جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

---

---

‫مفید صاحب مکتبی غنی و کامل در تفسیر بوده و تقریباً تمامی روش‌های مرسوم در تفسیر مورد استفاده وی قرارگرفته است. به جرأت می‌توان او را پیرو مکتب تفسیر اجتهادی و عقل‌گرایی دانست که با تمسک به آیات محکم قرآن کریم و روایات صحیح منقول از معصومین و علوم مرسوم در آن روزگار، تفسیری کامل و همه‌جانبه از قرآن ارائه داده و با استفاده بجا و عالمانه از منابع مورد قبول خود، روشی نو را در تفسیر پایه‌گذاری نموده است. شخصیت بارز کلامی او باعث نشده است که از منبع عقل افسار گسیخته بهره برد بلکه او شرع را راهنمای عقل در روش اندیشیدن و استنتاج درست می‌داند از این رو تفسیر به‌رأی در دیدگاه او جایی نداشته و استفاده از آن موجب بی‌اعتباری قول مفسر می‌گردد. اما منابع شرعی نیز بدون نقد و بررسی سند و محتوا و سنجش با قطعیات قرآنی، روایی و حتی عقلی مورد استدلال او نیست. او را می‌توان مؤسس کامل‌ترین و بی‌نقص‌ترین و بهترین روش تفسیری در میان مسلمانان دانست. از جمله مبانی او در تفسیر می توان به پذیرش وحیانیت قرآن، نزول تدریجی، اعجاز صرفه قرآن، عدم وقوع زیاده و نقصانی در آیات قرآن، حجیت ظاهر و باطن آن، امکان عام تفسیر برای غیر معصوم، نسخ حکمی و بقای قرائت و وجود آیات و سور مکی و مدنی در قرآن اشاره نمود. مرزبندی امروزی در تعیین قلمرو تفسیر در آرای او قابل ردیابی نبوده ولی می‌توان حدس زد تاویل و جری و تطبیق نیز در محدوده فعالیت تفسیری وی قرارداشته‌ و مرزبندی مشخص امروزی را مانند معاصرین خود رعایت نمی‌کرده است. کلید واژه: نظریه تفسیری، شیخ مفید، مبانی تفسیری، منابع تفسیری، روش تفسیری، گرایش تفسیری، قلمرو تفسیر

هدف اين نوشتار بيان ارتباط «اقدام به فرآيندهای منجر به توسعه اقتصادی بر اساس تعاليم دين اسلام» است. در این راستا در ابتدا توسعه اقتصادی و فرآيند های منجر به آن تعريف می گردد و سپس اقدام به آنها از ديدگاه تعاليم اسلام مورد دقت قرار می گيرد.

فرضیه این تحقیق آن است که زکات، متعلق به حاکم اسلامی است. پس از زمان حضرت رسول(ص) و امیر مؤمنان(ع)، متولی امر زکات ائمه(ع) بودند که به دلیل نداشتن حکومت، زکات می‌بایستی با اجازه آنها ادا می‌شد. در زمان غیبت، فقیه مأمون از امامیه از باب نیابت عامه، متصدی این مسند است. در فقه شیعه. دو نظریه اساسی به چشم می‌خورد: 1. وجوب ادای زکات به پیامبر(ص)، امام(ع)، نواب امام و فقهای مأمون: شیخ مفید، ابوالصلاح، شیخ طوسی در تهذیب، صاحب دعائم الاسلام، صاحب جواهر و آقای منتظری بر این نظرند. 2. جواز تولی فرد در زمان غیبت: شیخ در خلاف، محقق، علامه و شیخ انصاری از طرفداران این نظریه‌اند. در فقه اهل سنت نیز دو نظریه عمده وجود دارد: 1. وجوب پرداخت زکات اموال ظاهری به امام: حنفیه، شافعیه و ابوعبید بر این نظرند. 2. وجوب به طور مطلق(اموال ظاهری و باطنی): مالکیه، شعبی، ابورزین، فخر‌رازی، کمال‌الدین همام، قرضاوی و نیز زیدیه بر این رأیند. با استعانت از آیه تشریع زکات، سیره عملی حضرت رسول(ص) و امیر مؤمنان(ع)، دلایل مربوط به نیابت عامه فقهای جامع‌الشرایط در عصر غیبت، وجود اصناف «عاملین علیها» و «مؤلفه قلوبهم» در مصارف زکات و برخی روایات، نظریه منتخب عبارت از وجوب تولی زکات، به وسیله فقیه جامع‌الشرائط خواهد بود. در این مقاله با ارائه آیات و روایات مورد استناد در نظریات فوق‌الذکر و نیز بیان فشرده‌ای از آرای فقهای شیعه و اهل سنت، نظریه منتخب در قالب نتیجه‌گیری ارائه می‌شود.

از جمله موضوعاتی كه می بايست در مبحث «قرآن شناسی» و به خصوص در جهت اثبات «معجزه» بودن اين آخرين و برترين كتاب آسمانی به عنوان ذكر مصداقی از اعجاز اين ثقل اكبر و وديعه بزرگ نبوی مورد توجه، و تحليل و ارزيابی عميق قرار گيرد، «پيشگوييهای قرآنی» است. بی ترديد اين بحث همانند ديگر مباحث قرآنی در برگيرنده مطالب فراوان و سخنهای بی شمار و پر اهميتی است كه در اين نوشتار تنها به ذكر و بررسی مهمترين آنها ذیل این موضوعات پرداخته می شود: مفهوم پیشگویی، تفاوت پیشگویی با پیش بینی و آینده نگری، عشق بشر به پیش گویی، امکان پیشگویی، دیدگاه فلاسفه در مورد پیشگویی.

‫اين پايان نامه، ديدگاه‌هاي کلامي شيخ صدوق( در کتاب الاعتقاد الاماميه و نظريّات کلامي شيخ مفيد در کتاب تصحيح الاعتقاد را که در ردّ کتاب نخست نگاشته شده، با يکديگر مقايسه مي‌کند و اختلاف نظريّات کلامي اين دو عالِم بزرگ شيعه و روش شناسي مباحث کلامي توسّط آنان را با يکديگر تطبيق مي‌دهد. نويسنده معتقد است ديدگاه‌هاي کلامي شيخ صدوق در کتاب اعتقادات الاماميه جنبه‌اي نَقلي و اخباريگري دارد، در حالي که انديشه هاي کلامي شيخ مفيد در کتاب تصحيح الاعتقاد که ردّ ديدگاه‌هاي کلامي شيخ صدوق محسوب مي‌شود، جنبه‌اي عقلي دارد. وي در عين حال معتقد است اختلاف نظر کلامي آنان در غالب موارد قابل جمع بوده و به راحتي مي‌توان ابهام آن ها را رفع نمود. پژوهش حاضر در چهار فصل تنظيم شده است. نويسنده در فصل نخست کلّياتي در ضرورت بحث از مسايل اعتقادي و فرضيه‌هاي مختلف تحقيق حاضر را بررسي مي‌کند. وي در فصل دوم به تبيين احوال، زندگاني، شخصيت علمي، تأليفات، نگرش‌هاي اعتقادي و کلامي شيخ مفيد و شيخ صدوق مي‌پردازد و ضمن معرّفي نمونه‌هايي از آثار مهّم آن ها، روش بحث در مسايل ديني خصوصاً اعتقادي توسّط آنان و اوضاع سياسي، فرهنگي، اجتماعي و علمي عصر آن دو را شرح مي‌دهد. در فصل سوم با اشاره به مباحث مقدّماتي در زمينه مسايل اعتقادي شيعه اماميه و ضمن بيان معناي عقيده از منظر عقلي و نَقلي، نقش آن در زندگي بشر از لِحاظ فکري و اجتماعي، اخلاقي و عرفاني و نيز مبحث اجتهاد و تقليد در عقيده را بررسي مي‌کند. در فصل چهارم و اصلي‌ترين قسمت کتاب نويسنده به مقايسه آراي کلامي شيخ صدوق در کتاب عقايد الاماميه و نظريّات کلامي شيخ مفيد در کتاب تصحيح الاعتقاد پرداخته و اختلاف نظرهاي آنان در برخي تفاسير و تأويلات انجام شده در آيات قرآن کريم، صفات و ذات خداوند، افعال خدا و افعال بندگان، جبر و تفويض، قضا و قَدَر، هدايت فطري بشر، بداء، نَفس و روح انسان‌ها، حقيقت مرگ، مفهوم نزول قرآن در شب قدر، عصمت، غُلات و مفوّضه، سبب وفات ائمّه( تقيه و موارد جواز و عدم جواز آن را به صورت مبسوط شرح مي‌دهد.

‫آموزه‌هاي اسلامي با رويکردي غايت‌مدارانه نسبت به مسأله معاد، عالم آخرت را در پيوند و پيوستگي کامل با اين دنيا مي‌شمارد. بر اين اساس، در انديشه شيخ مفيد، علامه حلي و فيض کاشاني، به‌عنوان سه انديشمند مسلمان، معاد بر اساس برهان عدالت، برهان حکمت و قانون تکامل، امري ضروري به‌شمار مي‌رود. تنها از اين طريق است که انسان مي‌تواند به‌وسيله مرگ و معاد، دو مرحله ترقي و تکامل خود را به‌سوي آفريدگار طي نمايد، و در گرو اعمال اين جهاني خود، به سعادت يا شقاوت ابدي نائل شود. دلايل نقلي که اين سه انديشمند شيعي به آن‌ها استناد کرده‌اند شامل آيات قرآن و رواياتي است که هر کدام به نحوي به مسأله امکان، اثبات و ضرورت معاد پرداخته است. در اين راستا، بر اساس ديدگاه هر سه انديشمند مذکور، پس از مرگ، جهان ديگري براي بازگشت به‌سوي آفريدگار حکيم برپا خواهد شد؛ اما با اين تفاوت که از ديدگاه شيخ مفيد و فيض کاشاني، چنين بازگشتي روحاني و جسماني خواهد بود؛ بدين معنا که حقيقت و ماهيت انسان، روح مجرد از ماده است، که تعلق تدبيري به بدن دارد، و با مرگ بدن از بين نمي‌رود، بلکه سرانجام در قيامت اين روح به بدن خاکي بازگشته و با هم محشور مي‌شوند، تا نتيجه اعمال خود را ببينند. اما از نظر علامه حلي، حقيقت انسان نه روح مجرد بلکه اجزاي اصليه بدن است، که گرچه اين اجزا به‌وسيله مرگ معدوم مي‌شود، اما در رستاخيز همين اجزاي تشکيل‌دهنده حقيقت انسان، بار ديگر توسط علم، حکمت، و قدرت خداوند جمع، بازسازي و محشور مي‌شود. بنابر اين، علامه حلي فقط معتقد به معاد جسماني است، در صورتي که اعتقاد به معاد جسماني بدون معاد روحاني، بر خلاف ظاهر آيات قرآن و روايات بوده و با آن‌ها سازگاري ندارد.

‫نوشتار حاضر به مقايسه ديدگاه‌هاي علامه حلي، شيخ مفيد و ابن تيميه درباره عصمت ائمه( پرداخته، ادله عقلي و نقلي شيخ مفيد و علامه حلّي در مقوله اثبات و دليل هاي ابن تيميه در انکار عصمت ائمه و شبهه هاي وي را در اين زمينه ارائه مي‌کند. نويسنده در قالب چهار فصل اختلاف نظريات اين سه تن را که ناشي از اختلاف آنان در مباني کلامي است، مطرح کرده و نوع نگرش آن ها را به مقوله امامت و ويژگي‌هاي امام بررسي کرده است. در فصل اول نخست به تشريح مفهوم واژگان کليدي پژوهش، مانند معناي عصمت و امام در لغت و اصطلاح، معناي آن نزد علامه حلي، شيخ مفيد و ابن تيميه، معناي جبر، اختيار، موهبت و اکتساب پرداخته شده، سپس با بررسي حيات فکري، سياسي و اجتماعي شيخ مفيد و علامه حلي، و مروري بر حيات سياسي، اجتماعي و فرهنگي ابن تيميه و جايگاه امامت در مذهب شيعه و اهل سنت صورت مي‌پردازد. نگارنده آن گاه جايگاه امامت از منظر شيخ مفيد، علامه حلي و ابن تيميه را با يکديگر مقايسه کرده و در فصل دوم تلقي و برداشت هر يک از آن ها از مفهوم عصمت، واژگان معادل عصمت، تفاوت عصمت و عدالت، و دروني يا بيروني بودن عصمت را تبيين مي‌سازد. او در فصل سوم به ادله عقلي و نقلي عصمت در آموزه‌هاي اسلامي و ضرورت وجود آن در پيامبران الهي و ائمه معصوم( اشاره کرده و با توجه به نوع نگرش ابن تيميه به نظام سياسي اسلام، ديدگاه‌هاي وي درباره انکار عصمت امامان و حتي پيامبران الهي را نيز منعکس مي‌کند. نويسنده در ادامه به ادله قرآني و روايي عصمت اهل بيت( با استناد به آيه تطهير، حديث ثقلين و حديث سفينه پرداخته و به اثبات عصمت امامان شيعه مي‌پردازد. در فصل چهارم مهم ترين شبهه هاي ابن تيميه و ساير مخالفان عصمت ائمه( نقل و سپس نقد گرديده است. اين شبهه ها در زمينه ناسازگاري عصمت با اختيار و پديدآوردن شبهه جبر، اکتسابي يا موهبتي بودن عصمت، مکانيزم عصمت، منافات داشتن عصمت با استغفار ائمه از سوي ابن تيميه وارد شده و جواب علامه حلي و شيخ مفيد به اين قبيل ايرادها بر اساس ادله قرآني و نقلي، بيان مي‌گردد.

‫اين پژوهش با رويکردي تطبيقي، ديدگاه‌هاي علامه حلي و شيخ مفيد در مسايل مهم اعتقادي، مانند توحيد، نبوت، امامت و معاد را مقايسه و روش‌هاي هر يک از اين دو متکلم و عالم بزرگ جهان تشيع در زمينه انديشه‌هاي کلامي شيعه اماميه را تبيين مي‌کند. نويسنده در قالب شش فصل به مقايسه ديدگاه‌هاي اين دو متکلم بزرگ پرداخته و آراي آنان را در مقوله اصول دينِ مورد اتفاق اماميه بحث و بررسي کرده است. وي در فصل اول به طرح کليات فرضيه‌هاي تحقيق، روش تحقيق، پرسش هاي اصلي و فرعي تحقيق و... پرداخته و فرضيه تحقيق را مبني بر اين که: هر يک از اين دو متکلم به طور مستقل به مباحث کلامي و ادله آن ها پرداخته و از کسي در اين زمينه تقليد نکرده‌اند، تبيين مي‌کند. در فصل دوم به صورتي اجمالي زندگاني و شخصيت علمي شيخ مفيد و علامه حلي مطالعه گرديده و آثار علمي آنان به ويژه در عرصه کلام اماميه معرفي شده است. در فصل سوم ضرورت شناخت خداوند، اثبات وجود خدا و صفات او به صورت تطبيقي در نظريات کلامي شيخ مفيد و علامه حلي منعکس مي‌شود. در فصل چهارم آراي شيخ مفيد و علامه حلي درباره نبوت و عصمت پيامبران، ضرورت نبوت انبيا و بعثت آنان، مفهوم و کارکردهاي وحي، ضرورت عصمت انبيا از منظر عقل و قرآن، تعريف نبي و فوايد بعثت انبيا تبيين گرديده است. فصل پنجم به مقايسه آراي اين دو متکلم بزرگ در مقوله امامت، تعريف امام، ويژگي‌هاي امام، ضرورت وجود امام، نصب الهي امام(، ضرورت افضليت و برتري همه جانبه امام( بر ديگران، اثبات تعيين امام علي( و اثبات امامت آن از جهت عقل و نقل اختصاص دارد. در فصل ششم و پاياني از اين نوشتار، ديدگاه‌هاي شيخ مفيد و علامه حلي در اثبات معاد و ادله عقلي و نقلي مبتني بر آن، اثبات معاد جسماني، اعاده معدوم و شبهه هاي مربوط به آن، وجوب توبه، شفاعت، صراط، ميزان، بهشت، جهنم، حساب، ميزان و... ساير مباحث مربوط به آخرت و قيامت، بررسي و مقايسه شده است.