جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بيش تر ايرانيانى كه از تاريخ خودآگاهى دارند محمدباقر مجلسى را دانشمندى بزرگ و مؤلفى پركار مى دانند كه علاوه بر خدمات شايسته علمى خود، با فعاليت هاى سياسى نيز كوشش كرد از انحطاط مملكت جلوگيرى كند. از سوى ديگر اكثر قريب به اتفاق همه نويسندگان غربى كه درباره تاريخ دوره صفويه قلم فرسايى كرده اند علامه را شخصيتى شوم معرفى نموده اند كه با دخالت هاى ناروا در امور سياسى و اجتماعى و زجر و تعقيب صوفيه و اقليت هاى دينى، يكى از مسببان انقراض و سقوط دولت صفوى به شمار مى آيد. تنها فضيلتى كه براى او قايل اند اين است كه با تأليف كتاب هاى فارسى، عقايد شيعه را بيش از پيش بين مردم ايران رواج داد. بايد پرسيد اين تفاوت عظيم بين ارزيابى دانشمندان ذى صلاح ايرانى و مستشرقان و آن عده از ايرانيان كه تحت تأثير آنان قرار گرفته اند از كجا سرچشمه مى گيرد؟ براى پاسخ به اين سؤال، نخست بايد آثار خاورشناسانى را كه درباره علامه اظهار نظر كرده اند به اختصار مرور نمود.

گرچه درباره حكيم بزرگ، صدرالمتألهين شيرازى، تحقيق ها و پژوهش هاى متعدد و ارزشمندى انجام شده و مراحل گوناگون زندگى او از جهات علمى و عملى مورد كاوش و شناسايى قرار گرفته است، اما به نظر مى رسد يك فراز بسيار آموزنده، مفيد و خواندنى از زواياى زندگى آن حكيم فرزانه همچنان ناگفته مانده و يا كمتر گفته شده است، و آن عبارت از انديشه سياسى و اجتماعى اوست. بدين روى، اين پرسش ها براى بسيارى از علاقه مندان به سرگذشت و انديشه هاى فيلسوف نامدار جهان اسلام مطرحند: آيا آن بزرگ مرد حكمت و معرفت، كه با انديشه هاى عميق فلسفى و عرفانى خود تحول عظيم و بنيادينى در حوزه هستى شناسى و معارف الهى پديد آورد، داراى انديشه هاى سياسى و فكر اجتماعى نيز بوده و يا بر اساس سنت و روش رايج زمانش، از اين گونه امور فارغ البال و يا نسبت به آن ها ساكت بوده است؟ با توجه به اينكه «سياست مدن» در فلسفه جايگاه خاصى دارد، آيا در انديشه فلسفى و يا سيره عملى صدرالمتألهين ردپايى از اين مسئله ديده مى شود؟ آيا حكيم نازك انديشى همچون صدرالمتألهين از كنار مرارت ها و رنج هاى اجتماعى بى تفاوت گذشته است؟ مهم تر از همه، قلمرو سياست و ديانت و رابطه آن دو در انديشه صدرالمتألهين چگونه تبلور يافته است؟ در اين تحقيق، سعى شده تا به اين پرسش ها تا حدى كه ميسور است پاسخ داده شود.

در نگرش به تاریخ مذهب ایران ، قرن هشتم و زمان حکومت سلطان محمد خدابنده – از سلسله سلاطین مغول- نقطه عطفی در تاریخ مذهب ایران به شمار می آید.در این زمان ، به دستور شاه مغول ، مذهب رسمی ایران ، مذهب شیعه دوازده امامی می گردد. این موضوع توجه پژوهشگران رابه خود جلب می کند که، چه عواملی باعث چنین اتفاق مهمی در تاریخ مذهب ایران شده است . در اولین گامهای تحقیق در این مورد ، با نام علّامه حلّی به عنوان یکی از عوامل موثر در این اتفاق مهم تاریخی مواجه می شویم. لذا در میان موضوعات متفاوت برا ی تحقیق به عنوان پایان نام?کارشناسی ارشد تاریخ تشیّع ، پرداختن به مقطعی از حیات علّامه حلّی موضوع مناسبی است . اگر چه نام این عالم بزرگ در اکثر کتابهای رجالی ثبت شده ، امّا به دوره ای از زندگی ایشان ، که حضور وی در کشور ایران ، باشد کمتر توجه شده و به نقش ایشان در رابطه با ترویج تشیّع در ایران و زمینه های موفقیت وی آنطور که باید، پرداخته نشده است. لذا موضوع این پایان نامه به این بخش مهم از زندگی ایشان وبه بررسی زمینه های محیطی و شخصیتی موثر در نقش علّامه حلّی در مقطع از حیاتشان اختصاص یافته است .در این زمینه بیشتر کتب به شخصیت علّامه حلی و زندگی ایشان وآثارشان اشاره نموده بودند و به حضورشان در ایران، مختصراً پرداخته اند. ایشان با حضور در محضر اولجایتو خان مغول ، به اقامه دلایل و براهین محکم در حقانیت مذهب تشیع می پردازد و دو کتاب مهم خویش در این زمینه یعنی نهج الحق و منهاج الکرامه را در اختیار سلطان قرار می دهد و به این ترتیب او را در پذیرش مذهب شیعه قاطع می سازد . با اعلام رسمیّت مذهب تشیّع در ایران توسط اولجایتو ، فرصتی مناسب برای آموزش و ارائه ی تعالیم شیعی در ایران برای علّامه حلّی و سایر علمای شیعه پدید آمد که تا آن زمان با این وسعت و قدرت کم نظیر بود. علّامه حلّی، با تأسیس مدرسه ، تألیف کتب مورد نیاز جامعه شیعه و آموزش شاگردانی که توانستند خود پس از آن ، در ترویج و بقای این مذهب در کشور ایران موثر باشند، تشیع را در خاک ایران ریشه دار نمود ؛ لذا با قاطعیت می توان یکی از زمینه های پذیرش عمومی رسمیّت مذهب تشیّع در زمان صفویه در ایران و دوام آن تا عصر کنونی را ، در قرن هشتم و ایفای نقش علّامه حلّی جستجو و مشاهده نمود. در این مجموعه با عنایت به آنچه امکان دستیابی بدان فراهم بود ، گزارشات تاریخی متفاوت ، از منابع مختلف اسلامی جمع آوری گشته و سپس به تحلیل آن پرداخته شده است . اگر چه در بسیاری از منابع به نقش تأثیر گذار علّامه حلّی در ترویج تشیّع در ایران و در قرن هشتم هجری اشاره کرده اند امّا پس از مطالعه ی این رساله اهمیّت ویژ? علّامه حلّی در بقای اسلام – و نه تنها ترویج تشیّع – در ایرانو ماندگار بودن این اثر تا قرن حاضر برمحققان آشکارمی شود.

امام‌خمینی(ره) اولین فقیهی است که نظامی جدید بر پایه نظریه سیاسی خود بنیان نهاد و حکومت اسلامی مبتنی بر ولایت فقیه را جایگزین نظام سلطنتی نمود. محقق کرکی نیز یکی از علمای برجسته شیعی در دورهصفویه است که در تبیین و ارائه نظریه ولایت فقیه سهم مهمی دارد. این پژوهش در پی بررسی وجوه اشتراک و اختلاف دیدگاههای این دو فقیه مبرز شیعه درباره نظریه ولایت فقیه و اختیارات ولی فقیه است. با این که امام خمینی(ره) و محقق کرکی هر دو به ولایت فقیه معتقد بوده‌اند، لیکن در نحوه اعمال اختیارات ولایت فقیه در حاکمیت، دارای تفاوت دیدگاه می‌باشند.در این پایان‌نامه با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی، نتایج ذیل، به دست آمده است: امام خمینی و محقق کرکی در خصوص نظریه ولایت فقیه، اعتقاد به نیابت عام ولی‌فقیه در عصر غیبت امام معصوم‌(ع) با مشروعیت الهی دارند وهر یک به نوعی، این نظریه را جامه عمل پوشاندند. از سوی دیگر تفاوت عمده رویکرد آنان، در گستره اختیارات ولی‌فقیه می باشد. محقق کرکی،حکومت مشروع را فقط در حکومت ائمه معصومین‌(ع) و یا نایبان عام آنها (فقها) خلاصه کرده و حکومت صفویان را نامشروع تلقی می‌کند. وی با اینکه مناصبی چون قضاوت، امر به معروف و نهی از منکر، دریافت و تقسیم خمس، زکات و خراج، افتا، اقامه نمازجمعه و غیره را از اختیارات فقیهمی‌داند، به ولایت مطلقه فقیه معتقد نیست علی‌رغم اینکه بر نصب عام فقیه از جانب امام معصوم (ع)، تأکید می‌کند. ولی امام خمینی‌(ره) اختیارات ولی فقیه را مطلقه می‌داند و تمام اختیارات امام معصوم‌(ع) را برای فقیه نیز اثبات می کند مگر اختیاری که مربوط به عصمت باشد.

حیات علامه محمدباقر مجلسی مصادف با دوران حکومت صفویان بود. این دوران شاهد شکوفایی مسائل دینی بود که هر یک نقشی چشم‌گیر در تحوّلات ساختار ایران داشتند. در این دوران ساختار دینی ایران از سویی در پیوند نزدیک با ساختار سیاسی فعالیت می‌کرد و از سوی دیگر با بهره‌گیری از این نزدیکی بر شکوفایی علمی و پژوهشی خویش می‌افزود. آنچه در پرتو این تحوّلات چشم‌گیر علمی شکل گرفت دگرگونی در ساختار تنظیم و شیوه ارائه معارف دینی به جامعه در جهت فهم دینی بود؛ مجلسی در این فضا در مقام تبیین مقاصد شریعت و بر اساس طرح ذهنی خود در خصوص موضوعات گوناگون و با تأکید بر همراهی قرآن و سنت، پس از یادکرد آیات هر باب ـ که به شیوه‌ای عالمانه انتخاب و مورد استناد قرار گرفته‌اند ـ ؛ به تفسیر مفاهیم آن‌ها در پیوند با روایات پرداخته است.بحارالانوار بی‌تردید یکی از مهمترین جوامع حدیثی و پرکاربردترین دایرهالمعارف شیعه که آیات و روایات را در خود جمع کرده است، گرچه در نگاه نخستین چنین به نظر می‌رسد که این کتاب فقط جامع حدیثی است ولی با استمرار توجّه و مراجعه به آن خواهیم دریافت که این کتاب، یک دوره از تفسیر آیات قرآن را نیز دربردارد، چنان‌که بزرگان علوم و تفسیر قرآن به این مسأله اذعان داشته‌ و این کتاب را نخستین تفسیر موضوعی جامع آیات به شمار آورده‌اند، و آن را یکی از مهمترین نوآوری‌ها و ابتکارات علامه مجلسی دانسته‌اند. تفسیر موضوعی به معنای گردآوری آیات مربوط به یک موضوع و تبیین آنها برای بیان نظر قرآن کریم راجع به آن موضوع که مبتنی بر دسته‌بندی آیات و جمع‌بندی مدلول‌های آنها است. در بحارالانوار پیوند عمیقی میان آیات و روایات است که مجلسی با استخراج موضوعی از قرآن، آن را در روایات جستجو کرده، تا نشان دهد آنچه در روایات است جدا از قرآن نیست و روایات مبیّن و مفسّر آیات به شمار می‌روند. تفسیر موضوعی با رویکرد جامع و فراگیر و عطف توجه به گستره موضوعات قرآن شیو‌ه‌ای است، که به نظر می‌رسد مجلسی عملاً در تبیین جوانب آن نقش مهمّی ایفا کرده است. این نوشتار بر آن است تا در حدّ توان به بررسی تفسیر موضوعی در بحارالانوار بپردازد، بدان امید که سرآغازی باشد برای تحقیقات و پژوهش‌هایی گسترده و ژرف‌تر.

در این تحقیق وضعیت موسیقی کلاسیک در قزوین از دوران صفوی تا انتهای دوران پهلوی مورد بررسی قرار می گیرد. روش تحقیق مبتنی بر تحلیل محتوا با استفاده از اسناد کتابخانه ای و مصاحبه است. دوران مورد بررسی را می توان به دو صورتبندی تقسیم کرد. صورتبندی نخستین بر اساس گفتمان های دو نیروی مهم اجتماعی متاثر از مذهب تشیع دوازده امامی صورت گرفت. وضعیت موسیقی در نگرش و رفتارهای اجتماعی این صورتبندی در محدوده ی احتیاط یا ممنوعیت قرار می گرفت. ممانعت برای لایه های برتر اجتماعی کمتر و برای دیگر سطوح اجتماعی بیشتر بود. پارادایم مذکور در شان اجتماعی اهل موسیقی‏‏ طبقه بندی اجتماعی کارکرد موسیقی آوازی و سازی و نظام تئوریک تاثیرات ژرفی را بر جای گذاشت. موسیقی قزوین در دوران پایتختی و رواج تعزیه در دوران ناصری از روند پویا برخوردار شد. با شکل گیری جنبش مشروطه و تمایل برخی از جریانات این جنبش به مدرن شدن با تمایل غربی صورتبندی دیگری شکل گرفت. در این صورتبندی موسیقی دیگر در گفتمان محدودیت یا ممنوعیت های حکومتی قرار نداشت. در نگرش و رفتارهای اجتماعی روند دیگری در حال شکل گیری بود. نیروهای مذهبی به طور غیر مستقیم بر تحولات تاثیر داشتند. دو جریان نوگرا و سنت گرا در این صورتبندی نقش ایفا کردند. نخستین بر پایه ی تمایلات غربی و دومین بر پایه ی حفظ ارزش های سنتی. تفوق گفتمان نوگرا در قزوین چندان عمیق نبود و تحولات سنتی کماکان ادامه داشت. در این دوران مناسبات اجتماعی اهل موسیقی طبقه بندی آنها و کارکرد موسیقی دستخوش تغییرات بنیادی شد. نقش رسانه ها در موسیقی آوازی و سازی تاثیرات مهمی را بر جای گذاشت. نظام تئوریک موسیقی بر همان روند سنتی بود و متاثر از استادان تهران. به طور کلی موسیقی این دوره در روندی ایستا جریان داشت. در هر دو صورتبندی نفس موسیقی و کارکرد اجتماعی آن به نوعی تفسیر شد و حقیقت این هنر تنها در بازخورد دانش و قدرت تعریف می شد.

شکار یکی از موثرترین فعالیت های بشری بوده که به طور جدایی ناپذیری در زندگی انسان دوره ی باستان نقش حیاتی ایفا می کند و به عناوین مختلف در آثار هنری گوناگون ایران به تصویر درآمده است. این مهم،در طول تاریخ دچار متغیرهای معنایی و مفهومی شده که برای فرهنگ و هنر و ادبیات ایران اثرات مثبت و پربار داشته است. پرسش اول درباب نقش و اهمیت شکار در زندگی انسان از آغازاست، موضوعی که همواره یکی از اصلی ترین موضوعات آثار هنری سرزمین ایران را تشکیل داده و حتی بر فرهنگ و هنر این مرزو بوم نیز تأثیرژرف گذاشته است.این رساله سعی دارد ضمن مطالعه و بررسی سرآغاز شکار از منظر باستان شناسان وانسان شناسان، در درجه ی اول به معرفی نخستین گونه های انسان ساکن در ایران و فرهنگ و آثارشان بپردازد و در درجه ی دوم بهوجود آثار بس کهن در بعضی از مناطق ایران پرداخته و به اهمیت و ارزش آن ها را که با آثار پارینه سنگی اروپا برابری می کند، گوشزد کند. در وهله ی بعد ادامه ی این روند، سیر تکاملی و تأثیر آن را بر سایر آثار دیگر دوره ها تا دوره ی صفوی به رشته ی تحریر درآورد.این تحقیق بر اساس جدیدترین و معتبرترین داده های باستان شناسانه،انسان شناسانه،تاریخ، جغرافیا و... از طریق مطالعات کتابخانه ای و اینترنتی تنظیم گردیده است. بسیاری از قدرت نمایی ها و هنرنمایی ها در عرصه ی جنگ و سیاست و کشورداری، فرهنگ و هنرو ادبیات، تعلیم و تربیت و یا حماسه های اسطوره ای ونگاره هایی که شاهکارهای بی بدیل بوده و گنجینه ی گران بهایی برای کشور ما محسوب می شود، از شکار و شکارورزی استخراج شده است.

هنر شیعی در نگارگری ایرانی، حیطه‌ی وسیعی از مضامین عام اسلامی و مضامین خاص شیعی را در بر می‌گیرد. از آنجا که تصویرگری ائمه معصومین(ع) با تشکیل حکومت شیعه‌ی صفوی به نقطه‌ی اوج هنری خود می‌رسد، با تأکید بر نگارگری این عصر و با انتخاب دو نسخه‌ی حبیب‌السیر و نسخه‌ی أحسن‌الکبار، به مضامین خاص شیعی پیرامون زندگی و سیره‌ی امامان شیعه(ع) پرداختیم و ممیزات خاص تصویری آنها را برشمرده‌ایم. مضامین خاص شیعی در نگاره‌هایی وجود دارد که بر معتقداتی که وجه امتیاز شیعه از سایر فرق اسلامی محسوب می‌شوند، تأکید ورزیده و آن را موضوع و محتوای نگاره‌ها قرار داده است. در پایان‌نامه‌ی حاضر با دسته بندی و بررسی مضامین خاص شیعی، بر روی آن گروه از این مضامین تمرکز شده، که زندگی و سیره‌ی امامان معصوم شیعه(ع) را به تصویر کشیده است. همچنین در دو نسخه‌ِی مزبور مضامین عام اسلامی وجود دارد که با استفاده از نمادهای خاص تصویری، منطبق بر تفکر شیعی مصور شده است. در این پژوهش به این نتیجه دست یافتیم که دو نسخه‌ی حبیب‌السیر و احسن‌الکبار، آشکارا متعلق به هنر شیعی عصر صفوی می‌باشد.

رساله حاضر با عنوان : «جایگاه فقه شیعه در گسترش تشیع از دوران غیبت تا ظهور صفویه» به بررسی سیر تحول و تطور فقه تشیع در ادوار مختلف تاریخی و تاْثیر آن در گسترش و توسعه مذهب شیعه در جهان اسلام می پردازد .بعد از رحلت رسول گرامی اسلام صلی الله علیه وآله و سلم دین اسلام دچار انشقاق و انشعاب شد . در این میان مکتب اهل بیت علیهم السلام که بعدا عنوان مذهب تشیع به خود گرفت یکی از مهمترین شاخه های آن به شمار می رود . در پژوهش حاضر به این نتیجه رسیده شده است که در کنار عوامل مختلفی که در بسط و توسعه تشیع دخیل بوده اند، مانند مهاجرت قبایل شیعه و سادات علوی و پراکندگی جغرافیایی آن ها و حمایت برخی دولت ها از تشیع، موضوع استحکام بنیاد فقهی شیعه که بر پایه اصول اساسی شریعت راستین الهی و مبانی عقلی ، کلامی و فطری نهاده شده و ظهور فقهای بزرگ و فرهیخته مهم ترین تاْثیر گذار به شمار می رود . به همین دلیل سعی شده تانقش فقها و متکلمین شیعه در تدوین و تحکیم مبانی فقهی مکتب اهل بیت علیهم السلام و واکنش آن ها در برابر هجمه های فکری و اعتقادی سایر مذاهب و نحله ها تبین و تشریح گردد . این رساله با تکیه بر اسناد و مدارک و شواهد معتبر از طریق روش تحقیقی تاریخی و کتابخانه ای ، ابعاد مختلف موضوع مزبور را مورد بررسی قرار داده است .

رساله حاضر با موضوع «تاریخ حوزه نجف اشرف از آغاز تا صفویه» در سه فصل تهیه و تنظیم گردیده است که هر فصل دارای چند گفتار می‌باشد. البته پیش از آن طرح تفصیلی پژوهش و مباحث مقدماتی ارایه گردیده است: فصل اول: مربوط به تاریخ شهر نجف است که دارای پنج گفتار است که گفتار اول، به پیدایش نجف اشرف و پیشینه تاریخی شهر نجف اختصاص یافته و مطالبی همچون موقعیت نجف اشرف پیش از اسلام، در زمان اسلام و فتوحات اسلامی، دوران حکومت امام علی (ع)، دوران عباسیان، آل بویه، ایلخانان مغول، جلایریان، قراقویونلوها، صفویان و دولت عثمانی ارایه شده است که بهترین موقعیت برای شهر نجف و ساکنان آن- که عمدتاً شیعیان بوده- در دوره حکومت شیعی آل بویه و دوره صفویان به حساب می‌آید، زیرا آنها خود شیعه و دوستدار علم و فرهنگ بوده‌اند. دوره‌ دوم خلافت عباسیان از جمله متوکل عباسی که جوّ خفقان و اختناق حکمرفا بود، بدترین دوره برای مردم این به حساب می‌آید. گفتار دوم: نام‌های نجف و وجه تسمیه‌ آن را مورد بررسی قرار داده است. در گفتار سوم: موقعیت جغرافیایی و طبیعی شهر نجف بررسی شده و این شهر از نظر زمین شناسی، اشکال ناهمواری‌ها، آب و هوا، منابع آب جنس خاک و مذهب مردم مورد تحلیل و ارزیابی قرار گرفته است. در گفتار چهارم: نجف اشرف از نظر شهرسازی مورد بررسی قرار داده و از احاطه و حصارهای که در اطراف این شهر ایجاد شده، محله‌ها، بازار و مساجد این شهر بیان شده است.گفتار پنجم: به بیان وجود مرقد مطهر امام علی (ع) در شهر نجف اختصاص یافته و مطالبی همچون علل و اسباب مخفی بودن قبر امام علی (ع) در ابتدا، تعیین قبر آن حضرت در این شهر از عقل و نقل و روایات ایمه معصومین، اعتراف یکی از دانشمندان اهل سنت به این مسأله بیان شده و در آخر به حدیثی از پیامبر اکرم درباره تقدس شهر نجف، و چگونگی ونحوه آشکار شدن قبر امام علی (ع) و اشعار چند در مدح نجف اشرف بیان شده است.فصل دوم: به تاریخ حوزه نجف اشرف اختصاص یافته