جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

الموسوعة التاريخية للخلفاء الفاطميين اثر عارف تامر، نگاهی است اجمالی به تاریخ دویست و هفتاد ساله خلفای فاطمی در شمال افریقا و مصر تا بغداد و معرفی هریک از خلفای این سلسله که به زبان عربی و در دوران معاصر نوشته شده است. ازآنجایی‌که خلفای فاطمی، بر قسمت وسیعی از جهان اسلام و عرب در فترت تاریخی نسبتاً طولانی- در حدود دو قرن و نیم- حکومت می‌کرده‌اند، بررسی تاریخ آن‌ها دارای ویژگی خاصی بوده و لذا کتاب حاضر، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. کتاب با مقدمه نویسنده آغاز و مطالب در ده جلد، تنظیم شده است. هر جلد، به معرفی یکی از خلفای فاطمی، اختصاص یافته است. نویسنده در هر جلد، ابتدا به معرفی نام و تاریخ و مکان ولادت، مدت خلافت و زمان وفات اشاره نموده و سپس، ضمن بیان ویژگی‌ها و خصوصیات هر خلیفه، به بیان وقایع و حوادث مهم دوران خلافت وی پرداخته است. "جلد سوم" به معرفی سومین خلیفه فاطمی، «المنصور بالله» اختصاص یافته است. لقب وی ابوطاهر بوده و در سال 302ق، در شهر قیروان به دنیا آمد. وی پس از وفات پدرش در سال 334ق، در 32 سالگی، به خلافت رسید و پس از هفت سال خلافت، در سال 341ق، در 39 سالگی، در شهر منصوریه، وفات یافت. وی فردی شجاع و جنگجو بود و خود در جنگ‌ها شرکت کرده و رهبری سپاه را بر عهده می‌گرفت. وضعیت دولت فاطمیه بعد از القائم بأمرالله؛ تدابیر منصوربالله در صقلیه (نام جزیره‌ای است)؛ بازتاب پیروزی‌ها؛ جنگ سوسه؛ جنگ قلعه‌ها و دژها؛ جنگ حاسمه و مقتل ابایزید؛ فضل بن کیداد از جمله موضوعات مطرح شده این جلد است. در پایان این جلد، به معرفی برخی از شخصیت‌های مهمی که در دوران خلیفه سوم، در خدمت دولت فاطمیه بودند، پرداخته شده است که عبارت‌اند از: جبر بن قاسم (از اهالی مغرب)؛ امین‌الدوله حسن بن عمار (از امرای قبیله کتامه مغربیه)؛ ابوالفتوح برجوان؛ حسین بن جوهر؛ عمار بن محمد؛ عباس بن یحیی بادیس؛ امیر الافضل نجم بن مصال؛ سلیم بن محمد ابن یصال و بزرگانی از خاندان بنو نعمان از جمله علی بن نعمان (متوفی 374ق)؛ محمد بن نعمان (متوفی 399ق)؛ حسین بن علی بن نعمان (متوفی 395ق)؛ عبدالعزیز بن محمد بن نعمان؛ قاسم بن عبدالعزیز بن محمد بن نعمان و محمد بن قاسم.

تاريخ الفاطمي الإجتماعي تألیف ابراهیم رزق‌الله ایوب، در رابطه با اوضاع و احوال خلفا و آداب‌ورسوم مردم در حکومت فاطمیان مصر نوشته شده است. کتاب مشتمل بر یک مقدمه و شش فصل است که در هر فصل مطالب و یافته‌های مرتبط با آن موضوع دسته‌بندی و مورد بحث قرار گرفته است. نویسنده در نگارش کتاب از مصادر و منابع مختلف عربی چون «اتعاظ الحنفا» و «المواعظ و الإعتبار» مقریزی، «وفيات الأعيان» ابن خلکان و «سفرنامه ناصرخسرو» بهره گرفته است. نویسنده در مقدمه کتاب چنین نوشته که پس از این‌که کتاب «التاريخ الفاطمي السياسي» را به چاپخانه سپردم، بهتر دیدم که کارم را با نگارش کتاب دیگری با عنوان «التاريخ الفاطمي الإجتماعي» در مطالعه حکومت فاطمیان به لحاظ مذاهب متعدد، احوال معیشت و عادات در جشن‌های دینی و مناسبات و ... کامل کنم در فصل اول کتاب ساختار اجتماعی مصر بررسی شده است. در فصل دوم کتاب، وضعیت معیشت مردم به لحاظ پاداش و حقوق و البسه و خوراک و قیمت هر کدام از آن‌ها بررسی شده است. در فصل سوم مظاهر ثروت و قدرت حکومت فاطمی ذکر شده است. در فصل چهارم خدمات و کارهای عمومی در ایام خلافت فاطمیه مصر معرفی شده است. در فصل پنجم حوادث اجتماعی و به‌ویژه بالا و پایین رفتن رود نیل و تأثیر آن بر زندگی مصریان بررسی شده است. در فصل ششم کتاب زندگی روزمره جامعه فاطمی مصر مطالعه شده است.

التشيع المصري الفاطمي، كه نام كامل آن در جلدهاى 4 تا 6، «التشيع المصري الفاطمي: إشعاع حي و حضاري: مائتان و عشر سنوات من الإبداع الإنساني» و در جلد 1 و 2، «حضارة مصر في ظل الإسلام الشيعي: مائتان و عشر سنوات من الإبداع الإنساني» است، تأليف حسن محمد صالح مى‌باشد كه 250 سال حكومت فاطميان مصر را با استفاده از منابع تاريخى مورد بررسى قرار داده است. كتاب در شش جلد به زبان عربى منتشر شده است. نويسنده از منابع متعددى در نگارش اين اثر استفاده كرده كه آثار مقريزى از مهم‌ترين آنهاست. وى گاه تنها نام شخص را در متن ذكر كرده و گاه به كتاب او نيز اشاره كرده است. نويسنده در مقدمه كتاب به تشابه فقهى و اعتقادى فاطميان شيعه مصر، زيديه و اماميه اثناعشريه اشاره كرده و تفاوت آنها را در بحث امامت دانسته است. "جلد سوم" نويسنده در ابتداى اين جلد ادعا كرده است كه تاريخ از گذشته تا حال حكّامى مانند خلفاى فاطمى نديده است كه اعتقاد كامل به آزادى عقيده داشته باشند. وى تأكيد مى‌كند كه اگر تاريخ دولت فاطمى را مطالعه كنيم و با دقت قضات، نويسندگان و وزراى آن را شناسايى كنيم، خواهيم دانست كه از مذاهب و اديان مختلف بوده‌اند و فرقى بين مسلمان و غير مسلمان و قبطى و يهودى نبوده است؛ جز اينكه خدمت درست و رعايت مصالح ملت مصر و دارالخلافه، ملاك گزينش بوده است. نويسنده در ادامه اين جلد، حكومت فاطميه را از جهات مختلف صنعتى، فرهنگى و سياسى مورد بررسى قرار داده است. وى در بخشى از كتاب به عجايب و اهرام مصر پرداخته و خاطرنشان مى‌كند كه در طول بيش از 250 سال حكومت فاطميان بر حفظ آنها و ممانعت از سرقت و نابودى آنها اهتمام داشته‌اند. بررسى صنعت عطر، موسيقى، نقاشى، جواهرات، شيشه، اسلحه و مانند آن از ديگر مباحث ذكرشده در اين جلد از كتاب است.

«احمد‌بن ابراهیم‌بن احمد نیشابوری» از دانشمندان برجستة دوران فاطمیان است که در مسألة امامت یا رهبری در اسلام آثاری از خود برجای گذاشته است. کتاب «اثبات‌الامامه» یکی از آثار مهم او در این موضوع است. نیشابوری در این کتاب با بهره‌گیری از روش‌های استدلالی، جدلی و منطقی، برتری امام علی (ع) را بر مدّعیان خلافت اثبات کرده است. او با شرح و تفصیل نظریة درجات فضیلت یا «پلکان برتری»، شایستگی و برتری امیرمؤمنان را به جانشینی پیامبر اکرم (ص) و هدایت جامعة مسلمین به اثبات رسانده است. مطالعة این اثر که هم‌اکنون ترجمة آن پیش روی مخاطب است، علاوه بر تبیین اندیشه‌های نگارندة آن، به شناخت دیدگاه‌های عصر فاطمیان در زمینة خلافت و رهبری جامعة مسلمانان کمک می‌کند.

کتاب المجالس و المسایرات اثر نعمان بن محمد ابن حیون مغربی می باشد. در نسخه آصفیه با عنوان «المجالس و المسایرات فی تاریخ الاسماعیلیه و عقائدهم» آمده است ولی ظاهرا اسم اصلی آن «المجالس و المسایرات و المواقف و التوقیعات» است که با محتوای کتاب همخوانی بیشتری دارد. این کتاب تنها کتاب تاریخ و سیره نیست بلکه علاوه بر این کتاب عقیدتی و ادبی نیز می‌باشد. در این کتاب اطلاعاتی درباره دشمنی‌های معز با دولت اموی و انقلابات متعددی که در آفریقا به وقوع پیوست و نیز جنگ و نزاع‌هایی که بین معز باردم اتفاق افتاد و غیره موجود است. از لابلای کتاب جایگاه قاضی نعمان در دولت فاطمیان مصر و مسئولیت‌های مختلف دینی مذهبی و سیاسی دیوانی وی آشکار می‌شود. در قسمت عقاید مباحثی چون امامت، نسب فاطمیان، آنچه غالیان به ائمه نسبت می‌دهند و مسائلی درباره ظاهر و باطن مطرح شده است. در این کتاب به برخی مشکلاتی که فاطمیان در راه بسط نفوذ مذهبی خود در جامعه نسبی آفریقا با آن مواجه بودند، آگاه می‌شویم. کتاب نشانگر آنست که قاضی نعمان نسبت به علوم اولین و آخرین آگاهی داشته و در هر دانش و فنی متبحر بوده و نسبت به علوم و دانشهای ظاهر و باطن و احکام دین و اصول و فروع آن و نیز علوم ریاضی و پزشکی و هندسه و نجوم و فلسفه آگاهی کامل داشته است. وی در مباحث لغوی نیز ید طولائی دارد.

«أصول الإسماعيلية: بحث تاريخي في نشأة الخلافة الفاطمية» از آثار شرق‌شناس شهير برنارد لوئيس (متولد لندن 1916م) به زبان انگليسى است كه آن را خليل أحمد جلّو و جاسم محمد الرجب به عربى ترجمه كرده است. متن اثر نيز از شش فصل به ترتيب ذيل تشكيل شده است: 1. رشد اسماعيليان، 2. امامان مستور و ياوران ايشان، 3. قرمطيان بحرين، 4. اهميت اجتماعى اسماعيليان، 5. تلفيق دين‌ها و مذهب‌ها يا مذهب شمول در عقيده و 6. مردم‌گرائى. نويسنده منابع پژوهشش را به چند دسته تقسيم كرده: مأخذهاى تاريخى سنى، مأخذهاى دينى سنى، مأخذهاى شيعه دوازده امامى و مأخذهاى اسماعيليان و در مورد هر كدام توضيح كافى داده است. نويسنده در اين پژوهش از روش تاريخى- تحليلى بهره برده است.

الشيعة في شمال أفريقيا اثر جاسم عثمان مَرغى، پژوهشى در زمينه تاريخ شيعه در شمال آفريقا، سودان، ليبى، تونس، الجزاير، مغرب و موريتانى است. كتاب با مقدمه نويسنده آغاز و مطالب در عناوين متعدد و متنوعى ارائه شده است. نويسنده در اين اثر درباره دولت‌هاى ادريسيه و مهديون كه دولت‌هاى شيعه اثناعشرى بودند، و فعاليت‌ها و حوادت دوران آنان بحث كرده است. سپس به بحث درباره دولت فاطميان كه به مهديه و علويه نيز شهرت داشتند و بر سرزمين‌هاى غرب جهان عرب حاكم بودند پرداخته است. وى همچنين زندگى بزرگان و اديبان برجسته‌اى را كه در گسترش و تكريم شيعه نقش داشته‌اند را شرح داده است

فرقه اسماعیلیه (یکی از پویاترین فرق اسلامی) همواره از دل مشغولی های مورخان، به ویژه پژوهشگران تاریخ اسلام در غرب بوده و هست. اندیشه و آرمان نخستین نظریه پردازان این فرقه، از جهات متعددی مورد کاوش قرار گرفته است. در این میان، کتب رجالی امامیه، با نگاهی واقع گرایانه، زوایای انشقاق در شیعه امامیه طی قرون دوم و سوم هجری را به خوبی پی گرفته اند. این مقاله به این پرسش پاسخ می دهد که منابع شیعه امامیه (= معاجم رجال طوسی، نجاشی، کشی، و ...) به موضوع پیدایش این فرقه چگونه نگاه می کنند؟ روش تحقیق در این نوشتار، بر اساس مقایسه و تطبیق منابع اصلی رجالی امامیه با دیگر مآخذ اهل سنت است. این پژوهش معلوم می کند که در خصوص شخصیت اسماعیل دو نوع نگرش وجود دارد: 1- نگرش اهل سنت و اخیراً پژوهشگران غربی که اسماعیل را فردی منحرف از لحاظ اخلاقی معرفی کرده اند؛ 2- نگرش امامیه که در کتب معاجم رجال منعکس شده و بر برائت اسماعیل دلالت دارد. و از جمع بندی نهایی اطلاعات مندرج در منابع امامی نتیجه می شود که ابوالخطاب فردی مذموم و غالی بوده، اما میمون قداح و پسرش عبدالله، با نظر به تعداد افراد موسوم به نام آنان، از اصحاب امام صادق (ع) و اشخاصی معتبر بوده اند.

سازمان دعوت اسماعیلی با ساختاری سلسله مراتبی، بستر توفیقات روزافزون دعوت فاطمیان را در سرزمین های اسلامی فراهم آورد. پس از تاسیس خلافت فاطمیان در مغرب و سپس انتقال به مصر، سازمان دعوت هرگز تعطیل نشد، بلکه به عنوان نهادی پویا و کارآمد در متن سازمان های اداری تا پایان این خلافت برجای ماند. از آن جا که کارکرد این نهاد، ارتباط مستقیمی با تحولات سیاسی و دینی فاطمیان داشت و توفیق آنان در پایایی دعوت اسماعیلیه بسیار موثر بود؛ پژوهش حاضر تلاش دارد پاسخ این پرسش ها را بیابد: 1- ساختار نهاد دعوت فاطمیان چگونه بود؟ 2- این نهاد از چه کارکردی برخوردار بود؟ 3- با وجود پیروزی اسماعیلیان در تاسیس خلافت فاطمیان، چرا نهاد تبلیغی دعوت تعطیل نشد؟ 4- این نهاد از بدو تاسیس چه تحولاتی را پشت سرنهاد؟ 5- نحوه عملکرد داعیان در خارج از قلمرو فاطمیان چگونه بود؟