جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

به نظر می رسد علی رغم تنوّع تعاریف معرفت پیشین، همگان بر این اتفاق دارند که در تمایز میان معرفت پیشین و پسین، نقش اصلى را مفهوم «تجربه» ایفا می کند و آنچه معرفت را به دو بخش تجربى و غیرتجربى یا پیشین و پسین تقسیم می کند، میزان نقش تجربه در توجیه آن است. بالطبع تعیین حدود تجربه براى روشن ساختن این تمایز کارى اساسى است. از سوى دیگر این سؤال نیز مطرح است که: آیا می توان به یک قضیه، هم معرفت پیشین و هم معرفت پسین داشت؟ به عبارت دیگر، پیشین یا پسین بودن معرفت به یک قضیه، ریشه در خود قضیه دارد یا اینکه تعیین منبع توجیه، بر عوامل بیرونى مبتنى است؟ در میان معرفت‏ شناسان معاصر، این نظریه رایج شده است که معرفت پیشین به یک قضیه با معرفت پسین به همان قضیه تنافى ندارد. در این مقاله، قصد من آن است که اولاً معناى تجربه را روشن سازم؛ ثانیا اثبات کنم که ریشه تمایز میان دو قسم معرفتْ خود قضیه است. به عبارت دیگر، معرفت پیشین و پسین به قضیه واحد، ممکن نیست.

برهان مشهور انسان معلق ابن سینا همواره مورد توجه متفکران مغرب زمین، از قرون وسطی تاکنون، بوده است و بسیاری از فلاسفه غربی با بهره گیری از این استدلال به طرح ایده های خویش پرداخته اند. یکی از نمونه های برجسته مشابه استدلال ابن سینا را می توان در فیلسوف معروف قرن هفده اروپا و بنیانگذار فلسفه جدید، رنه دکارت - یافت. همین شباهت میان دو اصل کوجیتوی دکارت و انسان معلق ابن سینا دست مایه آثار و بررسی های تطبیقی فراوانی در میان اندیشمندان غربی و اسلامی شده است. بسیاری از آنها میزان شباهت میان این دو موضوع را به حدی رسانده اند که بر تاثیرپذیری و اقتباس دکارت از ابن سینا نیز تاکید کرده اند. نگارنده مقاله حاضر بر آن است تا با بررسی اجمالی جایگاه این دو نظریه در نظام فلسفی دو فیلسوف مورد نظر و با وارسی مبانی و اهداف آنها به طرح و پاسخ گویی این پرسش بپردازد که تا چه میزان می توان این دو نظریه مشابه را نزدیک و در راستای یکدیگر دانست.

یکی از مسایل مهم در حوزه فلسفه ذهن معاصر، مساله «اذهان دیگر» است که امروزه با دو رویکرد معرفت شناختی و مفهومی از آن بحث می شود. در این مقاله پس از توضیح صورت مساله در دو رویکرد یاد شده و مروری بر تاریخچه آن، بر مساله معرفت شناختی اذهان دیگر متمرکز شده، به بررسی یکی از پاسخ های ارایه شده به آن یعنی راه حل تمثیلی خواهیم پرداخت. مبنای اصلی این پاسخ آن است که ما می توانیم با تعمیم استقرایی حالات ذهنی خود به دیگران، باور به اذهان دیگر را موجه سازیم. پس از بیان برخی روایت های ابتدایی و تکمیلی این راه حل، ایرادات عمده ای که بر آن وارد شده است بررسی می گردد. البته ادعای نهایی این مقاله آن است که با دغدغه ارایه توجیه معرفت شناختی برای اعتقاد به اذهان دیگر، درجه احتمالی که از تمثیل مورد بحث حاصل می شود به حدی است که برای توجیه معرفتی این باور کفایت می کند.

ترجمه ماشینی: شاید اکتشافات علمی مدرن و نیز تحولات ناشی از انقلاب علمی معاصر، چیزی باشد که الهام بخش فیلسوف فرانسوی «گاستون باشلار» بود: مفاهیم زیر: مفهوم «مانع معرفتی» و مفهوم «گسست معرفتی» و این تنها از طریق فرآیند تحلیلی و انتقادی دانش علمی کلاسیک به دست می آید، با تکیه بر آن یکی از وظایف فلسفه علم یا معرفت شناسی، روانکاوی معرفت است. این بدان معناست که فیلسوف فرانسوی «باشلار» هنگام ارائه مانع معرفت شناختی، از روانکاوی استفاده کرده است، زیرا متوجه شده است که موانعی وجود دارد که اندیشه علمی را برای رسیدن به معرفت عینی که به شدت متفاوت با دانش رایج است، باز می دارد. او همچنین وجود موانع معرفت‌شناختی را که خود دانش علمی از طریق شرایط ذهنی و به واسطه شرایط روابط آن ایجاد می‌کند، می‌بیند که در روابطی که دانش علمی در یک حوزه خاص با سایر حوزه‌های علمی مرتبط است، نشان داده می‌شود. همانطور که در روابطی که دانش علمی را به طور کلی به انواع دیگر دانش مرتبط می کند، ناگفته نماند روابطی که آن را با شرایط بیرونی مانند شرایط اجتماعی، تاریخی و شناختی که در آن دانش به دست می آید مرتبط می کند. بنابراین مفهوم مانع معرفتی و مفهوم بیگانگی مفاهیم روش شناختی هستند که باشلار مرحله معاصر خود را در تاریخ علم با آنها تحلیل کرد. دیگر معرفت شناسان معاصر از آن در تحلیل دوره های دیگر تاریخ علم و در زمینه هایی غیر از آنچه توسط «باشلار» تحلیل شده است، استفاده کرده اند. این امر به عنوان مثال در متفکر «آلتوسر» که از «باشلار» دو مفهوم اساسی گرفته است، ظاهر می شود: «مانع معرفتی» و «گسست معرفتی».

این مقاله بر آن است که با گزارش توصیفى ـ تحلیلى سخنان ابن‏ سینا، دیدگاه وى را درباره تجربه دینى از منظر فلسفى تبیین کند و از این طریق، پاره‏ اى از پرسش‏هاى مهم در بحث معرفت‏ شناسى تجربه دینى و واقع ‏نمایى این تجربه ‏ها را بر اساس آراى ابن‏ سینا پاسخ گوید. متن اصلى مورد استناد در این پژوهش کتاب الاشارات و التنبیهات ابن ‏سیناست که وى برخى از آراى خاصّ خود را تنها در آن بیان کرده است. مهم‏ترین نکاتى که در این پژوهش از منظر ابن ‏سینا مطرح شده، عبارت ‏اند از: تبیین منشأ توهّمات خودساخته و بى ‏پایه و نیز مشاهدات اصیل و واقع‏ نما؛ بیان چرایى اصل و نحوه نیازمندى پاره ‏اى از مشاهدات اصیل به تأویل و تعبیر؛ تشریح فرایند وقوع این رویدادها در حالت بیدارى و حالت خواب؛ توضیح نقش بیمارى، ترفندهاى ساختگى، تزکیه و تهذیب نفس و نیز قوّت و ضعف آن در حصول این تجربه‏ ها؛ بیان مراتب و انواع تشکیکى آنها و نشان دادن منشأ زمینه ‏مند بودن برخى (و نه همه) تجربه ‏هاى شبه ‏حسّى.

متن الهی قرآن کریم و رابطه مستقیم آن با عقاید مسلمانان از جمله عناصر موثری محسوب می شوند که باعث پدید آمدن نوعی انحصارگرایی صنفی در زمینه انجام تحقیقات قرآنی توسط عالمان دین در سنت قرآن پژوهی مسلمانان شده است. همین مساله باعث نوعی کنترل در مواجهه با قرآن شده بود و به همین دلیل نتایج به دست آمده در این نوع تحقیقات نیز عمدتا منطبق با مبانی و جهان بینی اسلامی بود، زیرا محقق قرآن پژوه از شناخت کامل و کافی در زمینه اسلام، کلام اسلامی و همچنین قرآن برخوردار بود. لکن با تغییر و تحولاتی که امروزه در حوزه توسعه علوم، پژوهش، گرایش به مطالعات میان رشته ای و همچنین دوری از انحصارگرایی علمی پدید آمده است، پژوهشگران مختلفی به تحقیق در حوزه قرآن اقدام می کنند. در این میان با توجه به گریزناپذیر بودن این فضا از یک سو و همچنین حساسیت پژوهش در قرآن و لزوم جلوگیری از آثار سوء و اشتباهاتی که امکان پیش آمد آنها وجود دارد، تدوین الزامات کلامی پژوهش های قرآنی در حوزه های مختلف پژوهشی و تحقیقی ضروری به نظر می رسد. مقاله پیش رو با تمرکز بر الزامات کلامی پژوهش میان رشته ای در زمینه قرآن کریم و استفاده از روش کتابخانه ای، به دنبال معرفی عناصر قابل تامل و الزامات این گونه پژوهشی در سه سطح معرفت شناسی، اصطلاح شناسی و روش شناسی می باشد تا با ایجاد خط سیر تحقیق صحیح، نگرانی های مربوط به نتایج به دست آمده از این نوع تحقیقات را کاهش دهد.

در قلمرو معرفت‏ شناسى، حقیقت داشتن و مطابقت با واقع را ملاک ارزش معرفت ‏شناختى معرفى مى ‏کنند. گرچه دیدگاه‏ هاى دیگرى نیز در این‏ باره مطرح ‏اند، آنچه بین فیلسوفان مسلمان به منزله ملاک پذیرفته شده، همین است. دقت در این معنا نشان مى‏دهد این ملاک را تنها درباره علوم حصولى مى‏ توان به کار گرفت. از سوى دیگر، علم در معرفت ‏شناسى اسلامى به معناى عامى به کار مى ‏رود؛ به گونه ‏اى که علم حضورى را نیز در بر مى ‏گیرد. پرسشى که پدید مى‏ آید این است: آیا علم حضورى نیز ارزش معرفت ‏شناختى دارد، یا خیر؟ اگر پاسخ این پرسش مثبت باشد، چگونه مى ‏توان ملاک مزبور را بر علم حضورى تطبیق کرد؟ در این مقاله کوشیده‏ ایم با ارائه معنایى جدید از ارزش معرفت‏ شناختى، علم حضورى را نیز در دایره ارزش‏ گذارى‏ هاى معرفت ‏شناختى وارد کنیم. بر پایه این معنا واقع‏ نمایى به طور عام و خودنمایى به طور خاص، ملاک ارزش معرفت‏ شناختى معرفى شده و علم حضورى به دلیل خودنما بودن، از نظر معرفتى ارزشمند تلقّى شده است. بر پایه این معنا، لوازمى جدید براى ارزش معرفتى مطرح مى ‏شود که در متن مقاله بدانها مى ‏پردازیم.