جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

صدر الدین محمد شیرازى، مشهور به صدر المتألهین و ملا صدرا، در سال 979 هـ. ق. در شیراز متولد شد. وى تنها پسر ابراهیم شیرازى بود. ابراهیم مدتها منصب امارت داشت و از چهره‏هاى قدرتمند سیاسى و اجتماعى شهرش به شمار مى‏رفت. صدر الدین، پس از تکمیل تحصیلات مقدماتى، رهسپار کاشان شد(1) و پس از مدتى تلمذ در کاشان، در حدود سال 995 هـ. ق. براى تکمیل تحصیلات عازم اصفهان گردید. در اصفهان نزد شیخ بهایى به تحصیل علوم نقلى و در محضر میرداماد به کسب علوم عقلى پرداخت. ملا صدرا به دلایلى چند؛ از جمله راضى نبودن به تحصیلات رسمى مرسوم، از زندگى در اصفهان سرباز زد و بین هفت تا پانزده سال (بنابر اختلاف اقوال) در روستاى کهک، از توابع شهرستان قم کنج عزلت گزید و به تهذیب نفس پرداخت تا همچنان که خود در مقدمه کتاب اسفار مى‏گوید، به شهود عالم معقول نائل آمد. پس از آنکه به کمال صورى و معنوى دست یافت، بار دیگر به زندگى دنیوى بازگشت. این سیر مطابق چهار سفرى است که وى در آغاز کتاب اسفار به توضیح آنها پرداخته و کتاب عظیم خویش در حکمت متعالیه را بر آن اساس سامان داده است.

محوریت «موجود» درفلسفۀ ارسطو و بتبع آن درفلسفۀ فارابی، به «وجود» در حکمت متعالیۀ ملاصدرا تحول یافت. بر همین اساس، مسئلۀ اصلی این پژوهش، تبیین تطور موضوع فلسفه از «موجود» به «وجود» است. در مرحلۀ بعد بررسی عوامل این تطور، مورد توجه است. ماحصل این مطالعۀ مقایسه­ای، آن است که هرچند فارابی با انتخاب «موجود بما هو موجود» به عنوان موضوع فلسفه، توانست از تنوع نظرات شارحان ارسطو (درمورد مواضع چهارگانه ارسطو) فاصله بگیرد، ولی بدلیل درهم تنیدگی معنای وجود و ماهیت، به حقیقت وجود راه نیافت، اما ملاصدرا با استعانت از نظریۀ بنیادین اصالت وجود، وحدت تشکیکی وجود و در نتیجه اتخاذ عینیت و اتّحاد وجود و ماهیت و گذر از تمایز وجود و ماهیت سینوی و تفکیک حقیقت وجود از مفهوم آن، تبیین متفاوتی از موضوع فلسفه ارائه نمود و حقیقت وجود را موضوع فلسفه قرار داد و به این ترتیب موضوع فلسفه از «موجود» به «وجود»، انتقال یافت. هرچند در فلسفۀ صدرا، بدلیل اصالت وجود و اعتباریت ماهیت، «موجود» و «وجود» (در مسئله موضوع فلسفه)، غالبا به یک معنا بکار می­روند و هر دو به حقیقت وجود، دلالت دارند.

به هر میزان که شبکۀ‌‌ ارتباطی انسان کمیت می‌‌یابد و فناوری جدید، آدمی را مسحورتر می‌‌کند، انسان از کیفیت ارتباط، غافل‌تر و کاربرد فناوری، صورت نامعقول‌‌تری به خود می‌‌گیرد. فلسفه ارتباطات اوج تلاش جهان غربی به نفع کیفیت و عقلانیت است، تلاشی سرد و مأیوس‌کننده در برابر تحولی گرم و وسوسه‌‌آمیز. اولین باری هم که جان لاک اصطلاح «علم ارتباطات» را به معنای امروزی‌‌اش به‌کار برد، آن را شکست‌خورده اعلام کرد. جان لاک در کتاب قوای فاهمه بشری، ذیل مباحث «درباره کلمه»، ارتباطات را فلسفه‌‌پردازی کرد. این مسئله و توجه می‌‌تواند آغازی باشد برای کشف «نظریه ارتباطات» در حوزه‌‌های معرفتی جهان شرقی. به هر میزان که صراحت‌ها و دقت‌های یک حوزه فکری در خصوص «کلمه» بیشتر باشد، به همان میزان معرفت جامع‌‌تر و عمیق‌‌تری درباره ارتباطات به دست خواهد آمد. مقاله پیش‌رو با رویکردی تطبیقی و روشی منطقی تلاش می‌‌کند به خاستگاه ارتباطات در معرفت دینی و اسلامی نزدیک شود؛ ازاین‌رو معنا ـ واژۀ «کلمه» در مباحث «کلام و کتاب الهی» ملاصدرا با مباحث «گفتار و نوشتار» دریدا به گفتگو نشاندیم. سپس ادعاها و استدلال‌های آنها ارائه شده است. دریدا دغدغۀ «تفاوت» و احترام به دیگری را دارد؛ ازاین‌رو بر امر نوشتاری و «تعویق» تأکید می‌‌کند. در مقابل، صدرا دغدغه «تعالی» را در سر می‌‌پروراند و بر وحدت امر نوشتاری و گفتاری اصرار می‌‌ورزد. از نگاه وی، کلمه از خلال «تشریع»، «تکوین» و «ابداع» معنادار می‌‌شود؛ به‌عبارت‌دیگر علاوه بر لایۀ «اجتماعیِ» ایجاد کلام، توجه به لایۀ «الهامی» (فرشته‌‌شناسی) و «الهی» (خداشناسی) در ایجاد کلمه سبب خواهد شد ارتباط، متعالی شود.

در جستار حاضر تلاش شده است تا به شیوه توصیفی- تحلیلی با رویکرد عقلی و فلسفی، مبانی وجودشناختی و معرفت‌شناختی تزکیه نفس و ضرورت آن، براساس مبانی حکمت متعالیه صدرایی استخراج شده و مورد بازخوانی و تحلیل قرار گیرد. در پایان، این نتیجه به دست آمده است که پس از تنزل وجودی انسان از عالم ماوراء طبیعت و آغاز پیدایش او در عالم طبیعت، گونه‌ای وابستگی وجودی به عالم ماده و مجرد برای انسان پیدا می‌شود؛ این وابستگی وجودی، به دلیل اینکه زمینه‌ساز رفع نیازمندی‌های انسان می‌شود، نوعی دلبستگی به دو عالم ماده و ماوراء ماده را در او پدید می‌آورد. اگر دلبستگی انسان، در مسیر تعدیل و تربیت قرار نگیرد، سبب توجه بیش از اندازه او به عالم ماده و طبیعت شده و به دنبال آن از جنبه ماورائی خود فاصله می‌گیرد؛ این فاصله سبب ازمیان رفتن تعادل در دو جنبه وجودی و دلبستگی افراطی به عالم طبیعت میشود. بر این اساس، تزکیه نفس، همان «بیرون آمدن انسان از دو لبه افراط و تفریط» و «جهت‌دهی دلبستگی او به دو عالم طبیعت و ماوراء» است. این پژوهش را می‌توان نمونه‌ای از کاربردی نمودن مبانی فلسفی حکمت متعالیه در حوزه اخلاق دانست.

مسئلۀ «واقع‌گرایی» برای فلسفۀ اسلامی آن است که چگونه می‌توان واقعیت اجتماعی را تحلیل کرد که بتواند با هستی‌شناسی این فلسفه منطبق باشد و پدیده‌های اجتماعی را براساس آن بررسی کند؛ از‌این‌رو، هدف مقالۀ حاضر تحلیل امور واقع اجتماعی در حکمت متعالیه است. مدعای نویسنده آن است که نظریۀ امر واقع اجتماعی با هستی‌شناسی حکمت متعالیه همخوان است. در مقابل این مدعا نظریه‌ای قرار دارد که فلسفۀ اسلامی را برای مطالعۀ علوم انسانی و اجتماعی مناسب نمی‌داند. برای بررسی مدعای فوق از روش اسنادی و تحلیل کلمات فیلسوفان متعالی استفاده شده است. نتیجۀ حاصل از این نوشته اثبات واقع‌گرایی در شاخۀ فلسفۀ اجتماعی و فلسفۀ علوم اجتماعی است؛ چنان‌‌‌که واقع‌گرایی پایۀ فلسفۀ اسلامی دانسته شده است. از دستاوردهای این مقاله می‌توان در نظریه‌پردازی اجتماعی و شاخۀ فلسفۀ علوم اجتماعی استفاده کرد.

شناخت فرایند خلق و ادراک آثار معماری از مسائل مهم و پیچیدۀ حوزۀ معماری است و علی‌رغم پژوهش‌های متعددی که در دهه‌های اخیر پیرامون آن صورت گرفته، هنوز برخی از ابعاد این فرایند ناشناخته باقی مانده است. با توجه به اینکه شناخت مناسب از این فرایند می‌تواند زمینۀ ارتقای کیفیت آثار معماری را فراهم آورد و به حل بسیاری از مسائل پیش روی معماران کمک کند، مسئلۀ پژوهش حاضر بازخوانی ساختار فرایند خلق و ادراک آثار معماری براساس مبانی دیدگاه حکمت متعالیه درنظر گرفته شده و برای انجام آن از راهبرد استدلال منطقی استفاده شده است. در این پژوهش ابتدا به تعریف دقیق از انسان، هستی، ابعاد و ظرفیت‌های هر یک پرداخته شده و سپس نحوۀ تعامل انسان و هستی و بازتاب این رابطه بر فرایند خلق و ادراک آثار معماری براساس مبانی حکمت متعالیه، که شالودۀ نظری این پژوهش است، مطالعه و بررسی شده است. همچنین، با توجه به آنکه براساس مبانی حکمت متعالیه، خداوند انسان را در صفت خلاقیت به صورت خود آفریده و متعالی‌ترین خلق نیز عالم هستی است، در این پژوهش فرایند خلق عالم هستی مورد بازخوانی قرار گرفته است و با الگوگیری از آن، ساختار فرایند خلق و ادراک آثار معماری در پنج مرحله تبیین شده است که ارکان اصلی سازندۀ این ساختارعبارت‌اند از: مرتبۀ نفس معمار و مخاطب، قوای ظاهری انسان (بینایی، بویایی، شنوایی، چشایی و لامسه) و قوای باطنی او (قوۀ متصرفه، خیال یا همان خزانۀ صورت، حافظه یا همان خزانۀ معنا، حس مشترک و واهمه) در معمار و مخاطب، مقوله‌های سازندۀ معماری (فرم، کاربرد، معنا، طرح و ساخت، بافت و پیوستگی، روحیه و اراده) و نیازهای چهارگانۀ انسان (مادی، روانی، عقلانی و روحانی) و درنهایت با شناسایی عوامل مؤثر بر کیفیت این فرایند پیشنهادهایی جهت ارتقای کیفیت آن ارائه شده است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد با قراردادن مبانی جامع مکتب اسلام به‌عنوان شالودۀ نظری پژوهش‌های معماری می‌توان به حل مسائل پیچیده در حوزۀ معماری کمک کرد.

فراگیری علوم عقلی به ویژه فلسفه نقش بسیار مهمی در زندگی انسان دارد. حکمت‌پژوهان در آثار گفتاری و نوشتاری خود کوشیده‌اند به ابعاد گوناگون این موضوع بپردازند و اهمیت و ضرورت فراگیری حکمت را تبیین کنند. ملاصدرا که از حکمای برجستة مسلمان است در این باره تبیین ویژه‌ای دارد. هدف این مقاله بررسی تبیین مزبور با روش تحلیلی- انتقادی است. به نظر می‌رسد هر چند برخی مقدمات تبیین ملاصدرا نادرست است، اما ضرورت آموختن فلسفه انکارنشدنی است. فلسفه تنها ابزار پاسخگو به پرسش‌های بنیادین بشر و شبهات عقلی پیش روی وی به شمار می‌رود و فهم بهتر کتاب و سنت و حقایق عالَم در گرو آن است. به نظر می‌رسد هر چند برخی مقدمات تبیین ملاصدرا نادرست است، اما ضرورت آموختن فلسفه انکارنشدنی است. فلسفه تنها ابزار پاسخگو به پرسش‌های بنیادین بشر و شبهات عقلی پیش روی وی به شمار می‌رود و فهم بهتر کتاب و سنت و حقایق عالَم در گرو آن است.

کثرت‌گرایی دینی یکی از رویکردها به مسئله تعدد ادیان و از مباحث مهم، نوظهور و نقشآفرین در عرصه دین‌پژوهی(کلام جدید و فلسفه دین) است. در این پژوهش ضمن تعریف پلورالیسم و انواع آن به بررسی مبانی پلورالیسم( نسبی بودن حقیقت، هرمونتیک، تجربه دینی و نومن و فنومن) پرداخته شد. تکثرگرایی دینی پذیرش این نکته است که در حوزه عقاید و ادیان، حق‌ها بسیار است و هر دینی می‌تواند جلوه‌ای از حقیقت باشد. بدین معنا، حقیقت مطلق منحصر به یک دین یا مذهب خاص نیست، بلکه هر دین و عقیده‌ای می‌تواند به نوبه خود و در جایگاه خاص خود حق باشد،که مقصود همان حقانیت ادیان مختلف در عرض هم است. این امر موجب پیدایش شبهاتی در پذیرش حقانیت انحصاری دین اسلام ایجاد نموده است. این پژوهش به روش توصیفی و تحلیلی و بهره‌گیری و استناد به کتاب و سنت و آثار فلسفی و کلامی و هم‌چنین با استفاده از سامانه رایانه‌ای و نرم-افزارهای علمی صورت گرفته است. در این تحقیق نظر متفکران حکمت متعالیه معاصر در مورد حقانیت دین اسلام و نقدهایی که بر مبانی پلورالیسم از دیدگاه این متفکران وارد است، بررسی شده است. طبق بررسی و تحقیقات به عمل آمده حاصل بحث پلورالیسم دینی این است که در آثار این متفکران مسلمان و فیلسوفان صدرایی، همچون امام خمینی(ره)، آیت الله محمد حسین طباطبایی، شهید مطهری، آیت الله جوادی آملی و آیت الله مصباح، پلورالیسم دینی در خصوص حقانیت ادیان به طور هم زمان و در عرض هم، باطل و کاملا قابل رد و نقد است. در ادامه پژوهش مبانی پلورالیست‌ها در اثبات مدعای شان مورد نقد و تحلیل قرار گرفت که در نتیجه با ادله کلامی و فلسفی، از جمله قاعده صرف الشیء لایتثنی و لا یتکرر، جمع المسئله فی المسئله واحده، امتناع اجتماع نقیضین و حدیث ثقلین بی-اساس بودن این مبانی نیز آشکار شد.

بعد از حادثه 11 سپتامبر 2001 در آمریکا بحث مواجهه با اسلام و عقاید اسلامی برجستگی خاصی در محافل علمی یافته است. آثاری که به نقد و پاسخ به اسلام روی آورده اند گاهی توسط افراد غیر اندیشمند نگاشته شده است و بیشتر مباحث سیاسی اسلام را هدف قرار داده اند. در این میان کتاب «Answering Islam: The Crescent in Light of the Cross » «پاسخ به اسلام ، هلال در پرتو صلیب»نوشته نورمن گیسلر که با همکاری فردی که از اسلام به مسیحیت تغییر کیش داده است با نام مستعار عبد الصلیب نگاشته شده جامعیت بیشتری دارد. دکتر نورمن.ال.گیسلر استاد دانشگاه و دفاعیه پرداز مسیحی در حال حاضر رئیس مدرسه عالی پروتستان انجیلی جنوبی است و پیش از این رئیس دپارتمان فلسفه دین در مدرسه انجیلی در دیرفیلد ایلی نویز آمریکا و رئیس دپارتمان فلسفه در ترینیتی کالج و استادیار انجیل و کلام استدلالی مسیحی در کالج انجیل دیترویت بوده است. او نویسنده کتاب فلسفه دین ترجمه دکتر آیت اللهی و نیز یکی از مولفین کتاب مقدمه عمومی به انجیل است.وی کتاب را چند سال قبل از این حادثه با عنوان پاسخ به اسلام نگاشته بود که پس از 11 سپتامبر ویرایش دوم آن را منتشر می کند .گیسلر در مقدمه کتاب خود فروش42هزار نسخه ای کتابش را نشانه تاثیر گذاری اثرش می‌داند که نیمی از آن مربوط به بعد از 11 سپتامبر است. گیسلر این کتاب را برای مخاطب و جامعه مسیحی نگاشته است لذا سعی نموده در هنگام قضاوت نهایی به برتری دیدگاه مسیحیت اشاره نماید. این برتری را در مباحث توحیدی آشکارتر بیان نموده است زیرا کلام اشعری را دارای ایرادات گوناگونی می‌داند. در اندیشه ناشناخته بودن ذات الهی سخت مناقشه نموده و همین اندیشه را مسبب به وجود آمدن برخی عقاید باطل در کلام اکثریت می‌داند. در بحث محمد(ص) دلایل اثبات نبوت ایشان را رد نموده و منشأ الهی خطاب محمد(ص) را انکار نموده و نبی اکرم را عاجز از آوردن معجزات طبیعی می‌داند و اعجاز قرآن را نیز فاقد دلیلی منطقی بر منشا الهی آن می داند.گیسلر اذعان می‌نماید که اگر قرآن به عنوان آخرین و کاملترین وحی الهی اثبات گردد می‌تواند دلیل بر درستی اسلام و بطلان ادعای مسیحیت باشد. لذا گیسلر تمام توان خویش را در انکار منشأ الهی داشتن قرآن به کار می‌گیرد. هدف رساله پاسخگویی به گیسلر با اتخاذ رویکرد صدرایی می‌باشد. از آنجا که حکمت متعالیه پشتوانه فلسفی مبانی توحیدی و اسلامی است و ظرافت‌ رهاوردهای آن می‌تواند گره از اساسی‌ترین چالش‌های پیش‌روی بگشاید لذا شایسته است متناسب با سطح انتقادات گیسلر به راه‌گشایی‌های حکمت صدرایی پرداخته شود. استناد به آثار صدرالمتالهین مانند مبدا و معاد، حمکه متعالیه، شواهد الربوبیه، تفسیر قرآن و غیره. و از شارحان معاصر به آثاری از علامه طباطبایی همچون تفسیر المیزان، نهایه الحکمه، تعلیقه بر الحکمه المتعالیه و غیره و آثاری از آیت الله جوادی آملی همچون تفسیر تسنیم،رحیق مختوم ، دین شناسی، وحی و نبوت در قرآن ،توحید در قرآن و آثاری از شهید مطهری همچون شرح منظومه، آشنایی با قرآن،خاتمیت،مقدمه‌ای بر جهان بینی اسلامی و غیره از برجسته‌ترین استنادات این رساله در اتخاذ رویکرد صدرایی است. بررسی مناقشات گیسلر نشان دهنده برخی ضعف‌های شناختی و روشی در کار گیسلر است. ضعف‌های شناختی شامل عدم آشنایی با دستاوردهای مسلمین در وضع و تفکیک اصطلاحات، عدم آشنایی با نگاه استدلالی و انتقادی مسلمین در تحلیل مبانی نظری اسلام، عدم آشنایی با علوم ابزاری مسلمین در مواجهه با متن قرآن و حدیث، عدم شناخت دلایل بساطت ذات الهی، عدم شناخت اندیشه حسن و قبح عقلی و مزایای آن ، عدم شناخت مراتب شناخت ذات خدا، عدم شناخت مزایای اندیشه امر بین الامرین، عدم شناخت دانش نقد حدیث در اسلام، عدم تقریر صحیح دلایل اثبات نبوت خاصه، عدم شناخت چگونگی یقین نبی به منشأ الهی وحی، عدم شناخت دانش قوائد تفسیر در اسلام، عدم شناخت دلایل یقینی بودن دلالت معجزه، عدم شناخت تقریر صحیح دلایل اعجاز قرآن ،عدم تبیین حد و معیار شگفت انگیزی و تحدی ناپذیری قرآن می‌باشد. همچنین ضعف‌های روشی شامل عقب‌گرد تاریخی در مناظرات مسیحیت و اسلام به روش جدلی و مدرسی، فقدان تقریر صحیح مبانی، فقدان معیار مشخص در نقد، عدم رعایت نقل معتبر، نتیجه گیری کلی از موارد جزئی، تلقی کلام اکثریت به عنوان کلام اسلامی، عدم ورود به مباحث مبنایی مورد نیاز می‌باشد. این کتاب تاکنون با پاسخ و نقدی مواجه نشده است لذا به جاست که با بررسی مناقشات مطرح شده در آن ضمن ارائه تصویر صحیحی از مبانی اصیل اسلام ، از نظر گاه اندیشه ناب شیعی پاسخ هایی ارائه گردد.