جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

به نظر حکمای اشراقی، شدت وضعف، کمال ونقص و زیادت ونقصانی که در افراد برخی از ماهیات مشاهده می شود، مستلزم تشکیک در ماهیات است. نظر آنها بیشتر معطوف به تشکیک در افراد ماهیتهای عرضی از قبیل کیفیات وکمیات است، نه در افراد ماهیتهای جوهری، اما فلاسفه مشائی منکر تشکیک در مطلق ماهیات شده و بر نفی آن استدلال کرده اند و تشکیک را به مفاهیم عرضی از قبیل ابیض و اسود ونه بیاض و سواد، برگردانده اند وپس از دریافت این نکته که مفهوم از آن نظر که مفهوم است قابل تشکیک نیست، تفاوت شدت وضعف، کمال ونقص تشکیکی اشیای خارجی را به خصوصیتهای فردی آنها ارجاع داده اند. این نظر حکمای مشائی، زمینه تحقیق صدرالمتالهین را فراهم نمود تا بر مبنای اصالت وجود، تمام شدت وضعف، کمال ونقص، تقدم و تاخر و اولویت و عدم اولویت تشکیکی موجودات را مربوط به هویت عینی آنها که همان وجود است بداند.

در این مقاله، حدوث عالم در حکمت صدرا با مطالب نهج البلاغه مقایسه شده است. به این منظور، کتب فلسفی و تفسیری صدرا مطالعه و آرای او درباره ی حدوث عالم جمع آوری شده است. هم جنین مطالب نهج البلاغه در رابطه با حدوث عالم مورد بررسی قرار گرفته است. سپس با مقایسه آرای صدرا در مورد حدوث عالم با مطالب نهج البلاغه، این نتیجه به دست آمده که آرای بیان شده با مطالب نهج البلاغه از جهات زیادی هم خوانی دارد: در نهج البلاغه ویژگی هایی مانند زمان داشتن، مکانمند بودن، حرکت داشتن و متغیر بودن برای پدیده ی حادث مطرح شده است که می تواند مبنایی باشد برای تفسیر حدوث جهان، آن گونه که ملاصدرا به آن پرداخته است.

نظريه «خلق از عدم» يکي از مباحث محوري در هستي شناسي ملاصدرا است. او بر اساس حرکت جوهري و با استناد به قرآن، برهان و عرفان، عالم را حادث زماني مي داند. اين در حالي است که در فلسفه مشاء، عالم قديم زماني و حادث ذاتي است در فلسفه اشراق عالم تجلي و ظهور نورالانوار و ذاتا متاخر از خداوند دانسته شده است و در عرفان نيز با استناد به اعيان ثابته، خلق از عدم پذيرفته و تفسير مي گردد. در حکمت متعاليه با نقد و بررسي آراء متکلمين و فلاسفه بر اساس نظريه خلق مدام، با استدلال عقلي و شهود اشراقي ثابت ميشود که جز خداي واحد هيچ موجودي قديم ذاتي و قديم زماني نيست و اعتقاد به توحيد خالص تنها با نظريه خلق از عدم و حدوث ذاتي و زماني عالم امکانپذير است.

مسئله علم پیشین خداوند و نقش آن در خلق اعمال بندگان و سرنوشت (سعادت و شقاوت اخروی) آنان به عنوان تجسّم عملکرد دنیویشان، قصه ای دیرین، شیرین و دلکش و درعین حال، دقیق، ظریف و پیچیده است، در این زمینه ملاصدرا بر آن است که: اولاً؛ اعمال بندگان اعم از اختیاری و اضطراری معلول و تابعی از تقرّر و تعین پیشینشان در علم الهی است و سرنوشت (سعادت و شقاوت اخروی) آنان به عنوان تجسّم اعمال دنیوی شان، ثابت و تخلف ناپذیر است. ثانیاً؛ بعثت پیام آوران الهی، ارسال رسل و انزال کتب با عنایت به تخلف ناپذیری اعمال بندگان و سرنوشت آنان از علم پیشین خداوند جز زمینه سازی و تحریک بندگان، جهت اظهار ما فی الضّمیرشان، اثر دیگری ندارد. ثالثاً؛ شرور اخلاقی منتسب به بندگان برخلاف شرور وجودی و طبیعی که اموری عدمی و نسبی اند از قبیل امور اعتباری خلاف فرمان عقل / شرع به شمار می روند. در پژوهش حاضر سعی شده است، مدّعیات سه گانه یاد شده، مورد نقد و بررسی قرار گیرد.

شرح نهاية الحكمه، بخشى از درس‌هاى آيت‌الله مصباح يزدى، به زبان فارسى است كه توسط عبدالرسول عبوديت تحقيق و نگارش شده است. ايشان، درس‌هاى استاد مصباح درباره كتاب نهايه را از قالب گفتارى بيرون آورده و شكل نوشتارى به آن‌ها داده‌اند و در تدوين آن گفتارها به‌صورت كتاب، سه اصل زير را رعايت كرده‌اند: تبويب و دسته‌بندى مطالب؛ اضافه كردن توضيحات لازم؛ نگارش كامل. محور اصلى اين شرح، نهاية الحكمه مرحوم علامه است. استاد مصباح، ابتدا مطلب كتاب نهايه را كاملا تقرير و تبيين كرده‌اند و در موارد لازم به نقد آن پرداخته و در پايان نظر مختار خود را مطرح ساخته‌اند. اين سبک تدريس در رشد فكرى و استقلال نظر دانشجو تأثير بسزايى دارد. گفتنى است كه استاد اين مباحث را به طلاب آشنا با مقدمات فلسفه و انواع استدلال‌هاى آن و آشنا با مذاق استاد و شيوه تدريس و نقدها و موشكافى‌هاى وى درس مى‌داده‌اند، لذا بعضى از مطالب را كمتر توضيح داده و حتى گاه به اشاره‌اى بسنده كرده‌اند. روى اين اصل، محقق ارجمند، آقاى عبوديت در نگارش اين اثر، زير نظر استاد مطالبى را افزوده‌اند (كه بعضى را از ساير كتاب‌هاى استاد و چند مورد را از كتب مرحوم شهيد مطهرى برگرفته‌اند)؛ مثلاًدر فصل چهارم از مرحله چهارم، درباره قاعده «واجب بالذات واجب من جميع الجهات» به‌گونه‌اى مشروح بحث شده است. البته امكان آن بود كه اكثر مباحث طرح‌شده در اين دو جلد به‌تفصيل بيشترى بررسى شوند، از جمله در هر مبحث بين اقوال فلاسفه مقايسه به عمل آيد يا اشكالاتى كه به مطالب وارد است ذكر گردد يا لااقل سؤالات منطقى‌اى كه مطلب مورد بحث ايجاب مى‌كند و مغفول‌عنه واقع شده، طرح شود، ولى از آن خوددارى شده؛ به دليل اينكه اين‌گونه تفصيلات براى مبتديان چندان سودمند نيست و چه‌بسا موجب پريشانى انديشه شود. اين كتاب با افزوده‌هاى فاضل محترم، آقاى عبوديت بسيار روشن و روان گرديده و خواننده را در فهم مطالب فلسفى يارى مى‌رساند. كتاب، در دو جلد به شرح زير تنظيم شده است: جلد اول، از آغاز تا پايان مرحله دوم و جلد دوم، از آغاز مرحله سوم تا پايان فصل هشتم از مرحله چهارم كتاب نهاية الحكمه را شرح داده است.

«معاد جسمانی» از موضوعات عمیق و اندیشه سوز در میان متکلمان و فیلسوفان است و نگرگاه های آنان در این باره متفاوت است: عده ای که از اثبات عقلی آن عاجز مانده اند به کلی، معاد را انکار کرده اند. گروهی دیگر، مثل بوعلی سینا، تعبدی آن را پذیرفته اند. برخی دیگر که خواسته اند آن را اثبات کنند فقط برای «معاد روحانی»، دلیل آورده اند. اما تنها فیلسوفی که با ژرف کاویِ حیرت انگیز عقلی به اثبات «معاد جسمانی» پرداخته حکیم متأله صدرالمتألهین شیرازی است. اثر حاضر معاد جسمانی را از دیدگاه وی در سه بخش عمده، به تفصیل کاویده است: از دیدگاه عقل؛ از دیدگاه شرع؛ نقد و بررسی آرای مخالفان معاد جسمانیِ صدرالمتألهین.

«معاد جسمانی» از موضوعات عمیق و اندیشه سوز در میان متکلمان و فیلسوفان است و نگرگاه های آنان در این باره متفاوت است: عده ای که از اثبات عقلی آن عاجز مانده اند به کلی، معاد را انکار کرده اند. گروهی دیگر، مثل بوعلی سینا، تعبدی آن را پذیرفته اند. برخی دیگر که خواسته اند آن را اثبات کنند فقط برای «معاد روحانی»، دلیل آورده اند. اما تنها فیلسوفی که با ژرف کاویِ حیرت انگیز عقلی به اثبات «معاد جسمانی» پرداخته حکیم متأله صدرالمتألهین شیرازی است. اثر حاضر معاد جسمانی را از دیدگاه وی در سه بخش عمده، به تفصیل کاویده است: از دیدگاه عقل؛ از دیدگاه شرع؛ نقد و بررسی آرای مخالفان معاد جسمانیِ صدرالمتألهین.

مقدمه کتاب، در واقع براعت استهلالی بشمار می‎آید برای همه مطالب آن و با مطالعه آن، یک آگاهی کلی از مباحث تحقیق به ذهن‎ خواننده منتقل می‎شود و خواننده به‎زودی درمی‎یابد که این کتاب در دفاع از ملاصدرا‎ نوشته شده است که عده‎‎ای او را معتقد به معاد روحانی/مثالی ‎(وجود لذت و رنج برای روح بعد از مرگ) دانسته و تکفیر کرده‎اند و استاد حکیمی بر مبنای مکتب‎ تفکیک ‎(جداسازی یافته‎های بشری از حقایق وحیانی) می‎خواهد «مقام این فیلسوف اسلامی درهم نشکند» و سرانجام به این نتیجه می‎رسد که «صدرالمتألهین نیز در معارف الهی و مسائل اعتقادی حوزه قرآن کریم را از حوزه فلسفی بنیاد اشراقی و روانی نهاد و عرفان‎استناد جدا می‎کرده است و قرآن کریم و تعالیم پیامبر اکرم(ص) و اوصیا(ع) را تا سطح عرفان و فلسفه تنزل نمی‎داده است». نویسنده در این کتاب به دفاع از ملاصدرا‎ برخاسته و می‎گوید: ملاصدرا از دو دیدگاه به معاد نگریسته‎ است: یکی دیدگاه فلسفی که نتیجه آن معاد روحانی است و دیگر دیدگاه قرآنی و حدیثی که بی‎هیچ چون و چرایی حقایق وحیانی و قرآنی را پذیرفته است و این دو دیدگاه و ایستار‎(موضوع‎گیری) را باید از هم جدا کنیم و درهم نیامیزیم.