جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تبیین سازوکار زبان و عناصر روایی در بیان کرامات اولیا از مباحث مهم در سبک‌شناسی زبان عرفان است. کرامات اولیا از آن‌جا که متعلق به جهانی پیچیده و وصف‌ناپذیرند، راوی در زبانی متفاوت با زبان عادی می‌کوشد تا در قالب نقل روایاتی به بازسازی عالم لایُدرَک و لایُفهمِ کرامات بپردازد و این دیگر به هنر وی بستگی دارد که تا چه اندازه بتواند به صحنه رؤیت‌شده شکل ببخشد. نوشتار حاضر می‌کوشد تا ضمن بحثی در باب مرز میان کرامات و خرافات و تفاوت باور به مسأله کرامات با خرافه‌پرستی و پرهیز از خلط میان این دو، ابتدا با ذکر شواهدی از مقامات عرفانی، به تحلیل پاره‌ای از شگردهای روایی و تأثیر آن در حقیقت‌مانندی کرامات بپردازد و سپس گرایش زبان این‌گونه روایات را از تمثیل به استعاره بازنمایی کند. برآیند این پژوهش آن است که راوی به نسبت هنر روایتگری خویش، می‌کوشد با بهره‌گیری از انواع شگردهای روایی، کرامات شگفت‌آور را باورپذیر و حقیقت‌مانند جلوه ‌دهد؛ ولیکن این کوشش در ادوار بعد به موازات انحطاط تصوف و آشفتگی‌های سیاسی-اجتماعی، به سستی و ابتذال در زبان و محتوا می‌گراید؛ چنانکه تدریجاً از زبان ساده و تمثیلی مقامات عرفانی در ادوار آغازین تصوف فاصله گرفته و به زبانی بیمارگون و استعاری در ادوار بعد بدل می‌گردد؛ اما نه استعاره‌های لفظی و زبان رمزی و نمادین که ناشی از نارسایی زبان در بیان تجارب عرفانی است؛ بلکه کاربرد استعاره‌های مفهومی در سطحی گسترده در جهت اهداف و منافع گوناگون.

چکیده در این مقاله با روش تحلیلی - انتقادی به بررسی دیدگاه جورج پاتیسون در باب رابطۀ دین و هنر می‌پردازیم. پاتیسون تأملات خود را در مسیر آنچه مندرج می‌کند که خود الهیات هنر نامیده است. او به این نتیجه رسیده که هنر نه ابراز زیردست الهیات، بلکه نوعی نگرش زیبایی‌شناختی به جهان هستی است، نگرشی که ضمن پاسداشت گوهر زندگی، به رهاوردی معنوی منتهی خواهد شد. او نگاه مطلوب خود را بیش از کلیسا و الهیات رسمی مسیحی، در طریقت بودایی ذن جست‌وجو می‌کند و البته همزمان از رمانتیسم و اندیشۀ پست‌مدرن فاصله می‌گیرد. اما به‌نظر می‌رسد حاصل نظریات او نه الهیات هنر، بلکه رویکردی هنری به دین و تفسیری زیبایی‌شناختی از زندگی است که می‌توان آن‌ را با تعبیر الهیات هنری متمایز کرد و اشکال‌های وارد بر آن ‌را برشمرد.

مولف در این کتاب دو جریان فرهنگی دینی متفاوت را بررسی می‌کند که یکی به حوزه عرفان و تصوف اسلامی اختصاص یافته دیگری مربوط به الاهیات مدرن مسیحیت قرن بیستم است .وی بدین منظور آرا و دیدگاه‌های "ابن عربی "و "رودلف اتو "را درباره تجربه دینی، عناصر عقلانی و غیر عقلانی دین، تجربه مینوی، تجربه عرفانی، ولایت، نبوت و رسالت را مقایسه و ارزیابی می‌کند" .ویژگی‌های تجربه مینوی"، "پدیدارشناسی و تجربه دینی"، "عینیت تجربه دینی"، "هسته مشترک تجربه‌های دینی"، "چیستی و انواع تجربه‌های عرفانی"، "تجربه عرفانی و معرفت به حقیقت هستی "و "وحدت ادیان "از جمله مباحث این کتاب است .

این کتاب در باب یکی از مهم ترین حوزه‌های دین پژوهی در عصر دجدید یعنی مسأله «تجربه دینی» نگاشته شده است. نویسنده تا پس از شرح آرای دو تن از بزرگان شرق و غرب یعنی محی‌الدین عربی و رودلف اتو، این مسأله را مورد بررسی قرار می‌دهد. این نوشته شامل سه بخش می‌باشد که در بخش اول مشتمل بر هشت فصل مبانی نظری تجربة دینی از دیدگاه اتو مطرح می‌شود و در بخش دوم طی شش فصل مبانی نظری تجربه دینی از دیدگاه اتو مطرح می‌شود و در بخش دوم طی شش فصل مبانی نظری تجربه دینی از دیدگاه ابن عربی توصیف می‌شود و در بخش سوم نیز طی شش فصل به تطبیق آرای این دو اندیشمند می‌پردازد.

از آخرین تلاشهای فلسفی هیک پیش از مرگش، رفع تعارضات جدیدی بود که در حوزه علم و دین مطرح شده است. از این جهت وی به عنوان یک فیلسوف دینِ متأله سعی میکند چالشهایی را که یافته- های علم عصبشناسی در برابر تجربه دینی قرار داده است، مرتفع کند. هدف اصلی نوشتار حاضر بررسی نظر هیک در این باب است. این بررسی در دو محور کلی انجام گرفته است: در ابتدا دیدگاه هیک درباره تجربه دینی تبیین و بررسی شده، سپس نحوه پاسخ او به مناقشات برآمده از عصب شناسی ارزیابی و بررسی شده است. با بررسی دیدگاه هیک و با توجه به نقدهایی که در دو بخش جداگانه بر دیدگاه وی مطرح کردیم، روشن شد که اگر هم چالشی میان مباحث عصبشناختی و بحث تجربه دینی وجود داشته باشد- که این خود محل مناقشه است- به نظر نمیرسد اراده علمی- فلسفی هیک برای حل این چالش کافی باشد.

پل ریکور (Paul Ricoeur) فیلسوف و ادیب سرشناس فرانسوی است که در سال ۱۹۱۳ در والینس فرانسه به دنیا آمد و سیزده سال پیش، در ۲۰ مه ۲۰۰۵ از دنیا رفت. او متفکری برجسته است که از مهم‌ترین نظریه‌پردازان هرمنوتیک به شمار می‌آید. آثار گوناگونی از او و درباره او به فارسی ترجمه و تألیف شده است و از این رو، نام و آرای او برای فارسی‌زبانان و علاقه‌مندان حوزه‌های اندیشه و نظریه ادبی آشناست. داریوش شایگان از خاطره گفت‌وگویش با این فیلسوف فرانسوی در سفری که او به ایران داشته است سخن گفته است. آن‌طور که شایگان می‌گوید، در شهر مشهد با پل ریکور گفت‌وگویی درباره مذهب داشته است که شایگان در ضمن آن گفت‌وگو به پل ریکور پیشنهاد می‌کند که به زیارت حرم امام رضا برود تا “هیبت” (tremendum) یا “درد تقدس” را تجربه کند. و روز بعد که شایگان را می‌بیند، با او درباره نکته‌ای که از زیارت دریافته است، سخن می‌گوید. کتاب “زیر آسمان‌های جهان” که نخستین بار در سال ۱۳۷۴ منتشر شده است، مجموعه گفت‌وگوهای رامین جهانبگلو با داریوش شایگان است که موضوعات گوناگونی را در بر دارد و علاوه بر آن‌که به زندگی داریوش شایگان و کودکی و جوانی و تحصیلات او می‌پردازد خط فکری این اندیشمند معاصر ایرانی را نیز به‌خوبی دنبال می‌کند. در واقع این کتاب خلاصه‌ای از زندگینامه و خط سیر فکری شایگان از کودکی تا زمانِ گفت‌وگو هاست. این گفت‌وگوها به زبان فرانسه انجام و منتشر شده است و نازی عظیما آن را به فارسی برگردانده و نشر فرزان روز در تهران منتشر کرده است. عناوین بخش‌های اصلی این کتاب از این قرار است: “از تهران تا لندن”، “در جست‌وجوی شرق”، “از الهیات سلبی تا ایدئولوژی‌زده کردن سنت”، “گفت‌وگوی تمدن‌ها”، “از بعد شبانه روح تا معرفت روزینه علم”، “چگونه می‌توان فرانسوی بود؟”، “پنج اقلیم حضور ایرانی”، “اسکیزوفرنی فرهنگی”، “علم و فلسفه: آیا اتحادی نو میسر است؟” در بخش “در جست‌وجوی شرق” شایگان در ضمن بحثی درباره “امر قدسی” به خاطره دیدار و گفت‌وگویش با پل ریکور در مشهد اشاره می‌کند. این بخش از ص ۹۴ کتاب زیر آسمان‌های جهان را بخوانیم: امر قدسی حتی بیرون از دایره مذهب نیز وجود دارد. می‌دانید، امر قدسی الزاماً امری اخلاقی نیست. به یاد دارم که زمانی در مشهد با پل ریکور، که برایش احترامی فوق‌العاده قائلم گفت‌وگویی داشتیم، از مذهب می‌گفتیم. ریکور به عنوان فیلسوف پروتستان دیدی اخلاقی به مذهب داشت. به گمان من مذهب ضرورتاً اخلاقی نیست، زیرا از نظر مذهب انسان می‌توان هم مؤمن واقعی باشد و هم گناهکار. انسان می‌تواند با امر الهی، فارغ از همه رده‌های کلامی ـ اخلاقی رابطه‌ای محرم برقرار کند. به یاد دارم که به ریکور پیشنهاد کردم که به زیارت حرم امام رضا برود. زیرا آن‌جا محیط مطلوبی برای تجربه هیبت (tremendum) یا درد تقدس در مستقیم‌ترین شکل بیانش بود. فردای آن روز که دوباره ریکور را دیدم، به من گفت که از این جنبه از مذهب به‌کلی غافل بوده است، حتی غیبت الوهیت می‌تواند شکل منفی‌ای از قدسیت باشد. گمان می‌کنم که حتی اگر عمر همه مذاهب جهان به سر رسد، این تجربه هرگز از روی زمین محو نخواهد شد، این تجربه‌ای است که در اعماق جان انسان ریشه دوانده است. همه مسئله جهانِ فروپاشیده ما آن است که بتوان فضاهای نامتناجس قدسی و دنیوی را تنظیم کرد و از برخورد خصم‌آمیزشان جلوگیری نمود، به نحوی که هر یک مکان خاص خود را بیابد.

کتاب حاضر ذیل سه بخش اصلی با این عناوین تدوین شده است" :تجربه دینی و تقسیمات آن"، "تجربه گرایی دینی "و "تجربه و تفسیر دینی ."نگارنده بر این باور است که "تجربه دینی "از دو منظر قابل بررسی است، "معرفت شناختی "و "پدیدار شناختی" ."در قسم دوم که مبحث اصلی کتاب محسوب می‌شود تقسیم تجارب دینی، بیان ویژگی‌های آن‌ها، ارتباط آن‌ها با گوهر دین، اعتقادات و تعالیم دینی (شامل احکام و اخلاق) محل بحث است ."نگارنده با توجه به پدیدارشناسی تجربه دینی، آرای نظریه پردازان این دیدگاه نظیر :شلایر ماخر، آلستون، پرادفوت، اتو، اشیس و ویلیام جیمز را نقد و بررسی کرده است .وی در فصل نخست که "تجربه دینی و تقسیمان آن "عنوان گرفته به بحث درباره مبادی تصوری و برخی مبادی تصدیقی پرداخته، تعاریف و تقسیمات تجربه دینی را ذکر کرده است . در فصل دوم، مطالبی درباره ارتباط گوهر دین و تجربه دینی فراهم آمده است . در این فصل تجربه دینی به صورت عام به نظریاتی اطلاق شده که گوهر دین را نوعی تجربه می‌دانند .نگارنده در این فصل، دلایل اثبات این مدعا که گوهر دین نوعی تجربه است، بررسی و ارزیابی می‌کند .در فصل سوم با طرح مباحث معرفت شناختی تجربه دینی، این اصل معرفت شناختی که "تجربه بدون تفسیر ممکن نیست " بررسی و ارزیابی می‌شود .