جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

‫در اين پژوهش، دلايل مربوط به نقش مهم مردم در نظام اسلامي و حکومت، با استفاده از آموزه‌هاي اسلام مطرح شده و ديدگاه‌هاي استاد مصباح يزدي و شهيد مطهري در مورد دموکراسي از منظر اسلام و نقش مردم در مشروعيت بخشيدن به حکومت و مقبوليت آن و همچنين تقويت حکومت اسلامي شرح و بررسي شده است. نگارنده، نخست تعريف اين دو شخصيت اسلامي را در مورد ماهيت حکومت، اهداف آن، مشروعيت حکومت اسلامي و سپس جايگاه مردم در وضع قانون وتشکيل حکومت اسلامي تبيين کرده است. وي در ادامه، پس از ترسيم نقش مردم در حکومت تشکيل شده از سوي فقيه از منظر اين دو دانشمند؛ افتراق نظر و اشتراک نظر آنان را در اين زمينه مطرح نموده و پس از بيان آراي اين دو فيلسوف، به اين نتيجه رسيده که مشروعيت حکومت ديني از منظر استاد مصباح و شهيد مطهري مبتني بر حکم الهي و عدم حاکميت انسان‌هاست و امامت اين حاکميت، از جانب خداي متعال، به انبيا، ائمه و اولياي اصلح تفويض شده است. مشروعيت حکومت فقيه در عصر غيبت، از منظر استاد مصباح به امر الهي است و شهيد مطهري مقبوليت آراي مردم را خالي از تأثير نمي‌داند و حکومت منتخب از منظر آنان، را حکومتي مبتني بر ولايت فقيه عنوان کرده است. ضمن اين که تعريف حکومت از منظر آنان، با تعريف دموکراسي غربي از حکومت مغاير مي‌باشد. نويسنده سپس به دلايل ولايت فقيه و تشکيل حکومت از سوي فقهاي جامع الشرايط، جايگاه شورا از منظر آنان، نقد دموکراسي غربي در تفکر آن دو، اشتراکات مردم‌سالاري و دموکراسي غربي و اختلاف آن‌ها با هم، از منظر اين دو متفکر پرداخته است. وي در ادامه شؤون رهبر و ولي فقيه، ماهيت حکومت اسلامي و وظايف آن، مفهوم بيعت و جايگاه آن در نظام سياسي اسلام، نقد مباني سکولاريسم و نقش مردم را در دوران حکومت ائمه معصوم( و ولايت فقيه از ديدگاه شهيد مطهري و استاد مصباح بررسي کرده است. تبيين عوامل زمينه‌ساز حضور مردم در نظام مردم‌سالاري دين از محورهاي مهم بحث در اين تحقيق مي‌باشد که با رويکردي تطبيقي ارائه گرديده است.

‫تبيين نقش دين در دنياي جديد، تنها با شناخت حقيقت دين و دنياي جديد ميسور است و تا زماني که شناخت کافي از دين پيدا نکنيم و تحولات فکري دنياي امروز را نشناسيم، نمي‌توانيم نقش دين را در اين دنيا ترسيم کنيم. از اين رو نويسنده به کالبدشکافي تفکرات دنياي مدرن و ابعاد گوناگون دين از ديدگاه متفکر شيعي آيت‌الله مرتضي مطهري و اصلاحگر ديني و شخصيت برجسته شبه قاره هند، ابوالاعلي مودودي، پرداخته است. وي ابتدا تحول فکري غرب و رويدادهاي سرنوشت‌ساز و تأثيرگذار آن ديار مانند جنبش رنسانس، نهضت اصلاح ديني، انقلاب علمي، انقلاب صنعتي و نهضت فلسفي را بررسي کرده و انديشه‌هاي مادي‌گرايي، اومانيسم، سکولاريسم و آزادي‌خواهي و در نهايت بازگشت به معنويت در غرب را بازخواني مي‌کند. پس از آن، به بررسي انديشه دو شخصيت مذکور در باره اين سير تحول بشر مي پردازد. ايشان معتقدند که سقوط و فساد بشر به اندازه انحراف و انحطاط اخلاقي مؤثر نيست؛ چرا که جوهر انسان اخلاق است؛ بنابر اين، نسبيت اخلاق را مردود مي‌دانند. شهيد مطهري معتقد است: نسبيت اخلاق، به نفي جاودان تعاليم ديني مي‌انجامد؛ لذا جاودانگي اسلام به جاودانگي اخلاق است. ابوالاعلي مودودي نيز اخلاق را مطلق مي‌داند و معتقد است که تمام دردهاي بشر از بي‌ثباتي اخلاق است. در باره چالشي که دين با انحرافات اجتماعي و سياسي دنياي جديد دارد، هر دو، نيازهاي بشر جهان امروز را به نيازهاي ثابت و متغير تقسيم مي‌کنند و معتقدند: اسلام، به ويژه با راهکار اجتهاد، پاسخگوي همه نيازهاي انسان است. هر دو متفکر، اصل حکومت را براي برقراري نظم و حفظ امنيت لازم مي‌شمارند و تأکيد مي‌کنند که دين و سياست مکمل يکديگرند و اگر دين از سياست، چه به لحاظ نظري و چه به لحاظ عملي جدا شود، زندگي بي‌معني مي‌شود. البته مطهري مشروعيت حکومت ديني را از آن خدا مي‌داند و مقبوليت آن را از مردم؛ ولي مودودي هم مشروعيت و هم مقبوليت حکومت ديني را از مردم مي‌داند. آنان عدالت را از بنيادي‌ترين مسائل سياسي و اجتماعي مي‌دانند و رابطه عقل و علم و دين را لازم مي‌دانند.

مسأله انحطاط مسلمین یا رکود تمدن اسلامی از جمله پرسش هایی که ذهن اندیشمندان معاصر جهان اسلام را به خود مشغول داشته است. در یک نگاه کلان می‌توان اندیشوران این عرصه را به دو گروه تقسیم کرد: گروه اول، اسلام را عامل انحطاط می‌دانند و بر این باورند که اسلام در ذات آموزه‌های خویش، عناصری انحطاط‌زا دارد. گروه دوم، اسلام را عامل انحطاط نمی‌دانند و معتقدند اسلام در آزمون تاریخی خود سربلند بیرون آمده است و نشان داده، دینی حرکت آفرین، هدایتگر و تأمین‌کننده سعادت دنیوی و اخروی است. استاد مطهری و دکتر شریعتی از همین تبارند. استاد مطهری، انحطاط مسلمین را نه به‌واسطه آموزه‌های اسلامی و ذات و اصل دین اسلام، بلکه به دلیل دورافتادگی خواص و عوام مسلمین از آموزه‌های اصلیش می‌داند که در گذر تاریخ چهره پوشانده، نیازمند غبارروبی و رونمایی دوباره است. وی گناه اصلی انحطاط را متوجه خواص می‌کند و رشد قشریگری و مخالفت با عقل؛ افراط در تحمیل اندیشه‌های به ظاهر نوآورانه و روشنفکرانه بر آموزه‌های اصیل اسلامی؛ بی‌توجهی به توصیه‌های دینی در خصوص موضوع‌شناسی، مسأله‌یابی و پیروی از روش پژوهش‌های علمی؛ تفکیک علوم دینی از غیردینی و عدم تبیین و تفسیر مناسب از آموزه‌های اسلام را از جمله خطاهای این طبقه بر می‌شمارد. اگرچه وی به نقش دیگر عوامل درونی و بیرونی بی‌توجه نیست، اما برنقش خواص تأکید می‌کند و به دنبال بررسی دیگر عوامل، راهکارهای برون رفت را می‌جوید. او راه را همان حیات و زندگانی برگرفته از آموزه‌های اصیل اسلامی می‌داند که برمنطق قرآن استوار است؛ از این‌رو است که «احیای فکری دینی» را پیشنهاد می‌دهد و با برجسته‌سازی اجتهاد پویا و مطرح نمودن سازمان روحانیت به عنوان سازمان رهبر در مسیر اصلاح و تأکید بر اتحاد و همبستگی مسلمین، بسته برنامه‌ای خود را جهت برون‌رفت سامان می‌بخشد.دکتر شریعتی با درکی که از غرب علمی، سرمایه‌داری و مارکسیستی پیدا کرده بود و از سوی دیگر بر مبنای شناختی که از جامعه ایرانی ـ اسلامی داشت به طرح مسأله انحطاط و عقب‌افتادگی به عنوان یک مسأله فراگیر اجتماعی پرداخت و از آن‌جا که دغدغه دفاع از اسلام را داشت و جامعه ایرانی را دارای سرشتی دینی می‌دانست که تاریخی طولانی آن را پشتیبانی می‌کرد، این مسأله را با رویکردی مذهبی دنبال نمود. بر شمردن علل درونی انحطاط مسلمین، تحلیل وی از نقش استعمار به ویژه استعمار فرهنگی و باورش نسبت به تقدم فرهنگ اسلامی بر ایدئولوژی، او را به راهکار «پروتستانتیزم اسلامی» در مسیر تحقق «نوزایی اسلامی» رسانید. در مجموع، هر دو اندیشور، اسلام را در ذات، حرکت آفرین، حیات بخش، هدایتگر و تمدن‌ساز می‌دانند. آنان در علت‌پژوهی خویش علت‌های درونی را بر علل بیرونی مقدم دانسته، آن‌ها را بسترساز علل بیرونی می‌دانند و به این لحاظ علت پژوهان درون گرا محسوب می‌شوند. در عین حال هر دو بر این باورند که می‌توان جوامع اسلامی را در مسیر برون رفت از وضعیت فعلی قرار داد و راهکار آن نیز بازگشت به اسلام اصیل است.

این مقاله در پی آن است تا به پاسخ‏گویی به سؤال «رابطه‏ی دین و توسعه» از منظر شهید مطهری بپردازد. آنچه مسلم است، در نگرش ایشان، هر نوع دینی با توسعه سازگاری ندارد؛ همچنان که هر معنی و مفهوم، و هر الگو و استراتژی از توسعه نیز با دین همگامی و همراهی نخواهد داشت. به اعتقاد وی، دینی که بین دنیا و عقبی تعارض می‏بیند، و یا علم و دین و وحی و عقل را منافی یکدیگر می‏پندارد؛ هرگز راهی به سوی توسعه، و گامی در جهت توسعه نمی‏تواند بردارد. کما این که توسعه‏ای که انسان را به دین گریزی و خدا فراموشی می‏خواند، و دستاورد آن به عقب راندن و کنار گذاشتن آموزه‏های الهی و وحیانی است، با هیچ دینی نمی‏تواند همراه گردد. اما اگر توسعه بستری برای رسیدن انسان به کمال انسانی‏اش باشد و کمال انسانی را، به تعبیر شهید مطهری، در تعادل و توازن انسان بدانیم، هدف و جهت توسعه باید عبارت از ارتقای مستمر یک جامعه یا نظام اجتماعی به سوی یک زندگی بهتر و انسانی‏تر باشد. بدین ترتیب جهت و هدف توسعه چیزی جز گسترش و تقویت گزینه‏های انسانی نیست، بر این مبنا چنین توسعه‏ای نه تنها سر ناسازگاری با دین نداشته، بلکه می‏توان چنین نتیجه گرفت که چنین توسعه‏ای زمینه برای دست‏یابی دین به اهدافش را فراهم می‏کند، زیرا چنین توسعه‏ای در تمامی ابعادش، اعم از سیاسی، اقتصادی و فرهنگی، سبب بروز و ظهور استعدادهای نهفته در انسان گردیده و راه را برای تحقق استعدادها و قابلیت‏های او میسر می‏سازد. همان چیزی که، به تعبیر شهید مطهری، «قرآن تصریح می‏کند که نظام هستی و آفرینش، بر عدل و توازن و براساس استحقاق‏ها و قابلیت‏هاست»، تا بشر بتواند به شکوفایی استعدادهای نهفته در ذات و آفرینش خود بپردازد.