جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«علم امام» یکی از مهم‌‌ترین مقوّمات جایگاه امامت است. در بینش امامیه، گسترۀ علم و آگاهی امام _ به اذن خداوند _ حتی امور فرا‌زمینی و غیبی را نیز دربرمی‌گیرد. جریان سلفی‌‌گری ایرانی این مقام امامان را برنتافته و این مسائل را جعلیات و به‌ مثابه دوری از اسلامِ ناب معرفی کرده و از برخی خطبه‌های نهج البلاغه در مسیر انکار ‌علمِ غیب امام بهره جسته‌ است. ادلهٔ سید ابوالفضل برقعی بر انکارِ «‌علمِ غیب» را می‌توان حولِ محور کلیِ اعتراف امیر المؤمنین(ع) بر انکار ‌علمِ غیب برای خویش، اختصاص علوم فرابشری به خداوند، و نفی ‌علمِ غیب با توجه به منابعِ علم امامْ‌‌ طرح کرد. در این تحقیق، پس از بیان و تبیین گستره، قلمرو و منابع علم امام از نگاه امام علی(ع)، به بررسی ادلهٔ نافیِ ‌علمِ غیب از دیدگاه ابوالفضل برقعی، پرداخته شده است تا درستی یا نادرستی ادعای او آشکار شود.

علم امام، گستردگی و ویژگی‌های آن ازجمله مباحث چالشی در تاریخ کلام شیعه امامیه بوده و پاسخ‌های متعددی به مسئله علم امام، ازجمله عدم ضرورت دانش امام به دایرۀ غیب یا ضرورت این علم ارائه شده است. مسئلۀ مقاله حاضر، قلمرو علم امام و ویژگی‌های آن از دیدگاه مرحوم کراجکی است. هدف از پژوهش، پاسخ به این پرسش است که گستردگی دانش امام به دین تا چه حد بوده؟ و آیا قلمرو علم امام در دایرۀ امامت، شامل علوم غیبی نیز هست؟ پاسخ به این پرسش به روش توصیفی ـ تحلیلی ارائه شده است. کراجکی به‌عنوان یکی از متکلمان امامیه منتسب به مکتب بغداد با اتخاذ رویه‌ای میانه، به این مسئله با رویکرد پاسخ به شبهات پرداخته و پاسخ او به‌عنوان متکلم نزدیک به عصر حضور، مهم تلقی مي‌شود. یافته‌های مقاله شامل بررسی ادله کراجکی در ضرورت کمال علمی امام به دین و علم امام به برخی نهان‌ها و امور غیبی با قید لا علی‌الدوام و با ویژگی‌های خاص چون علم شأنی و معصومانه است.

آرای عرفانی ابن‌عربی و شاگردانش در پرداختن به مقوله انسان کامل، ولایت و علم در سپهر تأملات دانشمندان شیعه و ناظر به نسبت امام و علم، به عرصه‌ای متفاوت با منظر متکلمان شیعه متقدم وارد شد. غیر از گروهی از علمای شیعه که درباره علم امام سکوت کرده‌اند متقدمان از علمای شیعه در باب علم امام این نگرش را پذیرفته و معتقدند گرچه علم امام کامل است، اما دامنه علم واجب امام، فقط در حیطه مسائل دین و احکام است و علم امام به سایر علوم، فنون و اخبار ملازمه‌ای با امامتش ندارد. بعدها و تحت تأثیر رواج افکار عارفان، مخصوصاً ابن‌عربی، گروهی از اندیشمندان شیعه معتقد شدند علم امام مطلق است. برخی از متکلمان شیعه، خصوصاً سید حیدر آملی، با واردکردن آموزه‌های ابن‌عربی و مکتب وی در تبیین ساختار اعتقادی شیعه زمینه را برای پدیدآمدن تلفیق فکری کلام، فلسفه و عرفان در حکمت متعالیه فراهم کردند. با تشریح آموزه‌های ابن‌عربی و مطرح‌کردن ولایت شیعی و تبیین آن به همت شارحان شیعی وی، متکلمانی نظیر ابن‌ابی‌الجمهور با مبنا قراردادن این تعالیم در مسئله علم امام با بیان علم لدنی و تعمیم آن در همه مراتب، علم امام را مطلق دانسته‌اند. در این نوشتار کوشیده‌ایم به روش توصیفی‌تحلیلی در مکتب بغداد با محور قراردادن آرای سید مرتضی از یک سو و تأثیر مکتب ابن‌عربی در فهم عمیق معارف در متکلمان شیعه با محوریت آرای ابن‌ابی‌الجمهور و با تأکید بر کتاب مجلی مرآه المنجی، از سوی دیگر، گستره علم امام را تبیین کنیم.

در سپهر اندیشه شیعی علم امام یکی از بایستگی های مقام امامت به شمار می رود. اما در اینکه دامنه دانش او تا چه حدی است مورد اختلاف واقع شده است. نوشتار حاضر به شیوه توصیفی ـ تحلیلی به بررسی آیات و روایات مربوط به علم امام پرداخته است. در فرآیند بحث، ابتدا آیات و روایات موافق علم امام به جزئیات جمع آوری و به آنها استدلال شده و در ادامه، آیات و روایاتی که متوهم محدودیت علم امام بوده اند مضمون آنها تحلیل و بررسی شده و نقد گردیده است. این پژوهش به این نتیجه دست یافته است که دامنه علم امام محدود به کلیات یا امور شریعت نبوده، بلکه تمام امور از کلی و کلان گرفته تا مصادیق جزئی و ریز و درشت عالَم، همگی متعلق علم امام بوده و به موهبت الهی، امام به تمام آنچه که در گذشته و آینده و باطن و ظاهر و آسمان و زمین و دنیا و آخرت و انسان و غیره واقف و آگاه است.

یکی از موضوعات اعتقادی شیعیان علم ویژه امام به امور غیبی است. از قرن سوم با تدوین برخی از کتب حدیثی و نقل احادیث مربوط به علم غیب امام، زمینه طرح علمی این موضوع فراهم شد. آنچه قابل توجه است گزارش‌های تاریخی به ظاهر متعارض می‌باشد که گاهی علم غیب را از امام، نفی و گاهی آن را برای امام ثابت می‌کند. بخشی از آن گزارش‌های متعارض را سید رضی (ره) در «نهج البلاغه» گردآورده است که البته با یک نگاه دقیق نه تنها تعارضی میان آنها وجود ندارد بلکه با تبیین صحیح مفهوم «علم غیب» به راحتی قابل جمع هستند. با وجود برخی از پژوهش‌های صورت گرفته در این زمینه، در مورد برداشت متفاوتی که از این گزارش‌ها بدست می‌آید و همچنین راه حل آن، پژوهش خاصی صورت نگرفته است. در این مقاله که به روش کتابخانه‌ای و با استفاده از منابع تاریخی و حدیثی و همچنین شروح نهج‌البلاغه صورت گرفته است با هدف رفع ابهام درباره علم غیب امام علاوه بر بررسی راه‌های جمع میان این گونه گزارش‌ها به مفهوم دقیقی درباره «علم غیب خداوند» و «علم غیب امام» دست پیدا کرده‌ایم که در آن، علم غیب الهی دارای چهار ویژگی استقلال، تفصیل، قطعیت و فعلیت است در صورتی که علم غیب امام دارای عدم استقلال، اجمالی بودن، تغییرپذیری و شأنی بودن می‌باشد.

‏متکلمان امامیه در اینکه امام باید از علمی جامع و کامل نسبت به معارف و احکام دین برخوردار باشد، اجماع دارند، اما در آگاهی امام از حقایق عالم تکوین و حوادث گذشته، حال و آینده، باطن انسان‌ها، اخبار برزخ، قیامت و... اختلاف دارند. بدون شک یکی از اسباب اصلی این اختلاف، وجود دو دسته از روایات در منابع روایی است. یک دسته، از علم امام به موارد ذکر شده خبر می‌دهند و دسته دیگر، از افزایش علم امام سخن می‌گویند و اینکه هر سال یا هر شب جمعه و حتی لحظه به لحظه بر علم امام اضافه می‌شود و اگر این افزایش نباشد، علم امام نابود می‌شود. در نوشتار پیش رو، این دو دسته روایات از حیث سند و دلالت بررسی و تحقیق شده، و چگونگی رفع تعارض بین آنها روشن می‌شود.

با توجه به دیدگاه امروز کلامی شیعه در محور علم، برتری، قدرت و عصمت امام علی(ع) این نوشته درصدد بررسی این چهار ویژگی از دیدگاه یاران امام علی(ع) با تکیه بر کتاب الارشاد شیخ مفید است. پرسش مقاله حاضر این است که یاران امام علی(ع) در موضوع علم، برتری، عصمت و قدرت امیرالمؤمنان چه رویکردی داشته و جایگاه امام را در این چهار امر چگونه می­دیدند؟ روش گردآوری اطلاعات، کتابخانه­ای و با بهره­گیری از نرم­افزارها است و نیز روش تحقیق مقاله تاریخی- تحلیلی است. با توجه به گزارشات تاریخی کتاب الارشاد شیخ مفید، اصحاب امیرالمؤمنان(ع) به عنوان شیعیان اولیه تلاش داشتند با ذکر ویژگی­هایی از امام، از جمله ارزش و جایگاه علمی امام علی(ع)، فضایل، مناقب، داوری­ها و معجزات، امامت و رهبری ایشان را در سطح جامعه برای مردم بیان کرده و ایشان را شایسته­ترین فرد برای جانشینی پیامبر(ص) بعد از رحلت ایشان معرفی کنند.

زیارت جامعه کبیره، روایتی در وصف مقام، صفات و جایگاه امامت است که می‌توان بر اساس آموزه‌های آن، به شناختی جامع از امامت رسید. یکی از صفات امام که در این زیارت به آن اشاره شده، صفت علم امام است. علم امام بر اساس مضمون این روایت، دارای قلمروی گسترده و تام است که از نور وجود ائمه و شئون هدایتگری و زعامت آنان سرچشمه می‌گیرد و بازگوکننده دانشی معصومانه و خطاناپذیر است. شان هدایت و ولایت ائمه، اثبات‌کنندة برتری و لزوم اعلم بودن آن وجودهای مقدس است. در این نوشتار با بهره گیری از منابع مکتوب کتابخانه‌ای و بر اساس آموزه‌های زیارت جامعة کبیره، این نتیجه به دست آمده است که امام، علم خویش را از قرآن، رسول اکرم(ص)، وحی و دریافت از فرشتگان و ارث از انبیای پیشین حاصل می‌کند. بنابراین، امام می‌تواند علم خود را از ملک و روح‌القدس به صورت وحی و الهام دریافت کند و از انبیای گذشته به ارث برد که راه و روش دسترسی به علوم انبیای سلف در روایات دیگر به تفصیل گشوده شده است.