جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

‏توحید صفاتی یکی از شاخه‌های توحید نظری بوده و به دو معنای «تنزه خداوند از شبیه در صفات کمالیه» و «تنزه واجب متعال از صفت زاید بر ذات» است. در این نوشتار، توحید صفاتی از دو طریق عقل و نقل تبیین شده است. پس از آن، دیدگاه‌های نادرست در زمینه صفات مزبور یعنی: نیابت ذات الهی از صفات، بازگشت صفات ثبوتی ذاتی به صفات سلبی، زیادت صفات بر ذات و حال به چالش کشیده شده است.

رابطه توحید افعالی- به معنای حصر فاعل و موثر حقیقی به خدا- با نظام علیت، از مسایل مهم دین پژوهی است که دین پژوهان در تبیین و جمع آن دو دیدگاه‌های مختلفی ارایه داده‌اند. برخی رابطه آن دو را رابطه تعارض انگاشته و به انحای مختلف به رفع تعارض پرداخته‌اند. اشاعره جانب توحید افعالی، و عالمان تجربی در نقطه مقابل، جانب نظام علیت را مقدم داشتند. برخی نیز با راهکارهای مختلف- مثل علل اعدادی، علل طولی و تشأن- به امکان جمع آن دو تاکید کرده‌اند. نویسنده در این مقاله نشان خواهد داد که جمع دو اصل فوق از باب سهل ممتنع است. در آخر مقاله، دیدگاه نو و مختار مقاله (تکمیل نظریه علل طولی فلاسفه و تشأن عرفا) تقریر و تحلیل می‌شود. البته این دیدگاه در بنیاد خود وامدار حکمت متعالیه در تفسیر حقیقت اصل علیت است.

نگارنده پس از اشاره ای مختصر به تاریخچه حسن و قبح به این موضوع در بین مسلمانان پرداخته و با تأکید بر حسن و قبح عقلی، آرا و اقوال اندیشمندان مسلمان را در حسن و قبح آورده است. در ادامه به موضوع عدل الاهی و توحید افعالی در منظر متکلمان پرداخته و آراء اشاعره، معتزله و امامیه را آورده است. ایشان به بیان سه دیدگاه اشاعره و اعتقاد به جبر و اعتقاد معتزله به تفویض و همچنین عقیده و دیدگاه امامیه به «امر بین الامرین» پرداخته است.

کتاب حاضر تعریب شده کتاب «توحید از دیدگاه امام‎خمینی قدس سره» نوشته امام‌خمینی قدس سره می باشد که توسط احمد بن حسین عبیدان احسائی در دو جلد به عربی ترجمه گردیده است. در آثار امام خمینی(س) مباحث توحید، به معنای گستردۀ آن، به اثر خاصّی،‏‎ ‎‏اختصاص ندارد و سراسر آثار ایشان بحث از خدا و صفات و افعال حق و در جهت‏‎ ‎‏شناخت آن است و بحثهای فقه و اصول نیز جز تلاشی برای معرفت اوامر و نواهی‏‎ ‎‏حق تعالی نمی‌باشد.‏ ‏‏مباحث توحید، به معنای خاص، حجم گسترده ای از آثار امام(س) را در بر می‌گیرد،‏‎ ‎‏چنانکه اوّلین اثر قلمی ایشان ـ شرح دعای سحر ـ پیرامون شناخت اسما و صفات الهی‏‎ ‎ است و آخرین درس و بحث ایشان نیز در باب اسم و حمد و ثنای حق است، (تفسیر‏‎ ‎‏سوره حمد). و غیر آن دو نیز در آثار عرفانی و حکمی و اخلاقی و سخنان و پیامهای‏‎ ‎‏ایشان به تناسب از مباحث استدلالی توحید و بحثهای توحید فعلی و عملی و توجّه به‏‎ ‎‏حق سخن به میان رفته است.‏ ‏‏ در این مجموعه مباحث مربوط به علم توحید از آثار امام(س) گرد آمده و در اختیار‏‎ ‎‏محققان و علاقه مندان قرار گرفته است، و شرح و تفصیل آن و مقایسه و تمایز و تطابق آن‏‎ ‎‏با آرای بزرگان معرفت و حکمت از هدف این اثر و مقدّمه بیرون است. متن تمامی مطالب از حضرت امام(س) می باشد، ولی مقدمه، پاورقیها و فهرستها‏‎ ‎‏و ترجمه های متنهای عربی از تهیه کنندگان می باشد.‏ ترتیب بابها و فصلها و عناوین آنها با توجه به پیوستگی لازم بین مباحث توحید و‏‎ ‎‏مطالب موجود در آثار حضرت امام(س) فراهم گشته است.‏ مطالب این دفتر از آثار قلمی و سخنرانیها و پیامها و تقریرات درس امام(س)‏‎ ‎‏برگزیده شده است به همین دلیل دارای یکسانی در قلم و بیان نیست.‏ در گردآوری و تنظیم این مجموعه سعی بر استقرای تامّ مطالب یک عنوان از‏‎ ‎‏جمیع آثار حضرت امام(س) بوده است، اما آنچه ارائه شده جامع و نتیجه نظر ایشان در‏‎ ‎‏هر موضوع است به نحوی که دربردارندۀ تمامی نکات دیدگاههای ایشان باشد. به این‏‎ ‎‏جهت ممکن است خواننده و محقق دیگری، در آثار امام به مطالبی با همین محتوا‏‎ ‎‏برخورد نماید که برای جلوگیری از افزایش حجم و حذف مفاهیم و معانی تکراری،‏‎ ‎‏گزینش صورت پذیرفته که بی شک خالی از کاستی و نقص نیز نخواهد بود.‏ ‏‏امام خمینی(س) در بیانات خود ـ از گذشته های دور تا واپسین روزهای زندگی ـ ‏‎ ‎‏توجّه خاصّی به توحید عملی و افعالی و عبادی داشته اند، و ربوبیت حق را در جهان‏‎ ‎‏دیده و بازگو کرده و همۀ دگرگونیها و تحوّلات و... را از حق دانسته اند و انقلاب اسلامی‏‎ ‎‏را نیز جز از حق و عنایت او نشناخته اند و در این مقام برای هیچ کس نقشی را ندیده و‏‎ ‎‏نمی شناسند که همۀ عالم مظهری از تجلیات و مظاهر حق است.‏

الولایة الإلهیة و ولایة الفقیه کتابی است به زبان عربی که به بررسی موضوع ولایت فقیه می‌پردازد. این کتاب اثر محسن اراکی است و انتشارات مجمع الفکر الاسلامی‏‫ انتشار آن را به عهده داشته است. در معرفی این کتاب آمده است: «نویسنده مطالب را در پنج فصل تبیین فرموده‌اند که ابتداء در فصل نخست با بکارگیری آیات فراوان به روشن‌سازی مفاهیم کلیدی اسلام و حکومت همت گماشته‌اند. در فصل دوم که «عقیدة التوحید و نظام الحکم الالهی» عنوان گذاری شده است کلام در اثبات این مطلب است که حکومت اسلامی ارتباط مستقیم با مسأله توحید دارد، سپس ایشان به تقسیم‌بندی توحید نظری و عملی می‌پردازند و در فصل سوم ضمن تعریف معنای توحید به چگونگی انطباق اسلام حقیقی که همان توحید عملی می‌باشد در زندگی بشر سخن به میان می‌آید. و در چهارمین فصل که با عنوان «استمرار خط الولایة الالهیه فی امامة اهل البیت » نگارش شده نویسنده به تبیین مسأله امتداد خلافت الهی اهتمام نموده و با استناد به حدیث غدیر، حدیث منزلت و حدیث ثقلین از منابع اهل سنت به اثبات ولایت امیر المؤمنین علی می‌پردازد. و در آخرین فصل که با عنوان «استمرار ولایة اهل البیت فی ولایة الفقهاء العدول» مؤلف با بیان دلیل عقلی و دلیل نقلی به اثبات این مهم می‌پردازد و در نهایت حدود ولایت فقیه را مورد بحث و بررسی قرار می‌دهد». محتویات کتاب عبارتند از: فصل اول: اسلام و حکومت فصل دوم: اعتقاد به توحید و نظام حکومت الهی •

شیخالرئیس ابنسینا، قسم چهارم از اقسام اصلی علم الهی -فلسفه اولی یعنی خالقیت خداوند را با اشاره به اینکه خداوند - را نباید فاعل، بلکه باید خالق هر موجود ممکنی دانست، آغاز کرده و بیان میدارد که علت خلقِ ماسویالله، پیدایی و ظهور خداوند بر اساس حکمت و اختیار اوست و با تبیینی عالمانه از حدوث و قدم بیان می دارد که مخلوق خدای ازلی، قدیم زمانی است. شیخالرئیس بعد از اثبات خالقیت حقتعالی، به تبیین قاعدة الواحد پرداخته و ضمن بیان اینکه از واحد حقیقی جز واحد صادر نمیشود، با اشارهای به سلسله مراتب موجودات، کیفیت صدور کثیر از واحد را بدور از هر تناقضی با قاعدة الواحد، تبیین میکند و در نهایت بعد از اینکه با برهانی قاطع در مقابل متکلمین به اثبات رسانید که ملاک نیازمندی معلول به علت امکان است و موجودات در بقاء نیز محتاج خداوند هستندب یان میدارد، ممکن نیست موجودی که در وجود و بقائش استقلالی از خود ندارد در فعلش مستقل باشد و حق این است که گفته شود فعل ممکنات در طول فعل خداوند و مؤثر حقیقی تنها خدا است و این یعنی توحید افعالی خداوند.

بخشی از صفات خداوند که قرآن و حدیث از آن خبرداده است خردها از درک آن عاجزند مانند: «ید، و جه، استوا بر عرش»، این صفات را «صفات خبری» نامند که نمی توان آن ها را بر معنای ظاهری حمل نمود. گروه طرفدار تشبیه و تجسیم در راستای تایید و نشر اعتقادات خویش، که ریشه در باورهای یهود و نصاری دارد، به جعل روایاتی در باب توحید پرداخته اند. بعدها ابن تیمیه و محمدبن عبدالوهاب به گسترش و انتشار چنین باورهایی دامن زدند و هم اکنون نیز وهابیت از آبشخور چاپ و نشر کتب آنان توسط آل سعود مشروب می شود. این پژوهش برآن است به نقد و بررسی روایات توحیدی مرتبط با دو صفات خبری «مکان و نزول خدا» در صحیح بخاری بپردازد. در گام نخست با تحقیق در کتاب التوحید صحیح بخاری، پنج روایت که قائل به مکان و نزول خدا در هر شب به آسمان دنیا است؛ استخراج و تبیین گردید. سپس با بهره گیری از معیارهای مشترک میان فریقین در نقد حدیث، به ارزیابی مدلول احادیث پرداخته شد. با عرضه روایات مذکور بر قرآن، سنت قطعی و براهین عقلی مشخص گردید خدایی که صحیح بخاری در روایات خود معرفی کرده است در تباین و تضاد کامل با خدایی است که در روایات کتاب توحید صدوق تصویر شده است. در حالی که همه احادیث صدوق با آیات و سنت قطعی مطابقت دارد. در برخی روایات به منظور رد نظریه تشبیه و تجسیم، از براهین عقلی و منطقی استفاده شده است و در برخی دیگر امام معصوم(ع) به بور صریح به محرّف و جعلی بودن احادیث نزول خدا اشاره می نماید. حاصل آن که روایات مورد پژوهش صحیح بخاری در رتبه روایات مجعول و مطروح قرار می گیرد.

چکیده حکما، به ویژه صدرالمتألهین، بر نظریۀ «تغایر مفهومی و اتحاد مصداقی صفات واجب تعالی» تأکید می­کنند. این در حالی است که عرفا حمل صفات واجب را متأخر از مقام ذات دانسته و ذات واجب را مقام «لا اسم له و لا رسم له» می­دانند. علامه طباطبایی در کتاب نهایة الحکمة قول به تغایر مفهومی و اتحاد مصداقی صفات واجب را پذیرفته است، در حالی که در تفسیر المیزان، مهرتابان و رسائل توحیدیه قائل به نفی کثرت مفهومی از مقام ذات و تأخر صفات واجب از مقام ذات گردیده است. ما در این مقاله نشان خواهیم داد که لازمۀ نظریۀ «تغایر مفهومی و اتحاد مصداقی صفات واجب تعالی» ترکیب واجب تعالی از وجود و عدم خواهد بود و نظر صحیح در این باب همان «نفی کثرت مفهومی صفات در مقام ذات، و تأخر صفات واجب از مقام ذات» است. و در انتها نیز با استفاده از حمل حقیقه و رقیقه و تمایز آن با حمل شایع، وجه جمعی برای سازگاری هر دو نظر علامه طباطبایی در نهایة الحکمة و تفسیر المیزان پیشنهاد خواهیم نمود.

گسترۀ موضوع پژوهش حاضر در مرزها و شاخصه‌های زیر تعیین شده است: تحلیل قلمروهای معنایی یکتایی ذات خداوند در قرآن و تحلیل نقادی‌های قرآن از پنداره‌ها و نگره‌های مغایر با آن. بررسی تعابیر مختلف توحیدی قرآن، حکایت از این دارد که اهمّ قلمروهای معنایی توحید ذاتی در قرآن عبارتند از: 1) انحصار الوهیّت (خدایی) به الله؛ بر اساس دلالت انطباقی یا التزامی کلمۀ «لا اله الا الله» و تعابیر هم‌ارز با آن. 2) الله، یگانه ذات مستجمع جمیع کمالات؛ با این توضیح که اسمای حسنای الهی از جهت سعه و شمول با یکدیگر تفاوت دارند و بر این اساس، بازگشت صفات فعل به صفات ذات و بازگشت تمام اسماء و صفات به اسم جلالۀ الله است و الله اسمی است مستجمع جمیع صفات کمالی. 3) الله، یگانه ذات سرمدی (هو الاوّل و الآخر)؛ 4) الله، یگانه ذات ترکیب‌ناپذیر؛ اتّصاف خداوند به احدیّت حاکی از تنزیه مطلق ذات الله تعالی از لوث تمام انواع ترکیبات خارجی، عقلی و وهمی است. 5) الله، یگانه ذات تعدّد‌ناپذیر؛ اتّصاف خداوند به الواحد القهّار، نافی وحدت عددی، نوعی و تمام انواع وحدت‌هایی است که در عالم مخلوقات یافت می‌شود (به دلیل بساطت و محدودیّت‌ناپذیری ذات). 6) الله، یگانه ذات تشبیه‌ناپذیر؛ بر پایه این معنا از توحید، هیچ مشابهتی میان خالق و مخلوق وجود ندارد و حقیقت نفی تشبیه، عبارتست از: اعتقاد به مباینت کامل میان خالق و مخلوق. مهمترین شاخصه‌های تشبیه‌ناپذیری، عبارتند از: بی-همتایی خداوند در تعقل‌ناپذیری، تصورناپذیری، قیاس‌ناپذیری، اکتناه‌ناپذیری، کیفیت‌ناپذیری و توصیف‌ناپذیری. نفی تشبیه، اساس دیانت و اساس توحید است و همۀ مباحث بنیادین توحید از همین معنای اصیل و فراگیر تفریع شده‌اند. 7) الله، یگانه ذات تعطیل‌ناپذیرِ تشبیه‌ناپذیر؛ یعنی: ایمان و اقرار به وجود خداوند و انحصار صفات کمالی در او بدون گرفتار آمدن در دام تشبیه. « إِثْبَاتٌ بِلَا تَشْبِیهٍ» (یا نفی توامان تعطیل و تشبیه) در بردارنده تمام دیگر معانی توحید و مهیمن و معنابخش به تمام مباحث خداشناسی است. از میان دیدگاههای مغایر با توحید ذاتی، قرآن، پنداره‌هایی همچون اسناد ولد به خداوند و اعتقاد به هرگونه رابطۀ نسبی یا سببی با خداوند (آن چنان که مشرکان عرب، یهودیان و مسیحیان به داشتن نوعی رابطۀ خویشی میان خدا و برخی مخلوقات مانند ملائکه، جنّ، عزیر و عیسی معتقد بودند)؛ اعتقاد به انسانْ‌خدایی (مانند اعتقاد به عیسیْ-خدایی و مریمْ‌خدایی) و نگرۀ تثلیث را به شدّت رد کرده، به وجوه متنوّعی بر استحالۀ آنها استدلال و احتجاج می‌کند، از جمله: موهوم و بی‌دلیل بودن؛ تقلید از گذشتگان؛ اولی بودن آدم به ابن اللهی از عیسی؛ اولی بودن موسی به ابن اللهی از عزیر؛ اعتقادی برخلاف منطق و رویّۀ خود مشرکان؛ نشانۀ نقص و نیازمندی خداوند؛ مغایرت با ارادۀ خلاّق و مالکیّت خداوند؛ تنافی با فناپذیری و مقهور ارادۀ الهی بودن عیسی و مریم؛ مغایرت با سیرۀ عبودیّتی و طبیعت کاملاً بشری عیسی؛ مستلزم ترکیب‌پذیری، تشبیه‌پذیری و تجسیم ذات الهی و ...

چکیده:هدف اصلی از پژوهش حاضر، بررسی مبانی دو مکتب بزرگ اسلامی (شیعه و اهل سنت) در مسئله توحید افعالی از نظر عقلانیت آن دو می باشد. در این زمینه از جانب اهل سنت، آثار بدیع الزمان سعید نورسی، به دلیل عصری بودن و جامعیت آن در مسئله توحید، شایان ترجیح بود. لذا مطالب بر اساس چیدمان آقای نورسی فصل بندی شد و متن اصلی تحقیق قرار گرفته است و برای تحلیل و نقد و بررسی آن بر اساس اندیشه و دیدگاه های علامه طباطبائی و استاد جوادی آملی در توحید افعالی، به تحقیق حاضر پرداخته شد. در این تحقیق آراء و مبانی مکاتب کلامی و فلسفی در مسئله توحید؛ بالاخص مبانی و مولفه های توحید افعالی؛ ادله عقلی و نقلی توحید افعالی و تحلیل فراورده ها و نتایج توحید افعالی از قبیل مسائل خیر و شر، جبر و اختیار، هدایت و اضلال، و سعادت و شقاوت انسان، مورد بحث و بررسی قرار گرفت. در روش تحقیق پژوهش حاضر، از روش توصیفی- تحلیلی استفاده شده است و مبانی دو مکتب تشیع و اهل سنت، از دیدگاه عقلانیت دو مکتب مورد بحث و بررسی قرار داده شد و در مسئله توحید افعالی، هر دو دیدگاه روشن گردید. آنچه از تحقیق حاضر به دست آمده است، این است که نورسی از نظ روش، همان روش متکلمین را دنبال کرده و ادله ای که بر آنها تکیه می کند، بیشتر مشاهدات و تجربیات و تمثیلات است و در کنار اینها برهان انی و استقراء و تمثیل را بر عکس اعتقادات اهل منطق، یقین آور می داند. در حالی که علامه طباطبائی و جوادی آملی، مشرب فلاسفه را دنبال کرده اند و از نظر ارزش و یقین آور بودن یک برهان، برهان لمی و برهان انی که از دو معلول متلازمین به دست می آید را یقیق آور می دانند و آن را به ادله و براهین دیگر ترجیح می دهند. بعلاوه، همچون اهل منطق معتقد به یقین آور نبودن و بی کفایتی برهان ان مطلق، تمثیل و استقراء نیز تاکید می کنند. بنابر یافته های این مطالعه می توان نتیجه گرفت که نورسی، هر چند در حل مسائل بیشتر به عقلانیت تکیه کرده و تجدید نظرهای جدید و نسبتا خوبی ارائه داده است و به همین علت تابعینش وی را مجدد دین ملقب کرده اند. اما از نظر علمی نتوانست خیلی از حیطه افکار گذشتگان خود قامی فراتر بردارد. در حالی که تطور و تجدد علوم عقلی در آثار علامه طباطبائی و استاد جوادی به وضوح دیده می شود. مثلا در تعریف «علم»، از حصول صورت شیء در نزد عقل، مراحلی طی شده است و در حال حاضر اعتقاد بر این شده است که «علم» یک امر وجودی است که مسائل بسیاری را به دنبال خود تغییر می دهد. هم چنین مسئله «امکان»، از امکان ما هوی تا امکان فقری و از آن به عین الربط بودن موجودات و بعد به دیدگاه عرفا، عین ظهور و تجلی و آیه بودن موجودات تطور یافته است. این نشان می دهد که مکتب تشیع از پویائی و تکامل خاصی برخوردار است که در مکاتب دیگر یا اصلا دیده نمی شود و یا به ندرت مشاهده می گردد.