جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

امروزه, فلسفه اسلامى, با توجه به پیش رفت علوم, نیازمند آن است که در حرکتى پویا خود را به روز و کارآمد نماید تا نشان دهد که در پاسخ گویى به پرسش هاى جدید نیز تواناست. به نظر مى رسد که فلسفه اسلامى مى تواند بیشترِ پرسش هایى را که در حوزه هاى گوناگون فلسفه ـ در دنیاى امروز ـ مطرح است, پاسخ دهد. اما وظیفه تبیین این پاسخ ها و طراحى آنها بر اساس مبانى فلسفه اسلامى برعهده پژوهش گران این حوزه است. این مقاله کوشیده است تا با بررسى یکى از مقولات فلسفى نوین; یعنى فلسفه هنر و زیبایى شناسى در نظام فلسفى ملاصدرا, گامى نو در پاسخ به پرسش هاى جدید فلسفى برداشته و روشى را براى بازسازى اندیشه هاى فیلسوفان اسلامى در حوزه هاى جدید فلسفه, ارائه نماید.

به باور ملاصدرا، علم حضوری نفس به ذاتش اشتدادی است. این نظریه از نظریات بدیع ملاصدرا و از نتایج هستی‌شناسی و نفس‌شناسی اوست. این نظریه بیانگر این معناست که مرتبه و درجۀ آگاهی حضوری انسان به حقیقت ذاتش امری ثابت نیست و می‌تواند ارتقاء یابد و از مرتبۀ نازل خودآگاهی خیالی به مرتبۀ عالی خودآگاهی عقلی و حتی بالاتر برسد. خودآگاهی خیالی به معنای ادراک حضوریِ خیالی نفس که در عین تجرد، محفوف به عوارضی چون شکل، اندازه و... است و خودآگاهی عقلی، ادراک به نحو تجرد تام و محض من است. هر یک از این مراتب اقتضائاتی دارند که آثار مهمی در معرفت و عمل آدمی خواهند داشت. مهم‌ترین مبانی فلسفی این نظریه در حکمت صدرالمتألهین عبارت است از: نظریۀ اتحاد مدرِک به مدرَک، نظریۀ حرکت جوهری و نحوه وجود خاص نفس ناطقۀ انسانی نزد ملاصدرا.

نوشتار پیش رو در صدد بررسی دیدگاه ملاصدرا در خصوص وجوه تمایز عارف از پیامبر و سنجش دیدگاه دکتر سروش و همفکران وی در مساله یکسان انگاری پیامبر و عارف است. از نظر سروش گوهر اساسی وحی و تجارب عرفانی امری مشترک است با این تفاوت که پیامبر بر خلاف عارف در پی تجربه دینی خویش مسئولیت جدیدی را احساس می نماید که همان مفهوم نبوت وی محسوب می شود. در حوزه تفکر حکمت متعالیه عارفان حقیقی، جایگاه رفیعی دارند؛ اما این به معنای همطرازی آنها با مقام شامخ نبوت نیست. ملاصدرا معتقد است پیامبر در قوس نزول (جایگاه وحی الهی) یگانه بوده و هیچ عارف و اساسا موجودی در این قوس حضور ندارد. اما در قوس صعود که همان جایگاه معرفتی نبی و عارف است؛ این دو در مکاشفه و شهود عالم خیال و عقل با یکدیگر اشتراک دارند؛ با این تفاوت که شهود پیامبر از عوالم عقلی، به جهت ورزیدگی اخلاقی و شرعی نفس و قوای نفسانی ایشان و اتم اشتداد وجودی و کمالی آن در فرایند وحدت نفس با آگاهی و ادراکات، قرین تاثیر و تاثر عوامل و شرایط درونی و بیرونی پیامبر و بروز ابهام و عدم وضوح نیست. در نتیجه وجهی برای بروز دخل و تصرف و دستکاری قوای نفسانی پیامبر در فرایند دریافت چه در قوس صعود و چه در قوس نزول وجود نخواهد داشت.

بحران محیط زیست در قرن اخیر موجب شده است علاوه بر بازنگری در نحوه تعامل انسان با طبیعت در استفاده از علم و تکنولوژی، رجوع دوباره‌ای در مورد جایگاه انسان در جهان و اخلاق زیست محیطی در همه ادیان و رویکردهای فکری و فلسفی صورت گیرد. هرچند با توجه به اهمیت موضوع، تحقیقات بسیاری در این زمینه انجام شده، اما هدف این مقاله این است که مسأله محیط زیست از کانال اصول هستی‌شناسانه ملاصدرا و آیات قرآنی مورد بحث قرار گیرد تا همزمان با تغییر و اصلاح نگرش فرد، موجب ایجاد تغییر در رفتار او گردد.

مسئله کیفیت اتصاف حق‌تعالی به صفات ذاتی از مهمترین مباحث خداشناسی است که همواره میان اندیشمندان مسلمان مطرح بوده است. این مسئله در مکاتب مختلف کلامی، عرفانی و فلسفی سرنوشتی متفاوت و بلکه گاهی اوقات متضاد به خود دیده است. ملاصدرا با طرح نظریه اصالت وجود و اعتباریت معنا، گامی نو در تبیین کیفیت اتصاف حق‌تعالی به صفات ذاتی برداشت. بر اساس این اصل بنیادین در حکمت متعالیه، از‌آن‌جهت که هیچ هویت و واقعیتی از سنخ معنا نیست، دیگر میان کثرت مفهوم و معنا و کثرت در مصداق تلازمی وجود ندارد. ازاین‌رو ممکن است معانی متباین با مصداقی واحد موجود شوند. لذا صفات ذاتی حق‌تعالی هرچند به لحاظ معنا و مفهوم متباین‌اند، لکن به‌لحاظ مصداقی، همه آنها حاکی از وجود حق‌تعالی هستند. بنابراین مراد از عینیت صفات ذاتی با وجود حق‌تعالی در حکمت متعالیه، همان کثرت حاکی (مفهوم و معنای صفات) و وحدت محکِّی (وجود حق‌تعالی) است.

هدف این مقاله شناسایی اصول تربیت براساس مبانی انسان‌شناختی و ارزش‌شناختی در حکمت متعالیه است. روش پژوهش توصیفی−تحلیلی بوده و در این راستا اصول تربیت متناظر با هر یک از مبانی انسان‌شناختی و ارزش‌شناختی ‏حکمت متعالیه ‏بررسی شد. با تکیه بر مبانی انسان‌شناختی در حکمت متعالیه، اصول تربیت بدین شرح استخراج شدند: توجه به ویژگی‌های مشترک و تفاوت‌های فردی، کمک به رشد عقلانی همراه با محدودیت‌های آدمی، رعایت تقوا در کسب دانش، پرورش اعتماد به نفس، رعایت شئون فردی و اجتماعی، تحرک و پویایی و رشد همه‌جانبه متربیان. کاربست این اصول در تربیت به مربیان در سوق دادن متربیان به فطرت، پیشگیری از انحراف از فطرت، بیدار ساختن فطرت، تقویت نیروی اراده و اعتماد به نفس، شناسایی هویت و جایگاه فردی و اجتماعی، آگاه‌سازی نسبت به محدودیت‌های آدمی، تقویت تقوا، تقویت روحیه کمال‌طلبی، رشد همه‌جانبه و کمک به تحرک و تلاش در متربیان کمک می‌کند. براساس مبانی ارزش‌شناختی حکمت متعالیه، اصول تربیت بدین شرح شناسایی شدند: پرورش گرایش به خیر، شناخت خداوند به‌عنوان خیر مطلق، میانه‌روی در بهره‌گیری از لذات، هماهنگی در کسب توأمان لذت و سعادت، تبیین عقلانی فضیلت و تقویت گرایش به زیبایی حقیقی و نظام احسن. کاربست این اصول در تربیت به مربیان در داشتن خلوص نیت در تلاش‌های علمی، پرهیز از افراط و تفریط و گرایش به میانه‌روی ‏در رفتارها، تقویت روحیه فروتنی، داشتن انعطاف در تعامل‌های علمی، پرهیز از زیبایی‌های ظاهری و گرایش به زیبایی‌های حقیقی کمک می‌کند.

المشاعر، در سير پيشينه ي حكمت اسلامي نام صدر الدين محمد بن ابراهيم شيرازي معروف به ملاصدرا در طراز بزرگترين فيلسوفان قرار دارد، طرح مباني صدرايي تحولي بزرگ در فلسفه ي اسلامي ايجاد كرد كه نتيجه آن تاسيس حكمت متعاليه بود، يكي از مهم ترين مباني در اين نظام فلسفي اصالت وجود است. صدرا با اثبات اصالت وجود و مدار قرار دادن آن بسياري از مسائل حكمي را حل نمود.

این کتاب در 12 بخش به بحث در تشریح حکمت متعالیه و تفکر فلسفی معاصر، وجود محمولی از دیدگاه کانت و ملاصدرا، وجود در فلسفه ابن سینا، نور در سهروردی و وجود در ملاصدرا، وجود از دیدگاه ابن سینا و ملاصدرا، حرکت جوهری و نتایج فلسفی آن، تبیین وجودی زمان در نظام فلسفی صدرالمتالهین، نظر فلاسفه اسلامی درباره علم به وجود، خدا در فلسفه ملاصدرا، معاد جسمانی در فلسفه ملا صدرا، فلسفه عملی در حکمت متعالیه ملاصدرا و سیر فلسفه در جهان اسلام اختصاص یافته است.

کتاب حاضر دارای دوازده فصل است که در دو بخش سامان می‌یابد که فصل نخست در برگیرنده مقدمه و طرح مسئله و بیان دو تقریر از آن است. فصلهای دوم تا هشتم بخش اول نوشتار که به گزارش و نقد دیدگاههای عمده در پاسخ به دو مسئله روش‌شناسی و تعیّن معرفتی فلسفه ملاصدرا اختصاص دارد. بخش دوم نوشتار بیان نظریه مختار است که چهار فصل پایانی آن در این بخش پس از مرور بر آثار ملاصدرا ادعای نگارنده را مطرح می‌کند.