جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بی گمان دستاورد های جالب توجه معماری ایران در دوران اسلامی مرهون خلاقیت های هنرمندان و معماران عصر ساسانی است. در این میان نوآوری های کم نظیری که در زمینه ایجاد طرح ها و شکل های متنوع انجام گرفته قابل تامل است. بسیاری از سازه های معماری از جمله گنبد، ایوان، ستون و غیره ریشه در معماری پیش از اسلام و بویژه عصر ساسانی دارد. استمرار برخی از این عناصر و شکل ها بدون هیچگونه وقفه ای در دوره های بعد مانند شکل چهار طاقی در سازه های نمادینی چون مسجد، مقبره، کاخ و کوشک موجب شد تا به مطالعه و پژوهش سیر تحول این شکل از معماری عصر ساسانی تا قرون متاخر اسلامی بپردازیم. از آنجا که بازتاب باورها و انگاره های موجود در ادیان و مذاهب ایران باستان در جنبه های گوناگون فرهنگ و هنر ایران اسلامی نمود داشته، بخشی از مطالعات کتابخانه ای تحقیق حاضر به بررسی متون مذهبی و عرفانی( قران کریم، احادیث و کتب فقهی) پرداخته تا با واکاوی هرچه بیشتر آنها به دلایل استمرار این شکل پی ببریم. علاوه بر آن در کنار دلایل فوق نمی توان از مقبولیت استفاده عام از فرم رایج چهار طاقی با توجه به مقاومت آن در سازه های احداثی و در دسترس بودن مصالح آن صرفنظر کرد. بنا براین در کنار پژوهشهای اسنادی، تحقیقات میدانی نگارنده در مناطق مختلف ایران و مقایسه تطبیقی مراحل شکل گیری و استمرار این شکل در جغرافیای پهناور و متنوع ایران در دستور کار قرار گرفت. نتایج این پژوهش که در قالب رساله دکتری باستان شناسی دوران اسلامی ارائه می شود، تلفیقی است از مطالعات کتابخانه ای با محوریت باز شناسی و تحقیق پیرامون ریشه های تاریخی، مذهبی و اجتماعی استفاده از شکلچهارطاقیو استمرار آن در سازه های دوران اسلامی در فاصله زمانی عصر ساسانی تا قرن 9 هجری از یک سو و پژوهش های میدانی باستان شناختی و معماری با تمرکز بر شناخت هرچه بیشتر سیر تحول بناها و ویژگی های ساختاری در اجزا، عناصر و تزئینات از سوی دیگراست. امید است که با انجام یک پژوهش جامع بتوان به سوالات تحقیق حاضر پاسخی قانع کننده داد.

مخروط‌افکنه ورامین که شرایط مساعد زیست‌بوم آن مرهون شعب جاجرود است، بخشی از منطقه گسترده مرکز فلات ایران می‌باشد که از دیرباز مورد توجه انسانها بوده است. خاک ورامین در اثر رسوبات جاجرود آنچنان حاصلخیز است که پیشه غالب مردمان این ناحیه کشاورزی بوده و بدلیل مرغوبیت این خاک، سفال نیز از اواخر دوره روستانشینی اولیه (نوسنگی) یکی از مصنوعات اصلی و خوش ساخت بومیان بوده است. روستای احمدآباد وسط که به دلیل دیرینگی تولید انبوه سفال و صدور این محصول به نواحی همجوار به نام احمدآباد کوزه‌گران نیز شهرت دارد، یکی از مراکز قدیمی تولید سفال در مخروط‌افکنه ورامین محسوب می‌شود، بطوری‌که وجود چندین کارگاه فعال سفالگری در محل و همچنین بقایای کوره‌های سفالپزی، متعلق به دوره‌های مختلف، خصوصا دوران اسلامی، که گاهی اوقات در هنگام خاکبرداری از نقاط پیرامون روستا، به منظور تأمین خاک سفالگری و کشاورزی گزارش می‌شوند، حکایت از عمر طولانی این پیشه در روستای مزبور دارد؛ قدمتی که شاید بتوان، باتوجه به وجود یک محوطه باستانی مربوط به دوره روستانشینی پیشرفته (مس‌سنگی)واقع در ??? متری جنوب غربی این روستا، تا اواسط هزاره پنجم پیش از میلاد به عقب برد. هدف از این مقاله، ارایه نتایج حاصل از بررسی روشمند میدانی در محوطه باستانی احمدآباد کوزه‌گران و تعیین قدمت استقرار در این روستای پیش از تاریخی است. بررسی مزبور که به روش شبکه‌بندی سطحی محوطه، برداشت ?? درصد از مواد فرهنگی هر شبکه و گونه‌شناسی یافته‌ها انجام گرفته است، نشان می‌دهد که محوطه باستانی احمدآباد کوزه‌گران در تمامی دوره سیلک III یعنی از نیمه دوم هزاره پنجم تا نیمه دوم هزاره چهارم ق.م مسکون بوده است.

هدف از این پژوهش بررسی وضعیت معماری مساجد همدان در دوره قاجار از دیدگاه باستان شناسی می باشد، که به صورت موردی مسجد جامع و پنج مسجد محله ای شهر همدان وسه مسجد روستایی بخش فامنین و یک مسجد روستایی همدان مورد بررسی قرار گرفته است . روش تحقیق بر اساس تحقیقات کتابخانه‌ای در خصوص پیشینه شهر همدان و وضعیتاین مساجد در گذشته و تحقیقات میدانی در خصوص چگونگی وضعیت معماری و تزیینات آنها بوده است که با بررسی بناها، عکس‌ها و پلان‌ها صورت گرفته است .بررسی‌ها نشان می دهد که معماری مساجد این دوره در شهر همدان دارای نوعی رکود و سستی نسبت به معماری دوره‌های قبل تر مساجد در ایران است و بطور کلی نوعی سادگی و بی پیرایگی را در این بناها مشاهده می کنیم. در میان مساجد شهر همدان مسجد جامع به لحاظ اهمیت، دارای ساخت و ساز وسیع‌تر و تزیینات بیشتری است اما باقی مساجد دارای شبستان‌های ساده ستون‌دار با طاق‌های جناقی و تزیینات محدود در آجرکاری بناها می‌باشند. شبستان‌ها بنابر موقعیت اقلیمی منطقه کوهستانی، معمولاً دارای سقف‌هایی کوتاه می باشند. در مقایسه با دیگر مساجد این دوره در ایران نیز مانند، مسجد شاه تهران و مسجد سلطانی سمنان نیز این سادگی در مساجد همدان دیده می شود.

با اینکه سابقه علمی باستان شناسی در آذربایجان شرقی به سالهای 62-1960 توسط چارلز برنی بر می گردد ولی غیر از همین کاوش نمی توان فعالیت دیگری در این زمینه یادآور شد و با توجه به این امر بسیاری از دوره ها منجمله دوره آنن که یکی ازپیچیده ترین دوره هی موجود در باستان شناسی منطقه شمال غرب ایران بوده و مسایل بسیار مهم و اساسی را به همراه دارد بدرستی مورد بررسی قرار نگرفته اند. حفاری هایی که از سال 1378 در محوطه باستانی مسجد کبود تبریز آغاز شد باعث روشن شدن گذشته پیش از اسلام این شهر گردید که تا آن لحظه متاسفانه غیر از متون آشوری و ارمنی هیچگونه دلیل باستان شناختی در این باره موجود نبود و موجودیت آن را بدون توجه به واقعیت های تاریخ به زمن هارون الرشید نسبت می دادند. پنج فصل حفاری در این محوطه باعث کشف تعداد قابل توجهی تدفین مربوط به عصر آهن گردید که به لحاظ اعتقادی که در جوامع پیش از تاریخ در رابطه با دنیای مرگ موجود بوده این قبور حاوی ظروف و اشیایی بودند که برای تامین حیات واپسین به همراه متوفی گذاشته شده بود. با در نظر گرفتن اینکه سفال فراوانترین و متنوع ترین مصنوعاتی است که مطالعه دقیق آن می تواند راه گشای مسایل ارتباطی میان فرهنگها ی مختلف باشد لذا در این تحقیق سعی شده است که با طبقه بندی و گونه شناسی سفال های مکشوفه از قبور این محوطه باستانی اولا خود محوطه معرفی و جایگاه آن در عصر آهن معلوم گشته ثانیا ارتباط آن با مکان های هم عصر روشن گردد.

این پایان نامه در دو فصل که فصل اول مشتمل برشش بخش و فصل دوم مشتمل بر پنج بخش می باشد تنظیم شده است. فصل اول شامل جغرافیای طبیعی قوچان - وجه تسمیه قوچان - جغرافیای سیاسی ؛ انسانی ؛ اقتصادی قوچان - جقرافیای تاریخی قوچان-قوچان پس از اسلام - قوچان از اسکان اکراد تا عصر حاضر و فصل دوم شامل پیشینه مطالعات باستان شناسی - مدارک فرهنگی تاریخی منقول - معماری مذهبی - معماری غیر مذهبی - نتیجه گیری و فهرست منابع و ماخذ می باشد

اين رساله به بررسي و تجزيه و تحليل جغرافياي تاريخي شهرهاي ساساني و انطباق يا عدم انطباق آنها با داده‌هاي باستان‌شناسي مي‌پردازد. براي دست‌يابي به اطلاعات و داده‌هاي اين موضوع، متون تاريخي و جغرافياي تاريخي شهرهاي ساساني و همچنين گزارشات باستان‌شناسي مدّ نظر قرار گرفته و سپس اطلاعات جمع‌آوري شده، مورد تجزيه و تحليل قرار گرفتند.در اين رساله تعداد 13 شهر از دورة ساساني مورد بررسي و تحقيق قرار گرفت. اين شهرها به ترتيب عبارتند از: دارابگرد، اردشيرخوره، مرو، تخت سليمان، بيشاپور، جندي‌شاپور، ايوان كرخه، نيشابور، سيراف، اصطخر، رام‌شهرستان، تيسفون و قصرشيرين. شواهد بسياري نشان مي‌دهد كه شهرهاي دورة ساساني با طرح و نقشة قبلي ساخته مي‌شده و بنا به دلايل علمي، بيشتر يك نقشة منظم داشتند. طرح‌ها و نقشه‌هاي ساساني با توجه به شهرهاي مطالعه شده در اين پايان‌نامه، به سه شكل متحد‌المركز و دايره‌اي، مستطيل شكل (هيپوداموس) و نامنظم بودند. طرح دايره‌اي يا مدور در چهار شهر اردشيرخوره، تخت سليمان، مرو و دارابگرد مشاهده مي‌شود.طرح ديگري كه در ساخت شهرهاي ساساني مورد استفاده قرار گرفته، طرح مستطيلي يا هيپوداموس مي‌باشد. از شهرهاي مستطيل شكل مي‌توان به شهرهاي بيشاپور، جندي شاپور، سيراف، نيشابور، ايوان كرخه، اشاره كرد. نوع سوم شهرهاي ساساني، شهرهايي است كه داراي شكل منظم هندسي نيستند و بيشتر با توجه به محيط جغرافيايي محل شهر، ساخته شده‌اند. از اين دسته مي‌توان به شهرهاي تيسفون، رام شهرستان و قصرشيرين اشاره كرد. غالب شهرها در مناطق جنوب غرب و غرب ايران مانند فارس، خوزستان، آذربايجان و سواحل خليج فارس قرار دارند. با توجه به مشخص شدن موقعيت جغرافيايي اين شهرها در متون جغرافيايي و تاريخي، كاوش‌هاي باستان-شناسي، اين نتيجه حاصل مي‌شود كه اكثر شهرهاي ساخته شده در دوران امپراتوري ساساني متعلق به اولين شاهان اين سلسله، يعني اردشير اول و شاپور اول مي‌باشد. علاوه بر اين، ويژگي‌هاي باستان‌شناسي اين شهرها با توصيف مورخين و جغرافي‌نگاران كاملاً منطبق است و بر اين اساس، باستان‌شناسان مي‌توانند با تكيه بر اين منابع موثق، نتايج سودمندي در عمليات كاوش و يا بررسي‌هاي ميداني از شهرهاي ساساني به دست آورند.

در بررسی ادوارمختلف باستانی به صورت کلی همزمان با وجود آمدن تمدن‌های بزرگ در دنیا باستان، ماشاهد بوجود آمدن شهرهای بزرگ و مهم سیاسی، مذهبی و... در کناراین تمدن‌ها می‌باشیم و در حقیقت ارتباطی ناگسستنی بین بوجود آمدن شهرهای بزرگ باستانی وشکل‌گیری امپراطوری‌های بزرگ باستان همواره وجود دارد. شهرها و تمدن‌های شکل گرفته در ایران نیز از این چهار چوب خارج نمی‌باشند. یکی از این شهرها که در تاریخ ایران باستان و بخصوص سرزمین پارس نقش بسیار مهمی را ایفا نموده است شهر تاریخی استخر می‌باشد. آنچه که تا بحال در متون تاریخی و نیز کاوش‌ها وبررسی‌های باستان شناسی از شهر استخر بدست آمده، اهمیت این شهر را در دوران‌های مختلف تاریخی ایران حداقل از هخامنشیان تا پایان ساسانیان و حتی صدراسلام بخوبی مشخص می‌سازد. البته این اهمیت و ارزش در دوره‌های مختلف تاریخی متفاوت می‌باشدو نقش این شهر بعنوان یک مرکز مهم سیاسی ومذهبی دچار فراز و فرودهای بسیاری گردیده است.این فعل انفعالات در طول سالیان متمادی باعث ایجاد سوالات وفرضیه‌های مختلفدر ذهن اغلب محققان بخصوص مورخان وباستانشناسان گردیده است.سعی نگارنده در تدوین ونگارش این رساله(پایان نامه) مقطع کارشناسی ارشد با موضوع:استخر در گذرگاه تاریخ ( بررسی دوران‌های تاریخی و حوادث تاریخی در شهر استخر و قلاع سه گانه در دشت مرودشت تا صدر اسلام) بر آن بوده، که در حد توان و امکان به جمع آوری هر آنچه در مورد شهر استخر و قلاع سه گانه که در نزدیکی این شهر با نام‌های شکسته، استخر و شنکوان وجود دارد، بپردازد تا جایگاه این شهر و قلاع مذکور رادر دوره‌های مختلف تاریخی که در منابع مختلفاز قبیل منابع تاریخی، باستانشناسی، جغرافیائی و... وجود دارد، مشخص نماید وبدلیل قرار گیری این شهر در دشت مرودشت و ارتباط انکارناپذیر شهر استخر با جغرافیای تاریخی دشت مرودشت، سعی بر اثبات و چگونگی این ارتباط نماید و در ادامهم مروری کلی بر تاریخچه و شواهد باستانی موجود در این زمینه گردد. در این رساله،مواد تاریخی و شواهد و مدارک باستان شناسی در جهت روشن شدن بیشتر موضوع بصورت توامان در کنار یکدیگر قرار گرفته است و این شواهد و مدارک در 8 فصل تدوین یافته که عمده مطالب مندرج در این رساله مربوط به شهر استخر و جایگاه و اهمیت آن در دوره‌های مختلف تاریخی از هخامنشیان تا صدر اسلام می‌باشد و در فصل پایانی این رساله به صورت کلی و مختصر به بررسی و گردآوری و تدوین موارد تاریخی و باستانی قلاع سه گانه‌دشت مرودشت پرداخته شده است.