جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نقد و بررسی کتاب تاریخ قرآن آیت ا.. معرفت در دو بخش اصلی صورت گرفتهاست. در بخش اولبه عنوان بررسی غیر مستقل، نحوه عرضه تعریف و تعداد و ترتیب موضوعات اصلی تاریخ قرآن مورد بررسی قرار گرفته است این موضوعات به ترتیبعبارتند از: تاریخ ارتباط، تاریخ انتقال، تاریخ حفظ و نگه داری، تاریخ سازماندهی، تاریخ کیفیت تلفظ و تأثیر لهجه‌ها، تاریخ اصلاح شیوه نگارش، تاریخ ترجمه. در بخش دومهر یک از هفت موضوع اصلی به طور مستقل و جداگانه موردنقد و بررسی واقع شدهاست. روندنقد و بررسی‌ها در آغاز با عرضه سیر منطقی و طبیعی مباحث به عنوان اطلاعات مقدماتی شروع شده سپس ضمن تبییننظرات و دیدگاه های مولفادامه یافته و با ارزیابینظرات عرضه شده ، پایان یافته است .

چکیده عنوان این پایان‌نامه تاریخ قرآن از نگاه امامان شیعه(ع) است. کتاب‌هایی در میان شیعیان از همان سال-های ابتدایی اسلام نگاشته شده است که هرچند عنوان تاریخ قرآن ندارند ولی بعضی از روایات ائمه معصومین(ع) در آن‌ها، بر موضوعات مختلف تاریخ قرآن دلالت دارند. کتاب‌هایی نظیر کتاب سلیم بن قیس هلالی؛ بصائر الدرجات از محدث محمد بن حسن صفار؛ الکافی از شیخ کلینی؛ من لا یحضره الفقیه، الأمالی، التوحید و... از شیخ صدوق؛ تهذیب الأحکام و ... از شیخ طوسی؛ الإختصاص، الأمالی و ... از شیخ مفید و ... و تفسیرهای روایی مانند تفسیر القمی، تفسیرالعیاشی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن از شیخ طبرسی و ... . در دوره‌های معاصر نیز، کتاب‌هایی با عنوان و موضوع تاریخ قرآن از علمای شیعه نگارش یافته است مانند تاریخ قرآن دکتر رامیار، پژوهشی در تاریخ قرآن کریم از دکتر حجتی، کتاب‌های تاریخ قرآن، علوم قرآنی و التمهید فی علوم القرآن از آیت الله معرفت و ... . می‌دانیم که قرآن سخن خداوند است که بر پیامبر(ص) نازل شده است و مسلمانان از همان ابتدای نزول، نسبت به این کتاب آسمانی اهتمام ویژه‌ای داشتند. هم‌چنین می‌دانیم که پیوسته شبهاتی پیرامون قرآن، وجود داشته است. محققان و علمای اسلامی در طول تاریخ به بررسی این مباحث و پاسخ به شبهات پرداخته‌اند. حال این سوال پیش می‌آید که تاریخ قرآن از نگاه امامان شیعه(ع) چگونه بوده است؟ از دیدگاه ائمه(ع)، نزول قرآن از شب قدر از طریق وحی بر پیامبر(ص) آغاز شد و تا زمان رحلت پیامبر(ص)، ادامه داشت. در این نزول، ظاهر و باطن آیات با هم بر پیامبر(ص) نازل می‌گشت. بعد از رحلت حضرت(ص)، امام علی(ع)، قرآن (ظاهر و باطن آن) را جمع نمودند ولی مورد پذیرش مسلمین قرار نگرفت. به دنبال این جریان، مسلمانان از باطن قرآن محروم شدند و تنها ظاهر آن را حفظ نمودند. این ظاهر قرآن، همواره بدون تغییر و تحریف از نسلی به نسل بعد منتقل می‌شود تا زمانی‌که امام عصر(عج) ظهور نمایند و ظاهر و باطن آیات را بار دیگر با هم ارائه نمایند. هدف در این پایان‌نامه نقل روایات، توضیح آن‌ها و نتیجه-گیری از آن‌ها است و می‌تواند با ارائه روایات ائمه اطهار(ع) در مسائل مختلف تاریخ قرآن، اختلاف نظرها و ابهامات موجود در تاریخ قرآن را کم کند و تاریخ قرآنی مطمئن‌تر را به ما عرضه نماید. روش تحقیق در این پایان‌نامه توصیفی، تبیینی و تاریخی است. روش جمع‌آوری اطلاعات نیز، کتابخانه‌ای و از طریق فیش‌برداری است. در پژوهش‌های گذشته، علما به طرح مسائل از طریق تاریخ و نظرات بزرگان این علم می‌پرداختند و در بعضی از موضوعات برای تأیید این نظرات، به روایات معصومین(ع) استناد می‌نمودند ولی این پایان نامه تنها به روایات معصومین(ع) تکیه کرده و از روایات، مسائل تاریخ قرآنی را استخراج نموده است و گاهی مسائل تاریخ قرآن را که از روایات استنتاج نموده است با نظرات دیگران مقایسه کرده و آن نظرات پذیرفته و یا رد شده است و از این حیث کار جدیدی است. واژگان کلیدی: تاریخ قرآن، روایات ائمه اطهار(ع)، نزول قرآن، ظاهر و باطن آیات، جمع و تدوین قرآن، عدم وقوع تحریف، قرائات تفسیری معصومین(ع)

قرائت و کتابت قرآن یکی از موضوعات بنیادین در عرصه علوم قرآنی و مجموعه علوم و معارف اسلامی است و علم قرائات و نیز علم رسم المصحف یا علم مرسوم الخط جایگاه و نقش مهمی در ارتباط با حفظ اصالت و جاودانگی قرآن بر عهده دارند . اما از آنجائیکه اولا: انبوه روایات اسلامی ، آکنده از اسرائیلیات و فرآورده های برخوردهای مذهبی و قوم گرایانه است و ثانیا با توجه به عدم تدوین درست و اصولی برخی از علوم قرآنی مانند علم اسباب نزول ، علم مکی و مدنی ، علم ناسخ و منسوخ ، علم جمع و ترتیب قرآن که به دور از قرآن به عنوان ماخذ اصلی علوم قرآنی و به دور از آموزه های سیره و سنت نبوی و تعالیم کبار صحابه و ائمه طاهرین (ع) تدوین شده اند و ثالثا به دلیل فقدان یک نظام روش شناختی دقیق در تحلیل و بررسی سنت و سیره نبی اکرم (ص) و متعارف نبودن مطالعه تطبیقی قرآن و سیره ، به رغم وفور کتب و رسائل در زمینه سیره نبوی و گسترش نسبی مرزهای دانش و تحقیق در علم قرآئات و علم رسم المصحف ، نحوه بنیانگذاری پیامبر اکرم (ص) در دو حوزه قرائت و کتابت قرآن، همچنان ناگشوده و حتی ناشناخته مانده است . در حالیکه توجه به این اصل مهم که آموزش و ترویج قرآن در سیره و سنت نبوی همواره به عنوان آموزش و ترویج یک زبان مطرح بوده ، می تواند گره های کوری که از دیرباز درارتباط با بنیانگذاری قرائت و کتابت قرآن مطرح بوده است را بگشاید. پس زمینه های صدور روایات احرف سبعه نشان می دهد که در صدد تبیین ماهیت قرآن و آموزش و آسان گیری درامر قرائت در جهت ترویج و شناخت زبان قرآن است . چنانکه قرآن و قرائات دو حقیقت جدای از هم می باشند و منشا اختلاف در قرائت ، اختلاف درنزول یا تعدد آن و اختلاف دراقرا یا قرائت پیامبر اکرم (ص) یا ناشی از ابتدایی بودن خط نمی باشد. همچنینمتن واحد و کامل قرآن به شکل فعلی و متواتر آن در عهد رسالت پیامبر اکرم (ص) و تحت تعلیم و نظارت دقیق آن حضرت ، جمع و تدوین و تالیف شده است و رسم الخط آن توفیقی است و مشیت الهی برآن قرار گرفته که همانند رسم القرائه متن متواتر قرآن جاودانه بماند. و بدین ترتیب ، پیامبر اکرم (ص) ضمن بنیانگذاری قرائت و کتابت قرآن، روشها و شیوه های درست و اصولی آموزش و ترویج آن را نیز، بیان و تبیین نموده اند ، که مطالعات قرآنی و بین رشته ای در دیگر حوزه های علوم و فنون می تواند به تکمیل و تدقیق پژوهشهای مربوط به آموزش و ترویج قرآن بیانجامد.

در سدۀ دوم و سوم قمری از هشت کتاب و رساله با موضوع اختلاف مصاحف امصار (عراق و شام و حجاز) یاد شده است. گرچه این کتاب ها به دست ما نرسیده، مطالب آن ها در منابع بعدیِ علم رسم المصحف و قرائات بازتاب یافته است. اختلاف رسم الخط مصاحف امصار به دو دسته تقسیم پذیر است:الف) تفاوت هایی که موجب اختلاف در قرائت نشده اند؛ مانند ثبت «ی» یا نبود آن در «ائتونی/ ائتون»؛ ب) اختلاف هایی که باعث تفاوت در قرائت اند؛ شامل حذف یا زیادت یک حرف یا تبدیل یک حرف به حرفی دیگر. مجموع اختلافات دستۀ دوم به 54 مورد می رسد. تا کنون دربارۀ علت و زمان پیدایی و اثر آن در قرائات یا تأثیرپذیری آن از قرائات، دیدگاهی جامع بیان نشده است. اغلب علمای متقدم بر این باورند که عثمان خلیفۀ سوم (د 35 ق.) دستور ثبتِ آن ها را در مصاحف امام داده است ولی در روایات جمع قرآن در زمان عثمان چنین مطلبی وجود ندارد و از سویی، این کار با هدف او برای اتحاد امت اسلامی بر یک مصحف واحد در تضاد است.

موضوع حقوق انسان در قرآن به شیوه هاى گوناگون در سال هاى اخیر موضوع مقالات قرآن پژوهان قرار گرفته است اما پژوهش حاضر با رویکردى تاریخى مى تواند دیدگاه هاى تازه اى را درباره این موضوع پیش روى خوانندگان خود قرار دهد. نخست آن که به روشن شدن ابعاد تاریخى اجتماعى سال هاى نخستین بعثت کمک کرده و قرآن را به عنوان منبعى تاریخى مورد توجه پژوهشگران قرار مى دهد. دوم آنکه مى تواند نشان دهد که مبناى دعوت نخستین اسلامى حق یا تکلیف است و به خوانندگان معیارى روشن در این باره ارائه مى کند و مسائل معنوى را نیز از حقوق انسانى به شمار آورده است.

کتاب «تاریخ قرآن» مهم‌ترین نگاشته خاورشناسان درباره قرآن و تاریخ پیامبر اسلام| است. نولدکه، مؤلف این کتاب، از خاورشناسان برجسته‌ای است که در حوزه‌های مختلف خاورشناسی دارای تألیفات است. کتاب پیش‌گفته که مهم‌ترین اثر او در این زمینه است، مشتمل بر مباحث وحی‌شناسی، جمع و تدوین قرآن و تاریخ نزول آیات و سور قرآن است که تحقیق پیش‌رو به مباحث نوع اول می‌پردازد. از دیدگاه نولدکه، ماهیت نبوت متکی بر چهار اصل: ارتباط با اندیشه پیامبران قبلی، تبعیت از غریزه احساسی، به‌کارگیری قوه خیال در دریافت وحی و ایجاد تحول اجتماعی است. این نوع نگاه به ماهیت نبوت، که با نظریه تجربه دینی درباب وحی در ارتباط است، علاوه بر خروج از روح تعالیم ادیان الهی، با اندیشه دینی اسلامی در تضاد می‌باشد که در هر یک از این اصول، با اشکالاتی مواجه است.

سوره حج در زمره سوره هایی قرار دارد که محققان درباره زمان نزول و مکی یا مدنی بودن آن اختلاف دارند. پیدایش این اختلاف، متأثر از مطالب سوره و روایات ترتیب نزول است. با این همه، بیشتر روایات ترتیب نزول به نزول سوره حج در مدینه دلالت دارند. در این میان، قول مشهور مفسران، مکی بودن و قول جمهور آنان، آمیخته ای از مکی و مدنی بودن را نشان می دهد؛ چنان که بیشتر روایات سبب نزول، بر مدنی بودن تأکید می کنند و ضوابط و خصایص سوره های مکی و مدنی نیز بیشتر مدنی بودن این سوره را نشان می دهند. به هر حال در مقاله حاضر، با جمع روایات و سخنان گوناگون و تحلیل و نقد آنها، مدنی بودن سوره حج را مدلل کرده و به تاریخ گذاری صحیح آن دست یافته ایم؛ امری که با روشن ساختن تاریخ و فضای نزول سوره، به تفسیر و شناخت درست و دقیق مضامین آن و برگزیدن و اعتبار دادن به روایات و اقوال راویان و عالمان و مفسران در مباحث مختلف و مرتبط با سوره، همانند مکی یا مدنی بودن، ترتیب نزول، فضایل، اسباب نزول، آیات احکام و... و کنار گذاشتن نقل ها و نظرهای ناصواب و اظهار نظر درست، کمک خواهد کرد.

چیستی محکم و متشابه، پرسشی است همزاد قرآن کریم که قرآن پژوهان از دیرزمان در پی یافتن پاسخی مناسب برای آن بوده اند. در این میان، علامه طباطبائی از جمله کسانی است که به شایستگی از عهده این مهم برآمده است. این مقاله با روش توصیفی تحلیلی، به نقل و نقد دیدگاه مرحوم علامه می پردازد و هدف آن، بررسی آراء و نظریات علامه در عرصه احکام و تشابه و تحلیل آن است. مرحوم علامه معتقد است: متشابه به معنی چند مدلولی مشتبهِ با یکدیگر که مراد واقعی در آن نهان است وجود دارد. علامه با تأسیس اصل مخلوط شدن نزولات غیبی و آسمانی بعد از فرود به زمین با ناخالصی ها، وجود تشابه در قرآن را امری طبیعی می داند و تعیین مراد واقعی در متشابه را بر عهده آیات محکم که متقن و مستحکم است و ویژگی ام الکتابی دارد می گذارد. به باور علامه، این دیدگاه برخاسته از تدبر در قرآن و برگرفته از مکتب تفسیری اهل بیت علیهم السلام است.

«تفسیر به رأی» همواره از برجسته ترین مسائل مطرح میان مفسران و دانشمندان علوم قرآنی بوده و تاریخچه آن را تا دوران نزول وحی و دوران زندگانی رسول خدا صلی الله علیه و آله می توان به پیش برد. معروف ترین سخن درباره نفی تفسیر به رأی را امیرالمؤمنین علی علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل کرده است: «قد کذَبَ عَلَی رسول الله صلی الله علیه و آله عَلَی عهده حتی قام خطیبا، فقال: أیها الناسُ، قد کثرت علی الکذابةُ، فمَن کذب علی متعمّدا فلیتبوّء مقعدَه مِن النارِ؛ ثمّ کذب علیه من بعده.» مراد از «تفسیر به رأی» عبارت است از: تفسیر قرآن بر اساس استقلال رأی و بی نیازی از منابع و مستندات معتبر، با هر انگیزه و هدفی که باشد. برای نهی از تفسیر به رأی، می توان استناد به بسیاری از آیات و روایات کرد. روایات نفی از تفسیر به رأی را می توان به پنج دسته تقسیم نمود. علامه طباطبائی از مجموع روایات، به ویژه روایات دسته پنجم، نتیجه می گیرد که نهی در روایات، مربوط به روش تفسیر است، نه اصل تفسیر؛ یعنی اگر با روش نادرست وارد تفسیر قرآن شویم، حتی اگر به نتیجه درست هم منجر شود، باز هم ناپسند، نکوهیده و محکوم است.

شناخت دقیق آراء خاورشناسان درباره معارف اسلامى و نقد علمى دیدگاه هاى آنان، براى ما مسلمانان ضرورتى انکارناپذیر است. به همین منظور، مقاله حاضر، تلاش کرده تا به معرفى و آسیب شناسى پژوهش روبین درباره حضرت محمد صلى الله علیه و آله بپردازد. روش تحقیق در این پژوهش اسنادى و رویکرد آن، تحلیلى انتقادى است. اگرچه بررسى دیدگاه هاى روبین درباره آن حضرت مرکز توجه و تحلیل بوده، براى تکمیل این تحقیق در مواقع مورد نیاز، از دیدگاه هاى عالمان مسلمان استفاده شده است. پژوهش روبین، گویاى تتبع بسیار وى در منابع اسلامى است. برداشت نادرست روبین از برخى آیات قرآن، باعث شده تا وى اشتباهاتى در مورد برخى از مطالب مربوط به حضرت محمد صلى الله علیه و آله مرتکب گردد.