جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

‫ختم ولايت در عرفان نظري پس از ابن عربي، از مباحث مهم عرفاني است و در حقيقت، پايان سير عارفان است و اساس جميع کمالات در عرفان به حساب ميآيد. تجلي اين صفت در خاتم اوليا، بالاترين مراتب قرب به حق شمرده ميشود. البته کلمات به ظاهر ناسازگار ابن عربي در مورد ولايت مطلقه که مصداق آن حضرت عيسي عليه السلام است، و ولايت مقيده که مصداق آن گاهي اميرالمؤمنين عليه السلام وگاهي امام مهدي? و يا مردي از عرب و گاهي خود ابن عربي است، ايجاد پارهاي از اشکالات و انتقاد از وي شده است. امام خميني نيز خاتم اوليا را بر مبناي انديشه شيعي و عرفاني، حضرت حجت? دانسته و آراي اين دو عارف در نهايت به هم ميرسد. پژوهش حاضر در ضمن پنج فصل، به بررسي خاتم اوليا از ديدگاه امام خميني و ابن عربي پرداخته است. نگارنده در آغاز پس از بيان مفاهيم کليدي، به بيان حقيقت ولايت و خاتميت پرداخته و پس از آن، چيستي خاتميت و نبوت و ارتباط آن با ولايت را بررسي کرده و مباني و شرايط ولايت را از نظر امام خميني و ابن عربي بيان کرده است. وي در ادامه به مبحث اصلي، يعني خاتم اوليا در انديشه ابن عربي و امام خميني پرداخته و اين نتيجه را بيان کرده است که در کلام ابن عربي تنافي وجود ندارد. بالاترين مقام به معصومان عليه السلام اختصاص دارد و اولياي الهي نيز به شئوني از آن دست مييابند. ولايت باطن نبوت به شمار ميآيد و در واقع جنبه الهي نبوت است. کسي که به مقام فناي حق رسيده است، اگر جنبه رسالت داشته باشد، نبي ورسول خواهد بود، و اگر جنبه رسالت نداشته باشد، فقط ولي و نبي خواهد بود. در ديدگاه امام خميني، ولايت عامه در وجود حضرت آدم و عيسي عليه السلام تحقق پيدا کرده است. با اين وجود، امام خميني? معتقد نيست که وجود ايشان با وجود حق يکي شده است. اما ولايت خاصه که بعد از فناي عبد حاصل ميشود، مخصوص مهدي? است.

‫اين نوشتار در صدد تعريف نفس انساني و تبيين مراتب و سير تکاملي آن بر اساس ديدگاه مکتب عرفاني ابن عربي و حکمت متعاليه ملاصدراست. فيلسوفان مشائي نفس انسان را به صورت يک ذات مجرد مي‌دانند که آفريده شده و تا آخر نيز به همين صورت باقي مي‌ماند و تنها از نظر کمالات ثانويه و عوارض و اوصاف، قابل تغيير و تحول است. عرفا و حکماي حکمت متعاليه بر خلاف آنها معتقدند: انسان تنها موجودي است که مي‌تواند به تمام مراتب کمال برسد. از نظر ملاصدرا نفس به عين حدوث بدن حادث مي‌شود، نه پيش از آن؛ زيرا نفس صورت بدن است. سپس به تدريج در نتيجه حرکت جوهري سير استکمالي خود را مي‌پيمايد؛ تا اينکه به مقام تجرد برسد. اما نفس، هم در حدوث و هم در اين سير استکمالي نيازمند بدن است. البته از نظر ملاصدرا نفس در حدوث جسماني، اما در بقا روحاني است. عرفا مانند ابن عربي، به جاي نفس واژه روح را به کار مي‌برند. آنان روح را هم حادث مي‌دانند و هم قديم؛ ليکن قديم بودن روح از جهت وجود اجمالي همه ارواح به نحو وحدت در نزد علت آنهاست؛ نه اينکه آنان معتقد به وجود مستقل و منفصل ارواح انساني باشند. در رابطه با کمال نفس، ملاصدرا از راه حرکت جوهري، استکمال را ثابت کرده؛ ولي عرفا با فرضيه تجدد امثال، آن را به اثبات رسانده‌اند.گرچه ميان اين دو نظريه تفاوت‌هايي وجود دارد، ولي هر دو در اين نتيجه مشترک‌اند که عالم هستي ثبات و سکون ندارد. نويسنده پس از بيان ديدگاه‌ها در باره سير تکاملي نفس، به مراتب نفس و موضوع وحدت يا کثرت نفس مي‌پردازد و بيان مي‌دارد: برخي نفوس را متعدد مي‌دانند و برخي به وحدت نفس قائل‌اند؛ لذا قائلان به وحدت نفس، نفس نباتي، حيواني و انساني را مراتب مختلف يک حقيقت واحد ذکر کرده‌اند. از نظر افلاطون، هر انساني به تنهايي سه نفس نباتي، حيواني و انساني دارد و اين نفوس هر کدام وظايف خاصي را ايفا مي‌کنند. در مقابل، حکماي مشاء معتقدند که انسان يک نفس بيشتر ندارد؛ همراه با قواي گوناگوني که در خدمت اويند. بنابر اين، کار نفس با کار قوا متفاوت است. از نظر ملاصدرا بين نفس و قواي آن ارتباط وثيق غير قابل تفکيک وجود دارد. او اين ارتباط را شأنيه مي‌داند؛ به اين معنا که در عين واحد بودن، مي‌تواند خود را در شئون مختلف، متمايز نشان دهد.

‫موضوع اين تحقيق، تبيين اعيان ثابته از منظر وجود‌شناختي و جايگاه آن در نظام معرفتي عرفان ابن عربي است. در اين رابطه نگارنده تلاش مي‌کند وجود عالمي به نام اعيان ثابته را که قبل از ايجاد ممکنات و اعيان خارجي در مرتبه واحديت از طريق اقتضاي اسماي الهي به کمالات خويش به صورت صور اسماي الهي در صُقع ربوبي قرار گرفته‌اند، ثابت نمايد. به اعتقاد ابن‌عربي، اعيان ثابته قبل از وجود عيني‌شان، در عالم ديگري ثبوت داشته و کل جهان، پيش از آنکه وجود پيدا کنند، در مرتبه واحديت تقرر و تعين داشته‌اند. از نگاه او هستي داراي پنج مرتبه است: 1.عالم ذات و کنه وجود حق که غيب مطلق است و قابل شناخت نيست؛ 2.عالم واحديت؛ 3.عالم ملکوت و عقل و روح؛ 4.عالم مثال؛ 5.عالم طبيعت که تجليات و ظهور حق است. در مرتبه واحديت، اسماي حسناي الهي با تمام اقسامش و صفات ذات حق و اعيان ثابته قرار دارند. به اعتقاد ابن عربي، در اين مرتبه، گويي ذات حق از غيب مطلق بيرون آمده و به صورت اسما و صفات تجلي کرده است؛ و گرنه از ذات صرف، هيچ خبر و معرفتي نيست. پس اعيان ثابته در نظام معرفتي محيي‌الدين عبارت است از حقايق و ماهيات و بلکه تمام ماسواي حق و صورت علمي جميع ممکنات عالم در نزد حق تعالي. نويسنده سپس به بيان نتايج اين بحث مي‌پردازد. به اعتقاد وي، ابن عربي با اين طرح ابتکاري خويش، توانسته است بسياري از معضلات هستي‌شناسي را حل و فصل کند؛ مثل آفرينش از عدم و چينش مراتب هستي از ذات احديت تا عالم شهادت و کيفيت ارتباط مراتب هستي با هم و با ذات احديت. از ديدگاه وي، اعيان ثابته چون از اسماي حسناي الهي نشئت مي‌گيرند، با تکثر اسما، اعيان نيز متکثر مي‌شوند؛ بدون اينکه تکثري در ذات حق رخ دهد. بنابر اين، او علم حق به ماسواي خود را از اين طرق حل مي‌کند. وي اين مرتبه را تجلي اوّلي ذات حق مي‌داند و معتقد است که در تجلي دوم، کل هستي از عالم ثبوت علمي به وقوع عيني انتقال مي‌يابد و اين عالم عيني چيزي جز ظهور اسماي الهي نيست. وي در اين نظام معرفتي خويش، موضوع علم الهي به موجودات، عدل الهي، خير و شر، و جبر واختيار را تبيين ميکند و کلِ نظام و بينشِ عرفاني خويش را تفسيري از قرآن مي‌داند و در تثبيت مسائل عرفاني‌اش، به آيات استناد مي‌کند.

‫مسئله خير و شر که از دشوارترين مباحث ديني به شمار مي‌رود و در انديشه‌هاي کلامي و فلسفي پيشينه درازي دارد، سابقه تاريخي آن در عرفان نظري، به محيي الدين بن عربي برمي‌گردد. در اين تحقيق که به ادعاي نويسنده، براي نخستين بار انجام مي‌گيرد، ديدگاه ابن سينا، به عنوان مؤثرترين فرد در فلسفه مشاء، و ابن عربي، به عنوان مؤثرترين فرد در عرفان نظري، در مسئله خير و شر بررسي و مقايسه ميشود. ابن عربي با مباني وحدت شخصي وجود، نظام احسن الهي، تفاضل و تقابل وجوه و اعيان ثابته، و ابن سينا با مباني واجب الوجود، مراتب موجودات و نظام احسن، به تحليل اين موضوع پرداخته‌اند. نگارنده به شرح مباني اين دو مي‌پردازد و مسئله خير و شر را براساس مباني آنها، مطالعه و مقايسه مي‌کند. وي ابتدا بر اساس واجب الوجود و وحدت شخصي وجود، موضوع خير و شر را بررسي مي‌کند. در ديدگاه هستي‌شناسي ابن سينا، وحدت شخصي وجود مطرح نبوده است. اما براساس برخي از مباني نظري ايشان، شر بالذات از سراسر نظام هستي نفي مي‌شود. ابن عربي معتقد به وحدت شخصي وجود بود و براساس اين نظريه، شر از سراسر هستي منتفي مي‌شود؛ چرا که به نظر او در نظام هستي بيش از يک وجود نيست و آن هم خير محض است و موجودات ديگر، اضافات اشراقي وجود اويند. با توجه به اين امر، همه موجودات داراي شرافت، طهارت، خيريت و علوّ ذاتي هستند. بنابر اين، از نگاه هر دو، شر ذاتي در نظام هستي وجود ندارد؛ البته با اختلاف مباني و تفسيري که دارند. براساس ديدگاه بوعلي، شر نسبي وجود دارد؛ ولي برمبناي ابن عربي شر نسبي هم وجود ندارد. همچنين ابن عربي از حيث نظام احسن نيز شر را مطلقا نفي مي‌کند؛ ولي براساس تفاضل و تقابل وجوه، ميان شرور طبيعي و غير آن فرق گذاشته است. او شرور طبيعي را به حسب ادراکِ فاعلِ شناسا تلقي نموده و شرور ذاتي سلوکي را در حد لوازم اعراض پذيرفته است. از نظر ابن سينا، گرچه شر براساس وحدت واجب الوجود و نظام احسن، از نظام امکاني منتفي شد، اما براساس حرکت و تصادمات برخي پديده‌هاي مادي، في‌الجمله شرور در بخشي از عالم طبيعت تثبيت مي‌شود.

---

---

---

---

---

---