جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در پهنه جهان اسلام، در ساحات گوناگون عرفان و علوم باطنی، حکمت و دانش­های عقلی، اخلاق نظری، کلام و معارف عقیدتی، قرآن، فقه و حدیث و علوم نقلی و حتی دانش تاریخ می‌توان از «دیگری» سخن گفت و موضع اندیشمندان مسلمان را در این موضوع در هر حیطه به طور جداگانه به نظاره نشست. آنچه در این مقاله مطرح است، بررسی مسئله «دیگری» در ساحت دیگر شرایع از نظرگاه محیی الدین ابن­عربی است. بدین منظور، پرسش از حقانیت یا عدم حقانیت ادیان به آثار ابن­عربی عرضه گردیده و مبنای فکری او در برابر مسئله دیگر شرایع مورد بررسی قرار گرفته است. پرسشی که هرچند برای خود او به عنوان مسئله مطرح نبوده است اما بررسی آن، رویکرد ابن­عربی را به عنوان یک عارف مسلمان در مواجهه با دیگر شرایع نشان می‌دهد و از جمله فروع دیدگاه او در برابر مقوله عام «دیگری» به شمار می­آید.

مجموعه مقالات همایش جهانی حکیم ملاصدرا جلد نهم- ملاصدرا ـ منطق، اخلاق و کلام این کتاب جلد نهم از مجموعه مقالات همایش جهانی حکیم صدرالمتألهین شیرازی است. در این جلد مقالات مقوله منطق و فلسفه منطق (شامل ۱۱ مقاله) و مقالات مقوله فلسفه اخلاق (شامل ۱۶ مقاله) و ۶ مقاله از مقالات مقوله کلام و فلسفه دین آمده است. مقالات این کتاب در مجموع ۳۳ مقاله است که از میان آنها ۱۴ مقاله از انگلیسی، یک مقاله از زبان فرانسه و دو مقاله از عربی به فارسی ترجمه شده است. عناوین برخی از مقالات و نویسندگان آن عبارتند از: ـ‌ ملاصدرا و تحول قضایا به حملی موجب کلی ضروری: احد فرامرز قراملکی ـ‌ منطق زمان و نظریه اقتران شرطی ابن‌سینا: لطف‌الله نبوی ـ‌ نگاهی گذرا به نگاشته‌های منطقی از آغاز تا عصر ملاصدرا: محسن برزگر ـ‌ حقیقت چیست؟: پال هورویچ ـ اصول تربیتی فلاسفه و متکلمین اسلامی و مقایسه آنها با علوم تربیتی: علی قائمی امیری ـ ‌اهمیت عقاید دینی در تصمیمگیری پزشکی در مورد پایان زندگی: هانس مارتین زاس ـ ملاحظاتی درباره مفهوم قلب از نظر ملاصدرا: پل بالانفه ـ ‌زیست اخلاق و ژنتیک انسانی: لودگر هونفلدر ـ‌ پلورالیسم و وحی از منظر صدرالمتألهین شیرازی و پل‌تیلیش: اعلاء تورانی این کتاب بهمراه شرح مختصری از نویسندگان مقالات در ۵۱۴ صفحه از سوی بنیاد حکمت اسلامی صدرا منتشر شده است.

پلورالیزم (کثرت‌گرایی) دینی، یکی از مهم‌ترین مباحث فلسفه‌ی دین است که در جامعه‌ی فرهنگی ما شایع شده است. عبدالکریم سروش، که یکی از مهم‌ترین حلقه‌های جریان روشن‌فکری ایران است، مهم‌ترین مروج این نظریه در کشورمان به شمار می‌آید. به نحوی که در ایران تقریباً پلورالیزم دینی را با آراء سروش می‌شناسند. با آن که به طور کلی، نظریات وی متأثر از جریانات عمده‌ی فلسفی در غرب است ولی با این همه، تلاش چندانی برای نمایان ساختن وجوه متعدد این تأثیرپذیری صورت نگرفته است. مقصود این نوشتار، علاوه بر تحلیل جنبه‌های آشکارتر تأثیر پذیری سروش از مکاتب فلسفی غرب چون کانت و هرمنوتیک فلسفی، آشکارسازی وجه پنهان بهره‌مندی وی در طرح این نظریه از دیدگاه‌های فلاسفه‌ای چون نیچه و ویتگنشتاین بوده است؛ وجوهی که به نظر می‌رسد کمتر به آن‌ها توجه شده است ولی از نقش بسزایی در فهم بهتر آراء سروش برخوردارند. در این راستا وام گیری سروش از نظریه نومن و فنومن کانت و نیز تأثیرپذیری عمومی او از سوبژکتیویسم کانتی، مبانی هرمنوتیک فلسفی گادامر و هایدگر، نظریه بازی‌های زبانی ویتگنشتاین و نیز نظریه منظر گرایی نیچه مورد توجه، تدقیق قرار گرفته و از طریق تحلیل و نقد آن مبانی و زیرساخت‌ها، اصل نظریه کثرت گرایی دینی سروش نیز مورد بررسی و نقادی قرار گرفته است.

لفظ پلورال(Plural) در لغت به معنای جمع، کثرت، چندگانه و متکثر و لفظ پلورالیسم(Pluralism) به معنای تکثر و چندگانه گرایی، آیین کثرت، تعدد مقام و ... می باشد. که تنها به حوزه دین و الهیات محدود نشده و در زمینه‌های مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد. مانند پلورالیسم سیاسی،‌ اجتماعی، فرهنگی و... به طور کلی پلورالیسم دینی که نقطه مقابل وحدت گرایی(monoistic) است را می‌توان به دو بحث کثرت‌گرایی در فهم دین و کثرت‌گرایی در خود دین تفسیر نمود که معنای آن هم ناظر به هر دو بحث می باشد. ابعاد پلورالیسم دینی را می‌توان رفتاری، ‌رستگاری و ‌حقانیت دانست، بررسی پژوهش‌های مرتبط با پلورالیسم دینی حاکی از این است که به دو شخصیت عمده این مکتب یعنی سروش و لگنهاوزن که هر کدام به نوبه خود در این زمینه صاحب نظر می‌باشند کمتر پرداخته شده لذا این پژوهش ناظر به دو شخصیت فوق می‌باشد.بنابر یک دیدگاه در عالم دینداری و نجات تنها یک راه راست وجود ندارد بلکه راه‌های راست بسیاری برای پیروان هر آئین وجود دارد و بالطبع یک حق هم وجود ندارد و با کثرت حقایق دینداران مواجه خواهیم بود که این تفکر مبتنی بر سه رویکرد دین‌داری معیشت اندیش، معرفت اندیش و تجربه اندیش می‌باشد.سروش تحت تأثیر آموزه‌های عرفانی و شخصیت‌هایی همچون مولانا، ‌ابن عربی و جان هیک در آراء خود، از نظریاتی همچون قبض و بسط تئوریک شریعت سخن گفته است لذا نگارنده این پژوهش درصدد آن است که مبانی پلورالیسم را بیان نماید پس این پرسش مطرح می شود که قبض و بسط تئوریک شریعت از مبانی پلورالیسم است یا از نتایج آن و در ادامه سئوالات دیگری هم مطرح می شود از جمله‌ اینکه مولفه‌های تعریف دین از منظر سروش چیست؟ معیار حقانیت آن کدام است؟ تاثیر نظریات جان هیک که از بنیانگذاران اصلی این جریان پلورالیستی است بر شکل گیری ابعاد فکری سروش در زمینه‌ی پلورالیسم دینی چیست ؟شخص دیگری که در زمینه‌ی پلورالیسم صاحب نظر بوده و کمتر پژوهشی در مورد این نظریه‌ی او صورت گرفته محمد لگنهاوزن می‌باشد وی با طرح نظریه‌ی کثرت‌گرایی دینی غیرفروکاهشی که از طرفی با نظریه‌ی کثرت‌گرایی جان هیک و همچنین با نظریه‌ی غیر انحصارگرایی رینر تفاوت اساسی دارد به طرح بحث می‌پردازد و از آنجایی که این نظریه مبتنی بر این تفکر مطرح می‌شود که همه‌ی ادیان الهی دارای باطنی یکسان هستند و تفاوت آن‌ها در رویکرد ظاهری دین است و هر چند تفاوت عقیدتی بین معتقدان ادیان را منکر نمی‌شود ولی تلاشی هم برای تفسیر عقاید ظاهراً متضاد صورت نمی‌گیرد و در سنت اسلامی به خاطر تحمل و تساهلی که وجود دارد از دیگر ادیان کاملتر می‌باشد که به آن کثرت‌گرایی دینی غیر فروکاهشی می‌گویند (لگنهاوزن، محمد، اسلام و کثرت‌گرایی دینی، ص55-56-58-59). اگر وجوه مختلف کثرت‌گرایی دینی را نجات شناختی، حقیقت شناختی، وظیفه شناختی بدانیم در اینجا سئوالاتی مطرح می‌شود که کثرت‌گرایی غیر فروکاهشی از دید ایشان چیست؟ ‌آیا ادیان مختلف در دام مبنا گرایی این نظریه گرفتار شده‌اند؟ نظریه کثرت‌گرایی غیر فروکاهشی بیان کننده چه مساله ای است؟نهایتاً با توجه به مباحث فوق و اشکالات و ‌ابهامات موجود در زمینه‌ی پلورالیسم دینی سه سئوال اصلی که ناظر به کل موضوع و نیز به هر دو شخص می‌باشد مطرح است که عبارتند از :1-ماهیت پلورالیسم و اقسام آن از منظر سروش و لگنهاوزن چیست؟‌2-مبانی پلورالیستی دینی از نظر سروش و لگنهاوزن چیست ؟‌3- لوازم معرفت شناختی و الهیاتی پلورالیسم دینی نزد این دو شخص چگونه است؟

"این کتاب یکی از اهم مباحث مستحدث فلسفة دین یعنی مسأله تنوع ادیان و مخصوصاً کثرت‌گرایی را بررسی می‌کند که نویسندة این اثر که خود یکی از نظریه‌پردازان بزرگ در این زمینه می‌باشد. در طی فصول کتاب به تبیین و اثبات این نظریه ـ کثرت‌گرایی ـ می‌پردازد. این کتاب شامل نه فصل و یک ضمیمه نوشتة دکتر محمد لگنهاوزن با نام «پلورالیسم، بررسی دیدگاه متفکران اسلام» می‌باشد. " فلسفۀ دین در مغرب‌زمین تا این اواخر کاملا در بینش‌های سنت یهودی مسیحی عمل کرده است. مسائل دینی به معنای مسائل توحید و یکتاپرستی بوده‌اند: این که چگونه، از مجرای امکان و احتمال ثابت کنیم که باور به وجود خداوند امری منطقی است، یا این که چگونه با معارضاتی که از ناحیۀ فلسفۀ زبان‌شناختی جدید و علم در مقابل خداباوری مطرح شده، برخورد کنیم و... فلسفۀ دین در اصل عبارت است از فلسفه (یا فلسفی‌اندیشی در باب) همۀ اشکال دین؛ و نه فقط دینی که خود انسان به آن عمل می‌کند و یا این که بر ضد آن موضع دارد. از این رو، در غرب انفجار اطلاعات دربارۀ تاریخچه‌ و پدیده‌شناختی ادیان بعد از جنگ جهانی دوم، اندک‌اندک موجب وسوسه و یا به چالش کشیدن فلسفۀ دین شد. مطالب کتاب حاضر، برای یک فیلسوف در این دنیای فکری جدید، بیش‌تر جنبۀ راهیابی دارد. نویسنده در کتاب، در مسیر پلورالیسم دینی مضمونی را پایه‌ریزی می‌کند که پیش از آن در قالب اصطلاحات سنت دینی یهودی مسیحی مطرح و آن مفهوم "معرفت دینی" ویتگنشتاین در تحلیل تجربه و ایمان دینی است.