولایت و مرجعیت دینی امام در نظر گرفته می‌شود و قدرت سیاسی یکی از آن نقش‌ها خواهد بود. زمانی که مرجعیت دینی به عنوان وجه جامع مناصب امام در نظر گرفته شود، ولایت و مرجعیت سیاسی نیز حقِ امام معصوم خواهد بود. در این صورت، تصویر جدایی شئون امامت ازجمله زعامت و رهبری سیاسی جامعه از جایگاه مرجعیت دینی امام، نادرست است.

امروزه حقوق شهروندی یکی از مسائل مهم جوامع علمی بالخصوص در میان حقوقدانان و پژوهشگران محسوب می‌گردد؛ زیرا نهادینه شدن یک جامعه بر مبانی فکری دمکراسی، مستلزم توجه به مبانی این نوع حقوق در حکومت می-باشد. کشور ایران نیز به عنوان یک کشور اسلامی، باید مبانی حقوق شهروندی از دیدگاه اسلام تدوین کند؛ تا با ایجاد یک الگوی صحیح و متناسب با زمان، حکومت علوی را در سراسر جهان برای تمام عدالت پیشگان معرفی نماید. سؤالی که مطرح می‌شود؛ این است که، «مبانی حقوق شهروندی» در سیره حکومتی امام علی علیه السلام چگونه بوده است؟ این نوشتار کتابخانه‌ای، با بررسی مبانی حقوق شهروندی در نهج البلاغه از دو بُعد علمی و کاربردی بر این واقعیت دلالت دارد؛ که: برخلاف حقوق شهروندی در نظام-های دموکراتیک جهان که مبتنی بر حق محوری و تکلیف محوری هستند؛ حقوق شهروندی در حکومت امیرمؤمنان علیه السلام با دو منبع معتبر اسلام؛ قرآن کریم و سنت پیامبر اکر صلی الله علیه و آله ارتباط مستقیمی دارد. لازم بذکر است؛ امام علیه السلام مشروعیت حکومت را الهی می‌‌داند؛ که با اقبال مردم در یک جامعه محقق می‌شود. دین و سیاست نیز در کلام علی علیه السلام رابطه‌ای تنگاتنگ و ناگسستنی با هم دارند. امام علیه السلام رابطه‌ی فرمانروایان و شهروندان، را چون حق و تکلیف، دوسویه و متقابل می‌داند. مردم در حکومت اسلامی دارای مسئولیتی سنگین در قبال اجتماع و نظام اجتماعی، از جهت مشارکت فعال در عرصه‌های اجتماع و تعیین نوع حاکمیت دارند و در مقابل، حکامان اسلامی باید برای رشد و تعالی انسانیت در جامعه چهار زمینه را ایجاد نمایند: 1- اجرای عدالت در تمام سطوح کشور. 2- تأمین امنیت در همه عرصه‌ها(اجتماعی- فرهنگی- اقتصادی). 3- تأمین رفاه همه شهروندان بدون لحاظ کردن نوع گرایش‌های دینی و فکری. 4- ایجاد زمینه مناسب حقوق اجتماعی در جامعه برای رشد و تعالی انسان‌ها.

منشأ مشروعیت حکومت­ها از اساسی‌ترین مباحث در حوزة مطالعات سیاسی است که به جهت تأثیرگذاری آن در کارآمدی، بقا و تثبیت حکومت­ها، از مباحث ضروری و مورد اهتمام تلقی می­شود. مقاله حاضر با نگاه کلامی و با روش توصیفی – تحلیلی مبانی مشروعیت حکومت علوی را از دیدگاه ایشان در نهج‌البلاغه مورد بررسی و تحلیل قرار داده است. نگارنده در این پژوهش ابتدا موارد استشهاد حضرت(ع) بر مشروعیت حکومت خود را احصا کرده و سپس به تبیین چگونگی مشروعیت و حقانیت حکومت امام علی(ع) با تأکید بر سخنان امام (ع) در نهج­البلاغه پرداخته است. یافته­های پژوهش حاکی از آن است که امام علی(ع) در موارد فراوانی در این کتاب شریف به بحث پیرامون حقانیت خود به مقام ولایت و خلافت پرداخته و با صراحت تمام الهی بودن حاکمیت خویش را به پشتوانة دلایل متعدد به اثبات رسانده است. در دیدگاه حضرت(ع) منصب ولایت و سرپرستی جامعه، مقام و منصبی الهی است و منشأ مشروعیت حکومت مستند به اراده خداوند است. بر این اساس تحقیق مشروعیت حکومت از دیدگاه ایشان بر پایة ملاک‌هایی نظیر نصب از سوی خداوند، نص پیامبر، عصمت و اعلمیت استوار است. در کنار این ملاک­های اصلی و بنیادین، حضرت مطابق ملاک‌هایی که خلفا براساس آن حق حاکمیت را برای خود محقق می‌دانستند نیز به احتجاج برخاسته و در مقام اقناع به مقبولات مخالفین خود استناد کرده و از این رهگذر نیز حق ولایت و مشروعیت حاکمیت خود را به اثبات رسانیده است.