جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مقوله تعارض علم و قرآن به‌تبع بحث تعارض علم و دین، از مباحث دیرین و دامنه‏دار در میان مباحث علوم تجربی به شمار می‌آید. ازاین‌رو دائرة‌المعارف‌های نگاشته شده، به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم به ارائه این مبحث می‏پردازند. یکی از آن دائرة‌المعارف‌ها که به‌صورت مستقیم به این مقوله ورود نموده است، مدخل «قرآن و علم»، دائرة‌المعارف اولیور لیمن است که توسط دکتر محمد شمشیرعلی نگاشته شده است. نوشتار پیش‏رو، پس از معرفی اجمالی دائرة‌المعارف اولیور لیمن و نگارنده این نگاشته، به همراه ترجمه مقاله، برجسته‏ترین نقاط قوت و ضعف را مورد بررسی قرار داده است. روش این پژوهش توصیفی ـ تحلیلی با استفاده از منابع کتابخانه‏ای است. یافته‌های تحقیق نشان می‏دهد، نگاشته مذکور از حیث تلاش در بازگویی آیات علمی و باور به عدم ناسازگاری بین یافته‏های جدید علمی و قرآن قابل‌تقدیر است؛ اما دارای کاستی‏هایی، ازجمله نوآور نبودن مقاله، فزونه‏گویی در سازگاری قرآن و علم، عدم مراجعه به منابع قرآنی و حدیثی، منحصر نمودن آیات علمی به علوم طبیعی، عدم بهره‌مندی از فهم قرآن‏پژوهان پیشین و معاصر و.... است.

به باور ونزبرو چارچوب وحی حاوی شماری از سنت‌هاست که در سه فرم بداهتی، استسفاری و نقلی برای معرفی درون‌مایه‌های اصلی توحیدی قرآن به‌کاررفته و از دامنه نسبتاً محدودی از لغات و قطعات غیر مرتبط تشکیل شده‌اند. ازآنجاکه ونزبرو با روش تحلیل ادبی به بررسی پرداخته است، این مقاله نیز با بهره‌گیری از همین روش، به تبیین و ارزیابی فرضیات وی در این سه فرم می‌پردازد: نخست، فرم بداهتی: در دو کلیدواژه «قل» و «یا ایّها»: به‌منظور صحت‌سنجی این فرم، امکان انتساب یا جایگزینی کلام بشر (به‌طور ویژه بیانات نبوی) با سخنان خداوند و ارتباط میان «یا بنی‌آدم» و «ابن آدم» موردبحث قرار می‌گیرد؛ دوم، فرم استسفاری: در کلیدواژگانی چون «ربّی، ربّنا»؛ «الّلهم»؛ «الحمدلله، له الحمد، بحمد ربّکَ، بحمدکَ و.. یا سبحان الّله، سبحان الذی، سبحان ربک، سبحانکَ و...» و حرف تأکید «ایا». برای ارزیابی این فرم به بررسی کلیدواژگان و تطبیق میان مناسک اسلامی و اعمال جاهلی اقدام می‌شود؛ زیرا ونزبرو اعمال عبادی پیش از اسلام را منبع اشارات قرآنی در این فرم می‌شمرد و بر این باور است که مناسک اسلامی همچون «طواف»، «وقوف»، «قربانی» و «حج» از عهد میان خدا با ابراهیم (ع) و اسماعیل (ع) در مکه اخذ گردیده و با برخی از رسوم بیگانه و تحرف شده آمیخته ‌شده ‌است؛ سوم، فرم نقلی: برای بررسی این فرم به ارزیابی ادعاهای ونزبرو درباره داستان‌ها و تطبیق میان داستان‌های قرآن و کتب مقدس پرداخته می‌شود؛ زیرا وی این فرم را دربردارنده مجموعه‌ای از داستان‌ها می‌داند که بیان دوباره و بدون بازسازی داستان‌های عهدین هستند و با کمک شمار محدودی از قواعد بلاغی به‌گونه‌ای از یکپارچگی ساختاری دست‌یافته‌اند.

ازآنجایی‌که دایرة‌المعارف قرآن لیدن مرجعی علمی برای پژوهشگران انگلیسی‌زبان در جهت شناخت اسلام و معارف والای قرآن محسوب می­گردد؛ بررسی و تعیین میزان اعتبار و اتقان مقالات آن نیز امری لازم و ضروری است؛ لذا نوشتار حاضر با مراجعه و استناد به منابع کتابخانه‌ای و روش توصیفی- تحلیلی و با رعایت اصل انصاف و واقع‌نگری، به بررسی و نقد علمی مقاله علی بن ابیطالب (ع) از این دایرة‌المعارف پرداخته است. یافته­های پژوهش پیش‌رو حاکی از آن است که نویسنده­ی این مدخل- علی آسانی- نه‌تنها از معرفی کامل و جامع حضرت علی (ع) ناتوان بوده، بلکه به دلیل عدم رجوع به منابع متعدد و اصیل شیعی، برخی از فضایل این امام بزرگوار را به‌طور صحیح و دقیق بیان نکرده است. این بیانِ ناصحیح علاوه بر اینکه موجب تحریف حقیقت گشته، مخاطبان این دایرة‌المعارف را نیز از فهم صحیح نسبت به سیمای واقعی بزرگ­ترین شخصیت جهان اسلام پس از رسول خدا (ص) محروم ساخته است.

یکی از مباحث مهم در تاریخ قرآن، مسئله جمع و تدوین قرآن است. بسیاری از خاورشناسان، با استناد به روایاتی که تدوین مصحف کامل را به زمان پس از رحلت پیامبر (ص) مربوط می‌دانند، در اصالت متن قرآن حاضر تشکیک کرده و به نوعی در صدد اثبات تحریف لفظی آن برآمده‌اند. این شبهات در صورت اثبات تدوین مصحف کامل در زمان پیامبر اکرم (ص)، قابل پاسخ‌گویی خواهد بود. در این پژوهش، اسناد روایات دال بر تدوین مصحف کامل در زمان پیامبر (ص)، با روش تحلیل اسناد، از دیدگاه رجالی ارزیابی و پس از بررسی تک‌تک احادیث، این نکته اثبات شده است که بیشتر این روایات، از نظر سندی، دارای اسنادی صحیح یا دست‌کم حسن است و تنها شمار اندکی از این روایات، دارای ضعف سندی است.

قرآن­پژوهان مسلمان، باید شناخت دقیقی از دیدگاه­های خاورشناسان درباره مطالعات قرآنی داشته باشند تا بتوانند این دیدگاه­ها را به بوته نقد گذارند. تحقق این امر، مستلزم آشنایی پژوهش­گران با مستشرقان قرآن­پژوه و آثار آنان است. مقاله حاضر، بعد از بیان مقدمه در ضرورت این شناخت و نیز معرفی برخی منابعی که به زندگی­نامه علمی و آثار آنان اشاره کرده­اند، به معرفی اجمالی شش خاورشناس قرآن­پژوه معاصر و آثار آنان درباره مطالعات قرآنی به ترتیب حروف الفبای فارسی می­پردازد. همچنین دیدگاه هریک از آن­ها درباره یکی از مباحث قرآنی بررسی شده است. در این مقاله، نام­های خاورشناسان قرآن­پژوه برجسته­ای چون: برینر، سلز و ونزبرو به چشم می­خورد. بررسی آثار مستشرقان درباره مطالعات قرآنی، نشان می­دهد که برخی از آنان یا اثری مستقل درباره قرآن­پژوهی به‌جای گذاشته­اند یا در کنار مباحث اسلام­شناسی، به بحث مطالعات قرآنی پرداخته­اند.

این نوشتار به بررسی مقاله «غلوّ» در دانشنامه قرآن: یک دایرة‌‌المعارف، ویراسته پروفسور الیور لیمن می‌پردازد. خانم دکتر اسما افسرالدین از اعضای هیئت تحریریه این دایرۀالمعارف، آن را نگاشته است؛ اما با تحلیل و ارزیابی این مقاله می‌توان آن را تلاشی ناقص در جهت تبیین موضوع غلو در قرآن دانست. این مقاله از حیث ساختاری و محتوایی دارای نقصان‌های زیادی است. تعریف ناقصی از غلوّ ارائه کرده، به انواع غلو، علل پیدایش و مصادیق و نشانه‏های آن نپرداخته، کاربردهای واژه غلوّ در قرآن را بررسی نکرده و در مورد آیات مربوط به این موضوع و بررسی مصادیق غلو در قرآن که رسالت اصلی این مقاله بوده، کار علمی خاصی انجام نداده است. از طرفی مطالب بیان شده در این مدخل نسبتاً کوتاه، نقدهای پژوهشی متعددی نیز دارد که تطبیق ناصواب در مصادیق غلو و تاریخ پیدایش آن، عدم توجه به آراء شیعیان و غلو پنداشتن مقامات ائمه (ع)، غلو دانستن رجعت و تکرار تهمت‌های مخالفان شیعه ازجمله آن‌هاست.

فضای مجازی، فضایی است که ارتباطات در آن توسط شبکه جهانی اینترنت انجام می‌شود که شامل انواع شبکه‌ها از جمله فیس‌بوک، ویچت، تلگرام، واتس آپ، ایتا، وایبر و... است. میل غریزی انسان به گفتگو و ارتباط با دیگران یکی از دلایل مهم استفاده از فضای مجازی می‌باشد. از سوی دیگر گسترش تعاملات و تبادل‌نظر با سرعت بالا در فضای مجازی این امکان را فراهم ساخته تا مرزهای زمانی و مکانی شکسته شود و افراد به‌راحتی به گفتگو و تبادل آراء و افکار با یکدیگر بپردازند. استفاده از این فضا به‌صورت گسترده‌ای شئون زندگی فردی و اجتماعی را تحت تأثیر قرار داده که گاه تأثیر آن از فضای حقیقی بیشتر است. شناخت درست و آگاهی‌بخشی عمومی زمینه را برای استفادهٔ مناسب از این فضا فراهم آورده و با رعایت ضوابط و بایسته‌های گفتگو در این فضا تهدیدها را تبدیل به فرصت کرد و آسیب‌های مخرب این فضا را از بین برد. ارتباط مؤثر و فهم متقابل، نیازمند رعایت ضوابط و قوانینی است. فرایند ارتباط دارای سه رکن اصلی پیام، ارسال‌کننده و دریافت‌کننده پیام می‌باشد. مطالعه توصیفی و تحلیلی آیات نورانی قرآن کریم نشان می‌دهد که این کتاب هدایت، ضوابطی را برای هر یک از این ارکان معین کرده است. این کتاب آسمانی، رعایت اصل علم و آگاهی، صداقت، عفت، ادب، زیبایی و نیز دارای پشتوانه فکر و اندیشه‌بودن، جزء بایسته‌های مربوط به پیام شمرده شده است که ارسال‌کننده پیام باید به آن ملتزم باشد.

تأمین نیازهای مادی و معنوی، لازمۀ رشد و کمال انسانی بوده و توجه به جسم و برآورده‌کردن نیازهای آن نیز پیش‌نیاز احیای این رشد و کمال‌جویی است. از آن جا که ساختار وجودی انسان دوبُعدی است و ابعاد جسم و روح بر هم تأثیرگذار هستند، توجه به عامل سلامتی جسم از اهمیت و جایگاه ویژه‌ای برخوردار می‌باشد. به همین علت، تغذیه جسم به‌عنوان مهم‌ترین عامل تأمین سلامت از ارزش و اهمیت خاص برخوردار است. نادیده‌گرفتن یا عدم شناخت کافی از ارزش مواد غذایی سالم، طیب، با کیفیت، توجه به تنوع غذایی و بهره‌گیری از گروه‌های مختلف غذایی، نه‌تنها زمینه‌ساز ابتلا به امراض جسمانی گشته، بلکه زنگ خطری برای هجوم حالات روحی نامناسب مانند کج‌خلقی، ضعف اعصاب و افسردگی می‌شود. این مقاله که از روش توصیفی - تحلیلی بهره گرفته با هدف معرفی و تبیین ارزش شناختی تغذیه در آموزه‌های دینی و ارائه گروه‌های مختلف غذایی در این آموزه‌ها نگاشته شده است. نتایج پژوهش از جایگاه ویژۀ تغذیه در سفارش‌های دینی حکایت دارد. توجه به تعادل در خوردن و آشامیدن و تشخیص تغذیه ارزشمند از تغذیه ناصحیح بر طبق معیار الگوی نظام تغذیه در اسلام می‌تواند انسان را در مسیر انجام عمل صالح یاری دهد و رشد و بقای همه‌جانبه وجودی او را تضمین نماید و جامعه الهی را به کمال انسانی خویش نزدیک‌تر گرداند. همچنین، گروه نان و غلات، شیر و لبنیات، میوه و سبزیجات و گوشت‌ها از مهم‌ترین گروه‌های غذایی در نظام تغذیه سالم دینی است.

تکرارهای آوائی و تشابهات لفظی در قرآن کریم کارکرد­های معنایی دارند؛ چینش و همنشین­سازی واژگان در متن قرآنی به گونه­ای صورت پذیرفته که آن همنشینی، افزون بر آهنگین­کردن کلام، در القاء مفهوم مؤثرتر است و می­توان از آن به عنوان «هماوائی» یا همان «اعجاز النظم الموسیقیّ» یاد کرد؛ کاربست این شیوه از بیان موجب خلق مفهومی تازه می­شود؛ نیز کمک می­کند تا مفاهیم دور از هم- که گاه متّضاد نیز هستند- در کنار یکدیگر قرار گیرند و از رهگذر تناسب صوری و موسیقایی، به نوعی به تناسب، انسجام و اتّحاد معنایی برسند. استفاده از ظرفیت همنشینی و هماوائی در قرآن، این امکان را فراهم نموده تا معنای مورد نظر با قوّت بیشتری به مخاطب القاء گردد و باور­پذیری مفهوم را دو­ چندان نماید. بررسی­ها نشان می­دهد بهره­گیری از این ظرفیت، در جزء سی­ام قرآن کریم نمود بیشتری دارد و از این منظر سزاوار توجّه و پژوهش است. در پرتو اهمیّت مسأله، پژوهش حاضر می­کوشد با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی هماوائی و تأثیر معناییِ آن که از آن به عنوان «اعجاز مجاورت» یاد شده در جزء مورد اشاره بپردازد و نتیجة بحث را فرادید مخاطب قرار دهد. چنین استنباط می­شود که چینش و همنشینی اعجاز­گونه واژگان، موجب برجستگی سخن شده و با به همراه داشتن معنا و مدلولی خاص، به طور ضمنی، نافی ایده ترادف در قرآن گشته است.

بشر امروز در شناخت بسیاری از مسائل انسان‌شناختی، ازجمله نیازهای واقعی انسان به خطا رفته و آن را به اموری حیوانی تقلیل داده و همین خطا او را به ورطه بحران هویت و فساد کشانده است.‌ از دیدگاه قرآن کریم، انسان نیازهایی فرامادی و متعالی دارد و کمال او در گرو تأمین همین نیازهاست. پژوهش حاضر به روش توصیفی ـ تحلیلی مبتنی بر تفسیر موضوعی به بررسی بنیادی‌ترین نیازهای متعالی انسان از منظر قرآن می‌پردازد؛ طبق این پژوهش، بنیادی‌ترین این نیازها عبارتند از: نیاز به دین و ابعاد آن، یعنی خداشناسی، راه و راهنماشناسی و معادشناسی؛ همچنین انسان برای رشد و تعالی روحی نیازمند پرستش خداوند و رعایت احکام و ارزش‌های الهی است؛ عزت‌خواهی، کرامت‌طلبی و فضیلت‌‌‌‌‌خواهی و همچنین آرامش روحی، شادی معنوی و محبت حقیقی که در سایۀ حیات طیبه دینی میسر می‌گردد، بخشی دیگر از همین نیازهاست. چگونگی تأمین صحیح این نیازهای متعدد و متنوع، در حقیقتی به نام دین الهی به انسان عرضه شده است.