جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسأله اساسی این تحقیق عبارت است از جستجوی ماهیت و انواع قصه‌های قرآن با این محوریت که میزان راهیافتگی تخیل و تمثیل و اسطوره در قصص قرآنی تا چه حد است. منشأ این مسأله آن است که هنر و ادبیات بشری اصولا ریشه در واقعیت‌ها دارد؛ اما از تخیل و اسطوره نیز تأثیر می‌پذیرد و عناصر نمادین در آن راه می‌یابند.اکنون باید دید آیا هنر قرآنی نیز مشمول چنین تعریفی می‏شود و با توجه به این که خداوند آن را متناسب با فهم بشر نازل فرموده، آیا می‌توان گفت که همین عناصر نمادین و تخییلی و تمثیلی، برخی یا همه، در قصه‌های قرآن که بارزترین وجه هنری قرآن کریم است، راه یافته‌اند یا خیر. مبهم‌ترین وجه این مسأله آن است که اگر همه قصه‌های قرآن واقعی باشند، مرز دقیق قصه با حکایت و گزارش چه می‏شود و اگر خیال یا تمثیل در آن راه یافته باشند، آن گاه با واقعی بودن کلام خدا و وحی چگونه سازگار است؟ به عبارت دیگر، چگونه می‌توان هم به جنبه ادبی و هنری قصص قرآن کریم ملتزم بود و از آن‌ها راهیافتی برای ادبیات انسانی برگرفت و هم آن‌ها را کاملا واقعی و صرفا روایتی از وقایع رخ داده دانست.بدین ترتیب، می‌توان گفت که در این رساله، به سه سوال اصلی پاسخ داده می‌شود:1. انواع قصه‌های قرآن کریم چیست و اهم تفاسیر در باره آن چگونه است؟2. خیال و تمثیل و نماد در قصه‌های قرآن چه جایگاهی دارند و میان وحیانی بودن قصص قرآن و این بحث چه ارتباطی است؟3. مرز قصه‌های بشری و قرآنی کجاست؟موضوع مورد بحث این رساله را از دو زاویه می‌توان نگریست؛ یکی مقوله زبان قرآن؛ و دیگری مباحث مربوط به قصص از جنبه فرم و زبان.از این روی، فصول پنج‌گانه این رساله را چنین سامان داده‌ایم: در فصل یکم این رساله، به بحث زبان قرآن پرداخته و دو رویکرد اصلی در این زمینه را مطالعه کرده‌ایم. می‌توان گفت که این فصل، به منزله تمهید بر رهیافت‌های اصولی در زمینه زبان قصه‌های قرآن است. در فصل دوم، به مباحث مربوط به قصص وارد شده، کلیاتی در باره قصه‌های قرآن، از جمله تعریف و واژه‌شناسی قصه در قرآن، مقصود از قصه‌گویی قرآن، و رابطه قصص قرآن با گزارش‌های تاریخی و بشری آورده‌ایم. در فصل سوم، رویکردهای کلی در باره انواع قصه‌های قرآن را در دو بخش واقع‌نما و ابرازگرا مطالعه کرده‌ایم. در فصل چهارم، یکی از دو گونه مهم رویکرد ابرازگرا، یعنی رویکرد نمادین را بررسی کرده و ضمن مطالعه تعریف و پیشینه زبان نمادین، به اقسام تمثیل در قرآن و دیدگاه‌های مهم در این زمینه پرداخته‌ایم. در فصل پنجم، گونه مهم دیگر رویکرد ابرازگرا، یعنی رویکرد اسطوره‌ای را کاویده، شواهد قائلان به این نظریه را به نقد نهاده‌ایم.

بیش از یک‏ چهارم قرآن داستان است، اغلب این داستان‏ها مربوط به امّت‏های گذشته و بیان آنها بر پایه حکمت‏الهی است یعنی در نقل این داستان‏ها و چگونگی بیان آنها هدفی غیر از سرگرمی نهفته است، گروهی این داستان‏ها را مطابق با واقع نمی‏انگارند و آنها را سمبلیک می‏دانند اما در برابر، روایات نشان می‌دهد که اهل‌بیت(ع) از داستان‌های قرآنی احکام فقهی استنباط کرده‌اند. گروهی ازپژوهشگران فقه قرآنی چه اهل سنت و چه امامیه این داستان‏ها را مطابق با واقع می‏انگارند و معتقدند احکام فقهی را می‌توان از آیات‏ قصص استنباط کرد. بررسی مبانی نظری دیدگاهی که داستان‏ها را واقعی می‏دانند و چگونگی کاربست آیات ‏قصص در استنباط احکام با توجه به رهنمود‏های اهل ‏بیت (ع) موضوع اینتحقیق است. روش انجام تحقیق به-صورت کتابخانه‌ای، توصیفی وتحلیلی است. کاربست آیات قصص در استنباط احکام بر مبانی زیر استوار است: اولاً پاره‌ای از احکام ادیان قبل از اسلام با بعثت پیامبراسلام(ص)نسخ نشده است؛ ثانیاً داستان‌های قرآن واقعی هستند؛ ثالثاً ختم نبوت نافی تداوم احکام ادیان قبل از اسلام نیست؛ رابعاً استصحاب در برخی احکام ادیان قبل از اسلام نافذ است. این‌که قصص قرآن در کنار آیات‌الاحکام منبع استنباط احکام قرار می‌گیرد فقه را در پاره‌ای از موارد از تنگنای منبع خارج می‌کند ویا حداقل تأییداتی قرآنی برای اجتهاد در فقه فراهم می‌آورد.

یکی از مطالب مشترک بین قرآن و کتب آسمانی گذشته، بیان قصه های مربوط به انبیا است. بیان تفاوت های داستان سرایی در قرآن با دیگر کتب آسمانیبه صورت روشمند و با تأکید بر فضایل اخلاقی و ویژگی های یوسف از اهداف نگارش این مقاله است. بر اساس بررسی های انجام شده به روش توصیفی تحلیلی، فضایل اخلاقی و ویژگی های یوسف در قرآن و تورات به سه دسته تقسیم می شوند: 1. اختصاصیِ قرآن؛ 2. اختصاصیِ تورات؛ 3. مشترک بین قرآن و تورات. مراد از ویژگی ها، شاخصه های زندگی یوسف است که به واسطۀ آن ها معرفی می شود. محوریت سرگذشت یوسف در قرآن، فضایل اخلاقی و شخصیت والای اوست، ولی محوریت آن در تورات، تاریخ زندگی اوست، به طوری که به بیان جزئیات پرداخته و ترتیب تاریخی در آن رعایت شده است. نتیجۀ بررسی این دو کتاب آسمانی در این زمینه، این است که شخصیت ایشان در قرآن، درخشان تر از تورات است؛ چون با دلایلِ روشن آمده، هدایت شده و به هدایت مردم می پردازد، اما در تورات از هدایت کردن او خبری نیست و حتی به تهمتِ جاسوسی دادن به برادران توصیف می شود. با این حال، نقطۀ مشترک دو کتاب، این است که در هر دو، دامن یوسف از معاصی پاک است.

شناخت و کشف مبانی روش جدید و متفاوت تفسیری در میان مفسران شیعه، خدمتی به علم تفسیر بوده که در ‏آن، اصول سبک نوین معرفی و مورد ارزیابی و نقد واقع گشته، تا دیگران در صورت الگوپذیری از این تفسیر، ‏خطا و کاستیهای آن را جبران بنمایند. در این میان، الفرقان به سبب رویکردهای خاص تفسیری و روائی که ‏حاصل آن به طور عملی، دادن اصالت به قرآن و البته عدم نفی حجیت سنت، است می‌تواند نمونه خوبی برای ‏معرفی ارتباط قرآن و سنت باشد. ما در این پژوهش با مطالعه و استخراج تمامی روایات الفرقان و ارزیابی آنها ‏به کشف مبانی حدیثی الفرقان پرداخته و به نقد و بررسی آنها پرداخته‌ایم.‏الفرقان در دو حوزه فقه الحدیث و نقد الحدیث، در ضمن تفسیرآیات به خوبی از روایات بهره برده است. ‏وی بر خلاف سنت مرسوم و متداول تفسیر قرآن با سنت که در الفرقان نیز شاهد آن هستیم، گاه از قرآن برای ‏تفسیر سنت بهره برده و ابهام روایات را براساس آیات برطرف نموده است. این امر خود می‌تواند آغازگر راه ‏نوینی در ارتباط سنت و قرآن قلمداد شود.‏در نقد احادیث و معیار قرآن، آقای صادقی در روایت غیر معارض با قرآن، کسب موافقت و وجود شبیه، ‏شاهد و مصداق از قرآن و در مرحله دوم مخالفت نداشتن با قرآن را کافی دانسته است.‏‎ ‎برخلاف روایات معارض ‏که ضرورتاً موافقت در یکی از روایات متعارضین باید لحاظ شود. ‏ظاهر قرآن بر نص حدیث صحیح، ترجیح دارد و هنگام تعارض باید ظاهر قرآن را اخذ نمود. وی ‏تخصیص یا تقیید قرآن در بعد نص و ظاهر، با روایتی که سنت قطعیه باشد، نپذیرفته است. ‏در الفرقان، سنت پیامبر اکرم9 از حروف مقطعه قرآن گرفته شده یعنی به گونه ای بر قرآن استوار و از ‏کتاب خدا گرفته شده است. یک بُعد وحی، همان معانی است که در حروف رمزی حروف مقطعه بر پیامبر9 ‏نازل شده است و از اختصاصات غیبی رسول خدا9 بوده که به ائمه معصومین: پس از ایشان نیز تفویض ‏شده است.‏آقای صادقی سیادت عقل را بر دیگر ادّله شرعیه پذیرفته زیرا عقل سلیم حکم به عصمت قرآن و برتری ‏و تقدم آن بر دیگر امور می‌دهد.‏دیدگاه ایشان نسبت به روایات اسباب نزول کاملاً تاریخی و یا حتی اجتهادی بوده است.‏در فقه و اصول فقه نیز چهار اصل کلی اتخاذ نموده که آرای فقهی بعد نیز بر همین محور می‌باشند:‏تفکر متفاوت مفسر در اصول فقه سبب شده در500 فتوای فقهی با دیگر فقیهان اختلاف نظر داشته ‏باشد. از آن جمله نماز قصر، زکات و... است. ‏کارائی سند صرفاً برای اطمینان صدور است نه تعیین ارزش و صحت حدیث. سند به تنهایی در الفرقان ‏نه دلیل رد روایت و نه عامل پذیرش آن است.‏براساس تمام آنچه آمد می‌توان نتیجه گرفت آقای صادقی در زمره قرآن محوران سنت مدار است که به ‏اصالت قرآن و حجیت حدیث قائل هستند و با قرآنیون تفاوت فکری و منشی بسیار دارد.‏در هر یک از مبانی و روش‌های آمده نقدهایی بر آنها وارد است.‏

اصرار قرآن بر قصه گویی و قصه خوانی ، هر خواننده را به وجد و شگفتی و تأمل وا می‌دارد . داستان‌های قرآن به مخاطبان خود ، زندگی و جنبش و ایمان و اعتقاد و اراده و تکلیف می‌بخشد و او را به تماشای انسانهای ملکوتی فرا می‌خواند و زیبایی‌های وجودی آنان را می‌نمایاند . آنچه در بررسی قصه‌های قرآنی سخت توجه انسان را به خود جلب می‌نماید ، انسان شناسی‌ ویژه‌ای است که در لا به لای محاورات قهرمانان این قصه‌ها و رفتارشان در مقابل حوادث به دست می‌آید و مشهود است و قصه اصحاب کهف یکی از این موارد می‌باشد . این پایان نامه مرکب از کلیات و پنج فصل و نتیجه است. در فصل اول به بحث لغوی پیرامون لغات کهف و رقیم پرداخته، موضع یهودیان و مسیحیان و مسلمانان را نسبت به داستان اصحاب کهف آورده و موضع مفسران مسلمان را نسبت به این داستان بیان کردیم و این که در تورات و انجیل اصلا چنین واقعه ای نیامده و فقط در روایات مسیحی این داستان آمده است.در فصل دوم اهداف قصه در قرآن و ویژگی های قصه اصحاب کهف در قرآن آمده است. در این فصل اشاره شده است که روش کلام خدای تعالی در بیان قصه ها این است که به نکات برجسته و مهمی که در ایفای غرض موثر است اکتفا می کند، و به جزئیات داستان نمی پردازد. چون قرآن کریم کتاب تاریخ و داستان سرایی نیست بلکه کتاب هدایت است و در قصه اصحاب کهف هم به نکاتی که در راستای هدایت انسان مفید بوده و درس عبرتی برای همه روزگاران باشد اشاره شده است.در فصل سوم به شرایط و زمینه های تاریخی وقوع این رخداد پرداخته شده است. این که وطن اصلی اصحاب کهف کجا بوده و به کدام غار پناه برده بودند. در این قسمت ارتباط اصحاب کهف با یهود را بررسی کرده و معلوم می کنیم که آن ها از چه طایفه ای بوده اند و چرا به کهف پناه بردند.در فصل چهارم به تحلیل داستاناصحاب کهف بر اساس قرآن اشاره کرده و وجوه اختلاف و اشتراک ادیان را در مورد جزئیات این داستان بیان می کنیم. در بین اهل کتاب آنچه برایشان مهم است این است که نام پادشاه وقت چه بوده، تعداد آن ها چند نفر بوده است و شغل آن ها چه بوده، اسم سگ آن ها چه بوده و ... در صورتی که قرآن کریم به این مسائل نپرداخته، چون کتاب تاریخ نیست تا همچون تاریخ نگاران از رویدادهای تاریخی سخن بگوید، بلکه کتاب ارشاد و هدایت است.در فصل پنجم حکمت بر انگیختن اصحاب کهف بررسی شده و به عکس العمل مشرکان و موحدان بعد از وقوع حادثه اشاره شده است و در یک جمع بندی می توان گفت که وقوع حادثه اصحاب کهف قطعی بوده و ادیان در مورد کلیت حادثه متفق هستند و باید دانست که خوابیدن آن جوانان در غار حکمت و مصلحتی در بر داشته و برانگیخته شدن آن ها نیز با مصلحت دیگری همراه بوده است. هدف نهایی از برانگیختن آن جوانان از خواب، اثبات حقیقت رستاخیز و نشان دادن قدرت خداوند در زنده کردن مردگان بود.

بدون تردید حجم قابل توجهی از آیات قرآن به بیان داستان ها و سرگذشت اقوام و انبیای پیشین اختصاص دارد. مفسرین قرآن هم هر یک به شیوه ی خاص خود این آیات را تفسیر کرده اند ، مانند علامه طباطبایی(ره) از مفسران بزرگ شیعه که با روش مخصوص به خود این آیات را تبیین و تشریح نموده است. پژوهش حاضر با عنوان « رویکرد علامه طباطبایی(ره) نسبت به قصص قرآن » درصدد است تا دیدگاه ها و روش های آن علامه بزرگوار را مورد توجه قرار دهد. در این راستا ابتدا دیدگاه علامه طباطبایی(ره) درباره ی ویژگی ها و اهداف قصه های قرآنی و سپس روش های نقل و نقد ایشان ذیل آیات قصص مورد بررسی قرار می گیرد. این پژوهش نشان خواهد داد که از نظر علامه قصص قرآن با ویژگی هایی چون واقعی بودن داستان ها ، حذف جزئیات ، تنوع اسلوب بیان ، تنوع در تعابیر ، تکرار و داستان در داستان بیان شده تا اهداف مورد نظر الهی مانند اثبات توحید و نبوت ، بیان ولایت و حقانیت کلام الهی ، عبرت گیری ، بشارت و انذار ، تسلی خاطر پیامبر(ص) ، صبر و پایداری ، نمایش سنت های الهی و تاویل حوادث و وقایع را به بهترین شکل محقق سازد. نهایتا آن چه حاصل می شود این است که داستان های قرآن علی رغم عدم بیان تمام جزئیات از ویژگی های هنری قصه پردازی خالی نیست و ضمن رعایت تنوع در بیان خویش هرگز از اهداف خود دور نگشته است. هم چنین با تبیین قرآنی و روایی قصص و تطبیق آیات با قصه ی عهدین روش علامه در نقل و تفسیر آیات قصص به نمایش در می آید. بدین ترتیب مشخص می شود که همان بیان خاص و اجمالی قصه ی قرآنی برای آشنایی و عبرت گیری مخاطب کافی است و بعضی روایات نسبتا معتبر داستانی برای درک بهتر برخی صحنه ها مناسب است. اما هرگز نباید به قصه ی کتاب مقدس اطمینان داشت ، چرا که ضمن عدم اعتبار سندی ، متنش نیز تحریف شده و مطالب خرافی ، غیر عقلانی و متناقض با آیات قرآنی ارائه می کند.در پایان با بررسی منقولات گوناگون در رابطه با قصص ، روش علامه در نقد روایات ، اسرائیلیات و آرای مفسران ذیل آیات داستانی مشخص خواهد شد تا نشان دهد روایات ، اسرائیلیات و اقوال صاحب نظران در قبال این موضوع قرآنی باید به لحاظ سندی و دلالی سنجیده شود و چنان چه از صافی های قرآن و روایات معتبر ، عقل و تاریخ معتبر ، اصول مذهبی و عقیدتی و یافته های قطعی علم تجربی عبور کرد ، پذیرفتنی خواهد بود. کلید واژه ها : قصص قرآن ، تحلیل قصص ، علامه طباطبایی(ره) ، تفسیر المیزان .

در قرآن کریم فرازهایی از سرگذشت و عملکرد اقوام پیشین بیان شده است که یکی از آنها، داستان حضرت موسی (ع) و بنی اسرائیل است. این داستان از جهاتی مانند تکرار آن در آیات قرآن از اهمیت بیشتری برخوردار است. تکرار در قصه حضرت موسی چنان برجسته است که هر خواننده آشنای به متن قرآن را به خود متوجه می سازد. در مقاله حاضر پس از مفهوم شناسی قصه و تکرار آن، سعی شده است با تامل تفسیری در آیات مربوط به داستان حضرت موسی (ع) و با عنایت به موارد مشابه داستان در سوره های مختلف قرآن و ارتباط آیات با یکدیگر، اسرار و حکمت های تکرار داستان حضرت موسی (ع)، در دو بخش عمده با عناوین «حکمت درونی فراوانی داستان حضرت موسی (ع) در قرآن» و «حکمت بیرونی فراوانی داستان حضرت موسی (ع) در قرآن» بیان شود.

نگاه ساختارشناسانه به سوره های قرآن کریم، نگرشی نوین و تاثیرگذار در تفسیر است. تحریف ناپذیری قرآن و توقیفی بودن آیات در سور از مبانی جاری بر این رویکرد به سور است. همچنین سه اصل وحدت غرض، تنوع موضوعات و هماهنگی سوره، از اصول حاکم بر آن به شمار می رود. هر سوره ازجمله سوره کهف، یک ساخت و نظام محسوب می شود که دارای دو واحد ساختاری؛ ساخت صوری و ساخت معنایی است. هر یک از این دو واحد دارای روساخت و ژرف ساخت بوده که روساخت، گسسته و پیامد ژرف ساخت دوری است. روساخت صوری سوره، واژگان، نحو و موسیقی آیات است. ژرف ساخت صوری سوره، جنبه های هنری سوره است. روساخت معنایی سوره، که مجموعه ای از آیات سوره را به خود اختصاص داده اند و ژرف ساخت معنایی سوره، که به شکل دوری بخش های مختلف سوره را به هم پیوند می دهد.

قرآن کریم به عنوان کامل ترین کتاب آسمانی، برای هدایت انسان ها از فنون گوناگونی استفاده کرده است. از جملة این فنون، بهره گیری از اسلوب داستان است که در مواضع و مناسبت های گوناگون مطرح می کند. هدف قرآن در بیان این داستان ها، بیان داستان تخیّلی نیست، بلکه سرگذشت پیشینیان را آیینه ای برای عبرت آیندگان قرار داده است و سراسر آن حقّ است. مفسّران قرآن، به ویژه در دوران معاصر، به این بُعد از قرآن توجّه خاصّی نموده اند تا جایی که از آن، با اعجاز غیبی یا اعجاز قصصی یاد می کنند. از جملة این مفسّران رشیدرضا در تفسیر المنار و آیت الله مکارم شیرازی در تفسیر نمونه است که عبارتِ «اعجاز قِصَصی قرآن» در بسیاری از مجلّدات آنها به صورت گسترده ای به چشم می خورد. بررسی این تفاسیر نشان می دهد که دیدگاه تمثیلی و تخیّلی مفسّران المنار نسبت به برخی از قصص قرآن باعث گردیده تا نظرات خاصّی را مطابق عقل گرایی افراطی و سلفی خودشان به قصص تحمیل کنند. در مقابل، تفسیر نمونه با دیدگاهی معتدلانه، بی تأثیر از عقاید مذهبی خاص و با دلیل و برهان، واقعی بودن همة قصص را اثبات نموده است و تمثیلی دانستن آنها را با صراحت رد کرده اند. ایشان هدف عبرت آموزی و تربیتی از قصص قرآن را برخلاف تمثیل بودن آنها دانسته است.

تفسير النسفي (مدارک التنزيل و حقائق التأويل) اثر عبدالله بن احمد نسفى (متوفى 710ق)، از جمله تفاسير عربى قرن هفتم مى‌باشد كه با تحقيق شيخ مروان محمد الشعّار منتشر شده است. اين تفسير، يكى از كتب معتبر در حوزه تفسيرى اهل سنت و خصوصاً مكتب كلامى «ماتريدى» به حساب مى‌آيد. اين اثر، اگر چه از ارزش و جايگاه نسبتاً قابل توجهى در ميان پيروان اين مكتب برخوردار است ولى با اين حال، كمتر مورد بررسى و نقد علمى قرار گرفته است.