جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در میان آثار عرفانی نامه اي از ابن عربی به فخر رازي وجود دارد. برخی معتقدند این نامه همان است که ابن عربی در فتوحات مکیه خویش در دو باب به آن اشـاره کـرده اسـت . وي در فتوحات در خصوص مکارم اخلاق و جـوانمردي سـخن مـی گویـد، در حـالی کـه نامـه موجود، دعوت فخرالدین رازي به کسب علوم شهودي و کشفی است. سوال ایـن اسـت آیـا نامه اي که در برخی از رسائل ابن عربی وجود دارد همان است که مورد ادعاسـت ، یـا اینکـه نامه موجود غیر از نامه اي است که ابن عربی نوشته است؟ در این مقاله ضـمن ارائـه ترجمـه نامه ابن عربی به فخرالدین رازي و با روش اسنادي تحلیلی این نتیجه حاصل می شود که ایـن نامه غیر از نامه اي است که ابن عربی در فتوحات به آن اشاره کرده است. بـدین ترتیـب بایـد گفت که وي حداقل دو نامه براي فخرالدین رازي نوشته است.

چکیده: امروزه گفتگوی ادیان و فرهنگ ها برای ایجاد بستر های لازم همزیستی و همفکری میان انسان ها بسیار مهم و حیاتی است. در این زمینه یافتن محورهای مشترک مورد تأکید فرهنگ ها و تمدن ها بیشتر از هر چیزی برای تحقق همزیستی ضرورت می یابد و نوع نگاه به انسان، جایگاه او در نظام هستی، نسبت او با خدا و دیگران، ماهیت زندگی فردی و اجتماعی او، غایت و نهایت او در این جهان و دیگر مسایل حیات بشری می توانند در شکل دادن همزیستی بشری نقش موثری داشته باشند. عرفان اسلامی با بهره گیری از آموزه های معنوی دین اسلام و عرفان هندی با تأکید بیشتر بر اهمیت حیات معنوی بشری می توانند با در ارائه تصویر مشترک از انسان و با بیان برخی صفات معنوی و ضرورت تعالی روحانی او توصیف نسبتاً همگون و کاربردی تری ارائه نمایند. در واقع، محوریت حیات معنوی انسان و اهمیت اهداف و سیر و سلوک روحانی او و ابزاری انگاشتن زندگی دنیوی و محوریت تکامل معنوی برای انسان از منشظر عرفان اسلامی و هندی این امکان را می دهد تا در دنیای بحران زده کنونی که انسان در تعریف هویت خود مشکلات اساسی دارد و سکولاریسم و الحاد بخش زیادی از حیات او را به خود اختصاص داده است، از قابلیت های این دو رویکرد عرفانی برای بازتعریف هویت انسان استفاده مؤثری گردد. بنابراین، اهمیت گفتگوی مشترک عرفان هندی و اسلامی، ضمن در نظر داشتن برخی از اختلاف منظرها، تلاش برای تقرب به فهمی مشترک و مقرون به صواب از انسان به ویژه با تأکید بر محوریت امور معنوی در کلیت زندگی اوست که این کار تنها با بررسی های دقیق ابعاد گوناگون انسان شناسی در عرفان اسلامی و هندی امکان پذیر است. در این مقاله ضمن تبیین اهمیت جایگاه انسان در تحقق گفتگوی ادیان، فرهنگ ها و همزیستی بشری، تلاش می شود ابعاد مشرک انسان شناختی عرفان اسلامی و هندی که در فعلیت دادن به موارد فوق نقش بیشتری دارند نشان داده شوند.

از آنجا که قرآن و احادیث نبوی دو خاستگاه اصیل معارف عرفان اسلامی هستند، اهل طریقت برای دست­یافتن به مطالب بلند، در باطن آن‌ها غور کرده­اند و افزون بر آن دو، با تأمل در احادیث قدسی منقول از نبی اکرم (ص) به معارف والایی دست یافته‌اند. یکی از آن احادیث، حدیث قدسی قبا است. در متون عرفانی به روایت از پیامبر روایت شده است: «اولیائی تحت قبائی لایعرفهم غیری.» از آن رهگذر که نسبت­دادن حدیث به پیامبر (ص) از اهمیت حدیث­شناسانۀ والایی برخوردار است، می‌طلبد در یکایک احادیث مروی از رسول خدا (ص) تأمل، و در صحت‌وسقم آن‌ها کنکاش شود و صحیح از ناصحیح آن تمایز صورت گیرد. حدیث قدسی قبا یکی از ده‌ها سخنانی است که با عنوان حدیث قدسی در متون عرفانی جا خوش کرده است؛ درحالی‌که اثری از آن در مصادر حدیثی تشیع و تسنن یافت نمی‌شود. این خود دستمایه‌ای برای تحقیق در صحت و عدم صحت صدور آن از زبان پیامبر (ص) شده است. با توجه به استنباط عرفا از آیه‌های قرآن و زایش حدیث، و با توجه به اصحاب سر که در شأنشان خبر وارد شده است، فرصت می‌یابیم که قائل شویم این سخن از خبر رسول خدا نشئت یافته و سخنی عارفانه است، نه حدیث قدسی.

«عرفان» عبارت است از علم به حضرت حق سبحان از حیث اسماء و صفات و مظاهرش و علم به احوال مبدأ و معاد و به حقایق عالم و چگونگی بازگشت آن حقایق به حقیقت واحدی که همان ذات احدی حق تعالی است. «شریعت» در لغت، جای به آب درآمدن و در اصطلاح مجموعه آداب، اعتقادات و اعمالی را می‌گویند که پیروان هر دینی از آن پیروی می‌کنند. هدف عارف، عمل کردن به قوانین و احکام شریعت و طریقت و رسیدن به حقیقت و توحید می‌باشد. البته شریعت دارای ظاهر و باطنی است و سالک به تدریج به میزان معرفتش به آنها راه می‌یابد. این تحقیق در پی بررسی رابطه بین عرفان و شریعت از نظر عرفای مسلمان از ابتدا تا پایان قرن هفتم هجری قمری است و به چگونگی رابطه‌ی شریعت با طریقت و حقیقت و همچنین به بررسی اینکه آیا طی کردن منازل سلوک بدون شریعت امکان‌پذیر است یا نه، می‌پردازد.بررسی رابطه عرفان و شریعت به روش کتابخانه‌ای و از نوع توصیفی - تحلیلی، بیانگر این است که اکثر عرفای مسلمان، به پیروی از کتاب، سنت و سیره حضرت محمد (ص) و اهل بیت و صحابه معتقد بودند و همواره سعی داشتند، چه در حیطه‌ی عملی و چه در حیطه‌ی نظری، بر طبق احکام و قوانین الهی عمل کنند. و از آن دفاع نمایند؛ البته در این بین فرقه‌هایی مانند ملامتیّه، حلولیّه، اتحادیّه ...به وجود آمدند، که ظاهراً بر خلاف شرع عمل می‌کردند که عرفا به نقد آنها پرداختند.

عطار از شاعران بزرگ و نام آور در تاریخ ادبیات عرفانی ایران است، کلام ساده و بی تکلف او در ایراد حکایات و تمثیل های شیرین، شور و اشتیاقی سوزان در دل سالکان راه حق برای پشت سر گذاشتن مسیر پر خطر سیر و سلوک ایجاد می کند.این پژوهش به دنبال آن است، "احدیت" و "توحید" را در آثار عطار نیشابوری مورد بررسی قرار دهد. روش این تحقیق کتابخانه ای و فیش برداری (مراجعه به اسناد) است. این رساله در شش فصل به شرح ذیل تنظیم شده است: فصل اول کلیات، فصل دوم تعاریف لغوی و اصطلاحات عرفانی، فصل سوم زندگی نامه شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، فصل چهارم احدیت و توحید در قرآن، روایات و عرفان، فصل پنجم احدیت و توحید در آثار عطار نیشابوری، فصل ششم نتیجه گیری.نتیجه کلی بیانگر این است، عطار کمال شناخت در ذات احدیت راتوحید می داند و معتقد است که سالک برای رسیدن به توحید باید به سیر و سلوک و تهذیب نفس بپردازد. توحید از دیدگاه عطار علم به یگانگی خداوند است و عطار برای رسیدن به این مقصود از قرآن مجید برای اثبات یگانگی و احدیت خداوند در آثارش سود جسته است. عطار همه پدیده های جهان را پوچ می داند و این نکته را بارها در اشعار خود بیان کرده، این پوچی در مقابل خداوند که یگانه خالق جهان است، قرار دارد. او معتقد است هر کس به توحید رسید به شناخت خداوند در یگانگی پی برده به طوری که تنها وجود مطلق جهان خداوند و احدیت او در ذاتش می باشد.

توبه در اسلام، به لحاظ مفهومی یک سیر تکاملی را پیموده است. بدین معنا که مفهوم توبه در قرآن بیشتر جنبه شعائری و مناسکی دارد ولی در روایات، از این جنبه از مفهوم توبه کاسته می‌شود و جنبه اخلاقی آن تفوق می‌یابد و در متون صوفیه، مفهوم توبه بیش از هر چیز جنبه عرفانی و شهودی به خود می‌گیرد. اما تمایز اصلی موجود در عرفان اسلامی در زمینه توبه، نگاه فرادینی آن به توبه است. این رهیافت فرادینی، منجر به نوعی شمول‌گرایی در مفهوم توبه و نوعی نسبی‌گرایی در تعیین متعلّق توبه گردیده است. بررسی نقش توبه در بهبود زندگی فردی و اجتماعی خواه‌ناخواه ایجاب می‌کند که نگاه به توبه، نگاهی انسانی باشد نه دینیِ صرف؛ هرچند خود این نگاه انسانی هم لزوماً‌ غیردینی نیست. چرا که عرفان اسلامی، تمهیدات و به عبارت دقیق‌تر، مجوز بازخوانی توبه از دیدگاهی انسانی را در اختیار قرار می‌دهد. بازخوانی توبه از منظری انسانی یا فرادینی، منوط به تعریفی عام و کلی از متعلق توبه است و این متعلق، چیزی جز «امر دردزا» نمی‌تواند تعریف شود. سه دانش «فلسفه اخلاق»، «روانشناسی» و «عرفان» نیز هر یک به نوبه خود، موافقت خود را با این تعریف از متعلق توبه اعلام کرده‌اند، هرچند بین تقریرهای هر یک از قاعده «توبه از درد»، تفاوت‌ها و گاه تعارضاتی به چشم می‌خورد. به طور خلاصه، در جمع این سه تقریر می‌توان گفت که مبارزه با امر دردزا مشروط به شروطی، به بهبود زندگی فردی و اجتماعی انسان منجر می‌شود. این شروط عبارتند از: (۱) در جنب مبارزه با دردهای مادی، باید از دردهای معنوی استقبال کرد. (۲) مبارزه با دردهای مادی نباید تبدیل به دغدغه ذهنی انسان شود،‌ ‌به نحوی که باعث سلب آرامش از زندگی فردی یا اجتماعی گردد. (۳) هرجا که دردهای مادی اجتناب‌ناپذیرند، باید با رویی خوش به استقبال آنها رفت.

از جمله نقدهای جدی مخالفان عرفان، مستند نبودن مباحث و استفاده از روایات عمدتاً ضعیف برای اثبات مبانی و بیان مباحث عرفانی است؛ ملاک ارزیابی این روایات نیز همان علم الحدیث متعارف است. پاسخ‌هایی به این نقدها داده شده است؛ که از جمله آنها، شهودی بودن عرفان و عدم نیاز آن به نقلیات است. این تحقیق برآن است تا در گام نخست ثابت کند که ابتنای عرفان بر مشاهده و مکاشفه، منجر به بی‌نیازی آن از احادیث نخواهد شد. از آن پس، با نقد سنجه و معیار ارزیابی روایات عرفانی، یعنی علم الحدیث متعارف، زمینه را برای بنیان‌گذاری راهی برای اعتبارسنجی احادیث عرفانی، با استفاده از مبانی معرفتی فراهم آورد و از این طریق موجب کاستن از پاره‌ای سوء تفاهمات موجود شود. در گام آخر، رسالت این تحقیق آن است که با فراهم آوردن زمینه‌های اولیه، مسیری برای پالایش آثار عرفانی از احادیث ضعیف و نیز استفاده از منابع روایی غنی شیعه در جهت مستندسازی مباحث عرفانی ارائه دهد.

ادعاى اصلى تفكيكيان، جدايى جريان وحى از عقل و كشف است. آنان مدعى هستند كه براى دستيابى به معارف دينى، بايد به تفكيك ميان عقل و كشف از دين همت گمارد. تفكيكيان براى موجه جلوه دادن اين ادعا از روش هاى مختلف بهره مى برند. يكى از روش هاى آنان انتساب اين ادعا به مشاهير و بزرگان دين است؛ به همين دليل محمدرضا حكيمى در بسيارى از آثار خود، اين ادعا را به علامه طباطبائى نسبت مى دهد و او را مدافع فرضيه تفكيك معرفى مى كند تا شايد از اين رهگذر بتواند نظر بخشى از آحاد جامعه را به مدعيات فرضيه تفكيك سوق دهد. براى تحليل بهتر ادعاى آقاى حكيمى در خصوص طرفدارى علامه از مدعيات تفكيكيان، نخست دو محور اصلى ادعاى ايشان استخراج، و سپس جداگانه مورد تحليل واقع شده اند. پس از تحليل اين دو محور به روش حلى و نقضى روشن شد كه اولاً، علامه طباطبائى معتقد به ادعاى تفكيكيان نيست و ثانيا محمدرضا حكيمى دچار خلط ميان مقام ثبوت و اثبات شده و در نهايت گام در تحريف معنوى سخن علامه طباطبائى نهاده است.