جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«الکلام الاسلامی المعاصر»، تعریب شده کتابی سه جلدی است که با زبان فارسی به بررسی برخی از مسائل كلامی منطبق با دیدگاه شیعه امامیه مانند خداشناسی، دین‌شناسی، نبوت‌شناسی و امامت‌شناسی، می‌پردازد. این مجموعه اثر عبدالحسین خسروپناه است. کتاب «الکلام الاسلامی المعاصر»، ترکیبی از کلام جدید و قدیم با ساختاری جدید است. این کتاب در هفت بخش و سی و سه گفتار تدوین شده است. مبادی و مقدمات، خدا‌شناسی، دین‌شناسی، نبوت‌شناسی، امامت‌شناسی، اسلام‌شناسی و فرجام‌شناسی، هفت بخش تشکیل دهنده این کتاب هستند. جلد اول شامل: چیستی كلام اسلامی،‌ معقولیت و اثبات‌‌پذیری گزاره‌های دینی، شناخت و اثبات وجود خداوند،‌ اثبات و مراتب توحید الهی، ‌صفات الهی، افعال الهی، حقیقت دین، حقیقت تجربه دینی،‌ انتظار بشر از دین، منشاء دین، ایمان دینی و كثرت‌گرایی دینی. در مبحث فرجامین، شش دلیل اقامه شده برای پلورالیسم دینی، مورد ارزیابی و نقد قرار گرفته است.

کتاب حاضر در 14 مجلد تهیه شده است که مجلد اول آن (که شماره این جلد از کتاب صفر می‌باشد) با عنوان حياة الشيخ المفيد منتشر شده است و محتویات آن شامل زندگی‌نامه شیخ مفید، شمردن آثار او از قبیل آثار موجود، مفقود و منسوب و توضیحاتی کامل درباره هرکدام از آن آثار است. برای هر عنوان از کتب شیخ مفید، مقاله‌ای درخور تولید شده است. محتویات جلد پنجم: الاعتقادات، تصحيح الاعتقادات، المزار؛ ألاعتقادات فی دین الامامیة یا اعتقادات الامامیة مشهور به اعتقادات صدوق کتابی مختصر در علم کلام شیعه نوشته شیخ صدوق (متوفای ۳۸۱ ق). او در این کتاب با استناد به روایات معصومان به اثبات عقائد شیعه می‌پردازد. شیخ صدوق این کتاب را هنگام سفر به نیشابور و به درخواست عالمان نیشابوری نوشته است. این کتاب دارای شروح و ترجمه‌های فراوانی است. کتاب الاعتقادات مشتمل بر ۴۵ باب است که شیخ در هر باب با عنوان «باب الاعتقاد فی...» آن را آغاز کرده است. عناوین برخی از این ابواب بدین شرح است: بیان اعتقادات شیعه در توحید، صفات ذات و صفات افعال، افعال بندگان، جبر و تفویض، اراده، مشیت، قضا و قدر، فطرت و هدایت، استطاعت، بداء، لوح و قلم، عرش و کرسی، نفوس و ارواح، موت و رجعت، رستاخیز و مباحث مربوط به آن، بهشت و دوزخ، وحی، امر و نهی، قرآن، مقام انبیا سل و حجج و ملائکه و عصمت ایشان، نفی غلو و تفویض، تقیه، مقام اجداد پیامبر (ص)، ‌شأن لویان، احادیث، حظر و اباحه و... تَصحیحُ اِعتقاداتِ الاِمامیّة یا تَصحیحُ الاعتقاد کتابی در دانش کلام از شیخ مفید(درگذشت ۴۱۳ق) است. این کتاب، شرح و نقدی است بر کتاب «الاعتقادات»، نوشته شیخ صدوق. برخلاف شیخ صدوق که برای اثبات مطالب تنها بر آیات قرآن و روایات تکیه کرده است، شیخ مفید از روش عقلی بهره برده است. بداء، سؤال در قبر، قضا و قدر، معنای عرش، رجعت و چگونگی نزول وحی ازجمله مسائل کتاب است. در تصحیح الاعتقاد انتقاد عمده شیخ مفید بر شیخ صدوق این است که وی در اثبات اعتقادات و تفسیر آیات و روایات دقت عقلانی کافی ندارد. کتاب تصحیح الاعتقادات، شرحی است بر کتاب الاعتقادات یا اعتقادات الامامیه نوشته شیخ صدوق که در آن مهم‌ترین اعتقادات شیعه امامیه آمده است. همان‌طور که از عنوان تصحیح الاعتقادات پیدا است، تلاش شیخ مفید بر‌ آن بوده است تا دیدگاه‌های استادش شیخ صدوق را درباره اعتقادات شیعه امامیه نقد و تصحیح کند. شیخ صدوق در کتاب الاعتقادات برای اثبات اعتقادات شیعه از آیات قرآن و احادیث کمک گرفته است؛ اما شیخ مفید در شرح این کتاب از روش عقلی هم بهره گرفته است. ازجمله امتیازات کتاب تصحیح الاعتقاد را آن می‌دانند که دو روش فکری متفاوت در کلام شیعه را منعکس می‌کند : روشی که به استدلال‌های عقلی توجه نمی‌کند و بر روایات مبتنی است و مکتبی که به عقل بها می‌دهد و آن را به لحاظ شرعی معتبر می‌داند. شیخ مفید در تصحیح الاعتقادات بارها بر شیخ صدوق خرده گرفته است که همچون اصحاب حدیث به استدلال‌های عقلی بی‌اعتنا است و تنها بر روایات تکیه می‌کند. برخی از اشکالات شیخ مفید بر شیخ صدوق در این کتاب عبارت است از: تفسیر نادرست آیات قرآن، عدم استناد به روایات صحیح، بی‌توجهی از معنای درست برخی الفاظ موجود در قرآن و روایات، پیروی از شیوه اهل حدیث در برداشت از روایات، یعنی عدم تلاش عقلانی کافی در معنای روایات. البته شیخ مفید در مواردی دیدگاه شیخ صدوق را پذیرفته است. ازجمله آنها مسائلی چون رجعت، برانگیخته‌شدن پس از مرگ، شفاعت و وعد و وعید است. کتابُ الْمَزار؛ مَناسِکُ الْمَزار معروف به اَلْمَزارُ الصّغیر تألیف شیخ مفید(متوفای ۴۱۳ق) است. شیخ مفید در این کتاب، مجموعه روایاتی درباره زیارت پیامبر اکرم(ص) و ائمه(ع) جمع آوری نموده است. المزار شیخ مفید از معتبرترین منابع برای کتاب‌های زیارتی و دعا به شمار می‌آید و علما و دانشمندان شیعه نیز بر آن اعتماد و استناد نموده‌اند. شیخ مفید در آغاز کتاب، انگیزه خود را بر نگارش کتابی در شیوه زیارت دو امام حضرت علی(ع) و امام حسین(ع) گرفت، با توجه به اینکه کتابی مستقل در زیارت ائمه(ع) از علمای اصحاب نگاشته نشده بود. البته شیخ مفید در بخش دوم کتاب، زیارت پیامبر(ص) و دیگر ائمه(ع) را نیز اضافه کرده است. این کتاب شامل موضوعاتی است از جمله: 1.

العقائد الجعفرية، با موضوع اصول عقايد، به زبان عربى، اثر شيخ جعفر بن شيخ خضر الجناحى الحلدوى النجفى، معروف به کاشف‎الغطاء در سال 1373 در يك جلد به چاپ رسيده است. در اين كتاب پس از ارائه نمونه‌ى نسخه خطى كه در كتابخانه آیت‌الله گلپايگانى محفوظ است، به بيان مطلب مى‌پردازد. مؤلف، صاحب كتب ارزشمندى در مباحث مختلف اعم از اصول و فقه و كلام هستند كه يكى از آن آثار كتاب شريف "كشف الغطاء عن خفيات مبهمات شريعة الغراء" است كه داراى ابوابى مستقل از هم بوده، مؤلف در مقدمه اين كتاب پس از ذكر نام، به سه فن در كتابشان اشاره دارند كه عبارتند از: فن اول در بيان اصول عقايد شيعه، فن دوم بيان بعض از اصول و قواعد مشترك با مطالب فقهى است، فن سوم فروع دينى كه در چهار قسم عبادات عقود و ايقاعات و احكام مى‌باشد. اين كتاب چندين مرتبه در ايران به چاپ رسيده و بعض از نسخ خطى آن نيز موجود است. فن اول اين كتاب به تصريح شيخ آقا بزرگ تهرانى به "العقائد الجعفريه في الكلام" ناميده شده است و ابى محمد صدرالدين شرحى به نام "الدرر الموسويه" بر اين كتاب نوشته است. كتاب به همان شكل متعارف در اصول پنج گانه توحيد، عدل، نبوت، امامت، و معاد به رشته تحرير در آمده است. بخش اول كتاب به نام توحيد، ابتدا معناى توحيد و ذكر دلائلى مورد نظر واقع شده كه مقدمه و ورود به بحث صفات ثبوتيه و سلبيه خداوند قرار گرفته و در همان چند سطر اول با ذكر مثال‌هايى لطيف به عنوان برهان و دليلى قاطع قرار مى‌گيرد. توضيحات اين باب ادامه مى‌يابد تا خوانند و متفكرينى را دعوت به تامل مى‌كند در خلقت خود. سپس صفات جماليه در هشت مقام در علم كلام شمرده كه عبارتند از قدرت و اختيار و علم و حيات و اراده و كراهت و پنجم ادراك و قدم و ازلى بودن و بقاء و سرمدى بودن اين صفات هفتم: كلام و هشتم: صدق. در ادامه اين بخش صفات مذكور را بررسى كرده و ملزومات اين بحث را ذكر مى‌كند و ثمره تحقيق در اثبات صفات جلال را براى متكلم هفت مطلب ذكر مى‌كند. بخش دوم معناى عدل و براهين مختلف كه به گفته شيخ كفايت بحث را مى‌نمايد چر كه آياتى از قرآن كريم، استدلالات را محكم نموده و سپس درجات لطف خداوند را بيان شده و اين بخش به امام مى‌رسد. بخش سوم به عنوان گام اول در نبوت، اهميت معرفت اشاره شده و شناخت پيامبر به عنوان رسولى از جانب خداوند كه داراى ماموريتى الهى بوده و واسطه‌ى بندگان و خداوند است و در ادامه وجيه اهميت اين بحث از طريق براهين و استدلالات و بيان نكات خارق عادت از رسول مكرم به عنوان معجزه و همچنين فضائل اخلاقى موجود در پيامبر به عنوان حجت‌هاى آشكار و خصوصيات ظاهرى بدن حضرت كه به طور خلاصه اين جا اشاراتى به آن شده؛ همانند بوى خوش پيامبر و دعوت به معرفت عصمه حضرت با دليل و آوردن استدلالاتى روشن در اين زمينه و اشاره به نسب و كنيه و لقب رسول مكرم اسلام و تواريخ مضبوط در مورد ولادت ايشان و در مورد ازواج و تواريخ مربوط به ازدواج ايشان و نام‌هاى و اسامى ازواج و نسب و خصوصيات ايشان و تعداد فرزندان هر كدام و مدت عمر هر فرزند اين بخش به پايان مى‌رسد. بخش چهارم در بحث امامت پس از اثبات و بيان رواياتى در اين خصوص به معناى ولايت و ذكر آياتى پرداخته و اجمالا دلالت بر فضائل اميرالمومنان(ع) دارند و سپس در رابطه با ائمه معصومين(ع) و حضرت زهرا(س) و فضائل ايشان مطالبى آورده و به تفصيل، فضائل امیرالمؤمنین(ع( را در هفده بخش مورد توجه قرار مى‌دهد و در انتها با طرح الزامه تعقل در معاد كتاب خاتمه مى‌يابد. در بخش اول كتاب فوق در سال‌هاى 1378 و 1383 در دو هزار نسخه تجديد چاپ شده است. نسخه حاضر با چاپ افست در قطع متوسط و شابك به تصحيح سيدمهدى شمس‌الدين توسط موسسه نشر انصاريان قم به طبع رسيده است. در پاورقى اين كتاب منابع مورد مراجعه ذكر شده و فهرستى از مطالب كل اثر، در انتها ديده مى‌شود.

کتاب المسلک فی اصول الدین و الرسالة الماتعیة مهم‌ترین اثر محقق حلی است که در علم کلام نگاشته است. مطالب کتاب به طور کلی به چهار قسمت اصلی تقسیم می‌شوند که مولف آن‌ها را با تعبیر النظر الاول و... بیان نموده است. هر یک از ابواب به فصولی تقسیم می‌شوند: ← توحید در این بخش مولف مباحث مربوط به توحید را مورد بررسی قرار می‌دهد. او تمام مباحث توحید را در سه فصل که عبارتند از: اثبات علم به صانع، صفات ثبوتیه حضرت حق و صفات سلبیه خداوند بیان می‌کند. او برای اثبات صانع به برهان حدوث استناد کرده و صفات ثبوتیه را به دو قسم تقسیم می‌نماید که عبارتند از صفات ذات و صفات اضافه و از تک تک آن‌ها بحث می‌کند. ← افعال خدا در این باب به مباحث زیر پرداخته شده است: افعال خداوند، افعال انسان، حسن و قبح عقلی و این که خداوند فعل قبیح انجام نمی‌دهد. او بخشی از مباحث را به عنوان فروع مباحث عدل مطرح کرده است که عبارتند از: تکلیف، الطاف، الام و اعواض، آجال و ارزاق و اسعار، وعده و وعید مولف مباحث مربوط به معاد را در همین جا مطرح می‌کند. ← نبوت مولف مباحث مربوط به نبوت را در سه فصل بیان می‌کند. او در فصل اول از این باب نبوت را تعریف کرده و در فصل دوم صفات نبی را بیان می‌نماید. در فصل سوم آنچه را که می‌تواند بر صدق مدعای پیامبر دلالت کند، بیان می‌کند و معجزات پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم را شرح می‌دهد. ← امامت این بخش از سه فصل تشکیل یافته که عبارتند از: بیان حقیقت امامت و اثبات وجوب آن، صفات امام و راه شناخت امام. مولف در ذیل فصل سوم چهار مقصد بیان کرده و در آن‌ها اثبات می‌کند که امام بعد از نبی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم حضرت امیرالمومنین علیه‌السّلام می‌باشد. او هم چنین ادله‌ای که بر امامت ابوبکر از طرف اهل تسنن اقامه شده است را ابطال می‌کند و اثبات می‌کند که امیرالمومنین علیه‌السّلام افضل بوده و افضلیت ابوبکر را نفی می‌کند. او در مقصد دیگری امامت هر یک از ائمه اثنی عشری را اثبات می‌کند. در مقصد سوم به مباحث مربوط به غیبت می‌پردازد؛ مثل علت غیبت حضرت حجة عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف ، اثبات ولادت آن حضرت و رفع استبعاد از طول عمر آن حضرت. مولف در مقصد چهارم، از مباحث امامت مجموعه مباحثی که با امامت مرتبط هستند را بیان می‌کند. از آن جمله اثبات عصمت ملائکة، اثبات عصمت حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیها، حکم کسی که بر امیرالمومنین علیه‌السّلام خروج کند، افضلیت انبیاء از ملائکه.

مصنفات الشيخ المفيد مجموعه‌ای از آثار شیخ مفید می‌باشد. محمد بن محمد بن نعمان بغدادی (336–413ق) معروف به شیخ مفید، از علمایی است که دارای تألیفات بسیار در موضوعات متنوع است. از آن تألیفات بسیار می‌توان به سه کتاب در حدیث، چهار کتاب در تاریخ، پنج کتاب در اصول فقه، دوازده کتاب در علوم قرآن، 41 کتاب در فقه و بیش از هفتاد کتاب در علم کلام اشاره کرد. حدود نصف آثار شیخ مفید در موضوع کلام و از این تعداد کتاب، نصف آن در مبحث امامت می‌باشد. برخی از آثار ایشان از قبیل «التمهيد»، «الانتصار»، «الافتخار»، «الرسالة العلوية» و... که قریب به چهل اثر می‌باشد متأسفانه مفقود شده و موضوع آن مشخص نمی‌باشد. این کتاب در 14 مجلد تهیه شده است که مجلد اول آن (که شماره این جلد از کتاب صفر می‌باشد) با عنوان حياة الشيخ المفيد منتشر شده است و محتویات آن شامل زندگی‌نامه شیخ مفید، شمردن آثار او از قبیل آثار موجود، مفقود و منسوب و توضیحاتی کامل درباره هرکدام از آن آثار است. برای هر عنوان از کتب شیخ مفید، مقاله‌ای درخور تولید شده است. محتویات جلد چهاردهم: المقنعة. این كتاب فتوایی در دو بخش تدوین شده است: بخش نخست مربوط به اصول اعتقادی است. در این قسمت مؤلف راجع به توحید و صفات حق تعالی، وجوب اعتقاد به انبیا و رسل، وجوب اعتقاد به امامت، ولایت اولیاء الله، وجوب اعتقاد به معاد، وجوب معرفت و عمل به شریعت اسلام و وجوب نماز بحث می كند. بخش دوم مربوط به فروع فقهی است كه از باب طهارت شروع شده و به باب وکالت خاتمه می یابد. اين كتاب مهمترين اثر شيخ مفيد در فقه مى‌باشد. شيخ مفيد در مقدمۀ كتاب المقنعه مى‌فرمايد: « اين كتاب، مختصرى از احکام شرع مقدس اسلام مى‌باشد و در آن به بيان واجبات و محرمات پرداخته‌ام تا هر كس مى‌خواهد به دين خود عمل نمايد، به آن اعتماد كند و كسى كه راه حق را يافته است با مطالعۀ اين كتاب بر معرفت و يقين او افزوده شود. همچنين كتاب حاضر« رهنمايى» باشد براى كسانى كه مى‌خواهند راه رشد و كمال را پيدا كنند و دليلى باشد براى جويندگان حق و حقيقت و مرجع معتبر و امينى باشد براى كسانى كه مى‌خواهند بر آن اعتماد كنند و به عبادت خداوند متعال بپردازند و در حوادث ناگوار روزگار به آن پناه برند و در جار و جنجال گروه‌ها و احزاب سخن حق را پيروز گردانند. من اين كتاب را با مباحثى آغاز مى‌كنم كه دانستن آن بر همگان لازم است و هيچكس مجاز نيست در آنها اهمال و سستى نمايد، يعنى اعتقاد به خداوند متعال و شناخت او; زيرا شناخت خدا اصل و اساس ايمان و پايه و ستون تمام اديان الهى است و قبول اعمال ما و يافتن راه هدايت از راه گمراهى، با شناخت خداوند متعال امكان پذير است.»

علامه شیخ تقی الدین ابراهیم کفعمی(ره) یکی از علمای شیعی قرن 9-10 هجری است که در زمینه‌های مختلفی مثل تفسیر، قرائت، دعا و زیارات، شعر و ادبیات، حدیث، عقاید، فقه، سیر و سلوک و ... صاحب تألیفات، تحقیقات، حواشی، شروح و اختصاراتی است. در این تحقیق سعی شده است تا دیدگاه این عالم برجسته درباره صفات خبریه تبیین گردد. صفات خبریه صفاتی است که در آیات و روایات از آن‌ها سخن به میان آمده است. علامه کفعمی درباره صفت رحمن و رحیم می‌گوید که رحمن و رحیم مبالغه دارند و گاهی به اعتبار کمّیت آورده می‌شوند و گاهی هم به اعتبار کیفیت. صفت دیگر قدوس است که به معنای پاک از تمام عیوب و منزه از اضداد است.

بخشی از صفات خداوند که قرآن و حدیث از آن خبرداده است خردها از درک آن عاجزند مانند: «ید، و جه، استوا بر عرش»، این صفات را «صفات خبری» نامند که نمی توان آن ها را بر معنای ظاهری حمل نمود. گروه طرفدار تشبیه و تجسیم در راستای تایید و نشر اعتقادات خویش، که ریشه در باورهای یهود و نصاری دارد، به جعل روایاتی در باب توحید پرداخته اند. بعدها ابن تیمیه و محمدبن عبدالوهاب به گسترش و انتشار چنین باورهایی دامن زدند و هم اکنون نیز وهابیت از آبشخور چاپ و نشر کتب آنان توسط آل سعود مشروب می شود. این پژوهش برآن است به نقد و بررسی روایات توحیدی مرتبط با دو صفات خبری «مکان و نزول خدا» در صحیح بخاری بپردازد. در گام نخست با تحقیق در کتاب التوحید صحیح بخاری، پنج روایت که قائل به مکان و نزول خدا در هر شب به آسمان دنیا است؛ استخراج و تبیین گردید. سپس با بهره گیری از معیارهای مشترک میان فریقین در نقد حدیث، به ارزیابی مدلول احادیث پرداخته شد. با عرضه روایات مذکور بر قرآن، سنت قطعی و براهین عقلی مشخص گردید خدایی که صحیح بخاری در روایات خود معرفی کرده است در تباین و تضاد کامل با خدایی است که در روایات کتاب توحید صدوق تصویر شده است. در حالی که همه احادیث صدوق با آیات و سنت قطعی مطابقت دارد. در برخی روایات به منظور رد نظریه تشبیه و تجسیم، از براهین عقلی و منطقی استفاده شده است و در برخی دیگر امام معصوم(ع) به بور صریح به محرّف و جعلی بودن احادیث نزول خدا اشاره می نماید. حاصل آن که روایات مورد پژوهش صحیح بخاری در رتبه روایات مجعول و مطروح قرار می گیرد.

این نوشتار، نخست نگاهی گذرا دارد بر روش های کلامی اشعری، معتزلی و شیعی. آنگاه با توجه به این که ابن میثم یکی از چهره های درخشان و ماندگار در حوزه کلام شیعی است، به بررسی روش کلامی او پرداخته و با مروری بر برخی از مهم ترین آثار و ارایه شواهد متعددی از آرا وی ثابت کرده است که روش کلامی او عقلی است. از ویژگی های این نوشتار این است که علاوه بر تبیین روش کلامی ابن میثم، خواننده را با مواردی که وی در برابر فیلسوفان و متکلمان- به حکم عقلانیت روش- موضع گیری کرده، آشنا می سازد و از این رهگذر، معلوم می دارد که او همواره پیرو استدلال است و همین که به دلیلی عقل پسند دست یابد، از مخالفت با آرا دیگران باک ندارد. بدیهی است که این نوشتار در پی نقد آرا وی نیست.

رهیافت سلبی برای سخن گفتن از اوصاف الهی از دیرباز مطرح بوده است و به دو دستۀ کلی سلب و سکوت و طریق سلبی ـ ایجابی تقسیم میشود. طریق سلبی ـ ایجابی، تفاسیر و معانی مختلفی دارد. برخی از این معانی با بیانناپذیری خداوند تضاد دارد و برخی تضاد ندارد. برخی دیگر با سکوت موافق و همراه نیست و رویکرد ایجابی دربارۀ خدا دارد. طریق سلبی ـ ایجابی نزد ابن‌سینا چه معنایی دارد؟ رابطه این طریق نزد ابن‌سینا با بیانناپذیری خداوند چیست؟ هدف او از به‌کار بردن این طریق در بیان صفات الهی چه بوده است؟ در این نوشتار، ضمن بررسی معانی مختلف طریق سلبی ـ ایجابی نزد ابن‌سینا و توماس آکویینی، دربارۀ موضع کلی ابن‌سینا (بازگشت همۀ صفات الهی به سلب و اضافه) هنگام تحلیل و ارزیابی تطبیقی اندیشۀ توماس صحبت می‌کنیم.