جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

يكی از اجزای مهم و اساسی در نظريه تكامل انواع، ایده انتخاب طبيعی است. حال مسئله اين است آيا مفروضات مكتوم در ایده انتخاب طبيعی با تصور دينی از طبيعت و جهان پيرامون سازگار است؟ در تحقيق حاضر نويسنده تلاش خواهد نمود تا با استناد به آيات قرآن كريم نشان دهد چگونه نظریه كمبود منابع زيستی به عنوان يكی از مفروضات مبنايی در ایده انتخاب طبيعی با برداشت و تفسير قرآنی از طبيعت در تعارض است و جهان پيرامون بشر نه تنها برای آدمی، بلكه حتی برای ساير موجودات متناسب با نياز زيستی آنهاست. اگر بتوان عدم اعتبار و نادرستی ايده كمبود منابع زيستی و عدم تناسب منابع زيستی با نياز موجودات- به عنوان يكی از مفروضات مكتوم در نظريه تكامل- را نشان بدهيم، در اين صورت گام مهمی در مخدوش ساختن نظريه مذكور طی شده است. انذار قرآن كريم از صفاتی همانند كبر كه اساس زياده خواهی منجر به فقر و كمبود است، و وعده حاكم نمودن صالحان بر زمين از يك طرف و وعده قطعی الهی درخصوص تضمين رزق و معيشت موجودات از طرف ديگر، به طرز مؤثری ایده انتخاب طبيعی را به چالش فرا می خواند.

آفرينش انسان از جمله مباحث مورد توجه اهل فكر و انديشه از گذشته های دور بوده است. در دو قرن اخير با طرح فرضيه داروين مبنی بر تكامل آفرينش، موافقان و مخالفان نه فقط در جهان اسلام، بلكه در جهان غرب نيز به طرح مواضع خود پرداختند. جريان پيش آمده در علم گرايی و علم زدگی نيز در رواج و گسترش طرح اين بحث بی تأثير نبود. وجود آيات نسبتاً متعدد قرآن كريم درباره آفرينش انسان، طرح شبهات و پرسش ها توسط مادی گرايان و علمززدگان در تعارض علم و دين، به ويژه با استناد به نظريه تكامل، مفسران و انديشمندان اسلامی را واداشت تا با هدف تبيين و تفسير آيات و پاسخ گويی به شبهات و ابهامات به طور مستقل يا در ضمن بررسی و تفسير آيات مربوطه به تفصيل به واكاوی مسئله بپردازند كه در كل می توان ديدگاه های آنان را در سه موضع تأييد، رد و سكوت گزارش كرد. در اين مقاله با جانبداری از موضع دوم به نقد مبانی برداشت های موضع اول در تفسير آيات مربوطه با محوريت كتاب « خلقت انسان » مرحوم دكتر يدالله سحابي پرداخته شده است.

طرح اجمالی فرضيه تكامل زيستی موجودات زنده گرچه به لحاظ تاريخی در آثار برخی از فيلسوفان يونان باستان به چشم می خورد، اما طرح و ترويج مستند و فراگير آن به عنوان يك نظريه علمی توسط طبيعيدان شهير انگليسی، چارلز رابرت داروين در حدود دو قرن پيش زمينه ساز چالشی بزرگ ميان زيست شناسی جديد و الهيات مسيحی شده است. اين چالش به سرعت به حوزه الهيات اسلامی نيز سرايت كرد و واكنش علمی انديشمندان اسلامی را در پی داشت. از آنجاكه طرح نظريه تكامل به صورت طبيعی به تداعی نوعی تعارض ميان نظريه مذكور و آيات آفرينش در قرآن كريم انجاميده، به همين جهت تلاش قرآن پژوهان برای حل اين تعارض ظاهری چشمگيرتر به نظر می رسد. نگارنده در اين نوشتار با روش اسنادی- تحليلی ابتدا به اختصار به تبيين نظريه مذكور پرداخته و پس از آن با دسته بندی آيات آفرينش، موضع اصلی تعارض را نشان داده و در گام سوم به تبيين آرای قرآن پژوهان در حل اين تعارض اقدام نموده است. در ميان نظریه های چهارگانه ای كه اصلی ترين ديدگاه ها در اين عرصه به شمار می آيند، نظریه های اول، دوم و سوم روشمند و مبتنی بر اصول و مبانی تفسير می باشند و می توان گفت در حلّ تعارض مذكور موفق بوده اند؛ اما نظريه چهارم از اين جهت با مشكل جدی روبروست و به همين سبب نه فقط از اقبال چندانی برخوردار نگرديده كه واكنش منفی بسياری از قرآن پژوهان را نيز در پی داشته است.

قانون عليت بيانگر نظام حاكم بر آفرينش، روابـط پديـدها و دسـتگاه شـناخت اسـت و برای آن نمی توان مبدأ تاريخی تعيين كرد. اين قانون در قرآن پذيرفته شده است. آيات ناظر به عليت را می توان در سه قلمرو تأثير اسباب متافيزيكی، تأثير و تأثر اسباب طبيعی و تأثير و تأثر انسان در نظام هستی دسته بندی كرد. در برخی آيات مسئله عليت با تعبيـر خلقت و در برخی ديگر با تعبير سبب تصديق شـده اسـت. در متـون روايـی نيـز مسـئله عليت، با تعابير خالقيت، سببيت و دلالت تصديق شده است. واژه معلول به طور صـريح در كلام اميرمؤمنان آمده است: «كل قائمٍ فی سـواه معلـول». بـه عقيـده نگارنـده ايـن كلام علاوه بر تصريح اصل عليـت، مـلاك و منـاط نيازمنـدی اشـيا بـه علـت را قيـام و وابستگی به غير معرفی می كند، نه حدوث و امكان. تفسير خاص از مسئله خلق از عـدم توسط امامان شيعه وارد ادبيات كلامی و فلسفی شده و انديشه متفكرانی همانند كنـدی را تحت تأثير قرار داده است.

هنر، نسخۀ دوم خلقت و نسخۀ سوم هستی است؛ چراکه هنر، بازآفرینی حقایق است، پس از سنخ خلقت است؛ بنابراین فطرت انسان با دین و هنر الفتی ذاتی دارد و هم از این رو میان دین و هنر نیز همگونگی ها و مناسبات بسیاری هست. تعریف دین و هنر، تقسیم جوهری و صوری هنر، تبیین نسبت ها و مناسبات این دو مقوله، موضوع این مقال است.

زبان و کلام، گوهر اساسی خلقت و خلاقیت به شمارمی آید. زبان در این عرصه نه به عنوان نهاد اجتماعی مورد نظر زبان شناسان، بلکه به عنوان نهادی که شالودۀ جهان بر آن بنا شده، ساحتی فراتر از واژگان و قواعد صرف و نحو را در بر می گیرد. در این شیوۀ اندیشیدن، زبان در حکم بستری برای خلقت و خلاقیت به شمار آمده و هستی همچون «کنش کلامی» حضرت حق تعالی قابلیت ظهور و بروز یافته است. در این تعریف از زبان، گوهر زبان با وجود نسبت می یابد و از راه زبان، انکشاف و گشودگی وجود پدید می آید. تخیل که گوهر خلاقیت به شمار می آید، تا زمانی که جنبۀ مادی نگیرد، رؤیاگونه است که به اسم «الباطن» تعلق دارد و با تعین خارجی آن به تصاویر هنری تبدیل می شود. درحقیقت، تخیل از گونۀ هستی است که با میانجی گری زبان در بارگاه خیال شیئیت می یابد. تخیل دارای مرتبه و سلوک خاص خود است و مراتب این سلوک خیالی، تضمین کنندۀ پیدایش انواع هنرهاست. نوشتار پیش رو، رهیافتی معرفت شناختی به موضوع کلام الهی، آفرینش در بستر زبان، عنصر تخیل و انواع آن و جایگاه آن در خلقت هستی و ارتباط آن با خلاقیت های ادبی- هنری دارد.

یکی از آفات دین و دینداری مسئله غلو در مورد پیامبران، بزرگان و رهبران دینی است. این مشکل در ادیان پیشین بوده که خداوند در قرآن از آن نهی فرموده است. ائمه معصومین (ع) نیز با این مسئله مقابله نموده اند. در زمان ما مبارزه با این آفت یکی از وظایف دین پژوهان و عالمان دینی است. حدیث یکی از راه هایی است که غلو از طریق آن به درون دین راه پیدا می کند از جمله احادیث غلو آمیز مشهور زیر است: «عن رسول الله (ص) عن الله (تبارک و تعالی) أنه قال: یا احمد! لو لاک لما خلقت الأفلاک، و لو لا علی لما ختلقتک؛ و لو لا فاطمة لما خلقتکما.» با بررسی دقیق ملاحظه شد که اولا: این مطلب سند و منبع معتبری ندارد. ثانیا: از جهت متن و محتوا نیز دارای مشکلات جدی است زیرا این عبارت دارای سه بخش است. بخش اول آن (لو لاک لما خلقت الافلاک) با آیان و روایات صحیح (منقول از شیعه و اهل سنت) و عقل قابل تایید است. ولی دو بخش دیگر آن مخالف قرآن، سنت و عقل است و در نتیجه قابل پذیرش نیست. برخی تلاش کرده اند تا آن را به نحوی توجیه کنند ما توجیهات را نیز مورد بررسی قرار داده و روشن نمودیم که توجیهات مذکور از این دو بخش روایت غیرقابل قبول است.