جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

موضوع مقاله حاضر مقایسه و بررسی کارکردهای داستانی و غیر داستانی حکایت های پیر چنگ نواز در مثنوی با پیر تنبورنواز در اسرار التوحید است. مقایسه دیدگاه های شاعران و نویسندگان از مهم ترین شاخه های تحلیل و بررسی متون نظم و نثر فارسی و از مباحث عمده در نقد ادبی است. در این پژوهش، حکایت های مورد نظر از لحاظ ساختار و محتوا با هم سنجیده شده اند. در بررسی ساختاری حکایت ها به شیوه داستان پردازی محمدبن منور و مولانا توجه شده است و نشان داده ییم که هر دو حکایت، ساختاری منسجم دارد و در آن ها برای برجسته کردن پیام اصلی از عنصرهای داستانی در حد نیاز استفاده شده است.در بررسی محتوایی این دو حکایت دیده می شود که افق گسترده اندیشه، عواطف رقیق و انسانی و تخیل دورپرداز مولانا نسبت به اندیشه و عواطف محمدبن منور برجستگی خاصی دارد.

در عرفان اسلامی، همواره شاهد ارائه سیمای ناخوشایند و فریبکار از دنیا هستیم. این نگرش، با آن چه در دیگر مکتب های عرفانی مشاهده می شود، همسو است؛ اما آن چه مخاطب را به بازنگری این نگرش فرا می خواند، همسویی غیر قابل انکاری است که دیدگاه مطرح شده در عرفان اسلامی را به نحوه مطرح شدن دنیا در برخی از متون اسلامی پیوند می زند.در این راستا، شاهد تلاش عرفا جهت ایجاد ارتباط میان مصداق دنیا و مفاهیم خاصی هستیم که در نهایت مبین جنبه ظلمانی دنیا است؛ نظیر فریبکاری، دشمنی و ...؛ علاوه بر این، شیطان، بیشترین ارتباط را با دنیا برقرار می کند. از آن جا که دیگر عناصر شیطانی که با هم یاری خویش، عامل اخراج آدم از بهشت شدند، در کنار شیطان با دنیا در ارتباطند؛ می توان به این نتیجه رسید که مبحث مذکور، برگرفته از تعالیم و معارف اسلامی است؛ چرا که این بن مایه ماخوذ از قرآن است؛ همچنان که وجود پاره ای شواهد در آیات و احادیث بر این نظریه تاکید می کند.

هنر اسلامی دارای گنجینه عظیمی از معانی عمیق عرفانی و حکمت الهی است؛ زیرا این هنر ریشه در بنیان های ژرف تفکری معنوی و الهی دارد. این هنر، گاه با خلق صورت های جدید و گاه با بهره گیری از تصاویر و فرم های هنری گذشته همچون ایران باستان و ایران قبل از اسلام و با نگرش و معنا بخشی مجدد به آنها به پی ریزی فرهنگی بس غنی و شکوفا در تمدن اسلامی پرداخت. متاسفانه ما در بررسی «هنر اسلامی» شاهد گستره وسیعی ای از نگرش ها و رویکردهای تاریخی در قالب « تاریخ هنر» بوده ایم و جای خالی نگرش هایی عمیق تر با نگاهی فلسفی به این هنر در بستر رویکردهای فلسفی به هنر قابل مشاهده است. در واقع تعمق در جنبه درونی این هنر و زبان رمزگونه و لسان تمثیلی آن که حاوی بنیان هایی متافیزیکی و عرفانی بوده ضرورتی انکار ناپذیر است و کاستی های فراوانی در این زمینه همچنان در محافل دانشگاهی مشاهده می شود. در این مقاله به بررسی معنای نمادین و رمزگونه این هنر پرداخته و چرایی لزوم وجود چنین لسانی را برای این هنر مورد بررسی قرار می دهیم. سپس به معنای نمادین برخی نقوش، تصاویر و همچنین تاثیر عناصر طبیعت در هنر اسلامی خواهیم پرداخت و در کنار این عناصر، برخی بنیان های عرفانی و متافیزیکی این هنر را بررسی می کنیم.

نگرش معناگرایانه ( فراتاریخی ) یکی از مهمترین رویکردها را به هنر و معماری اسلامی ارائه می‌دهد و بیان می‌دارد که هنرِ اسلامی بر حقایقی که فراتر از محدوده زمان و مکان است دلالت می‌کند. پس هنر اسلامی از منظر این گروه دارای حقیقتی فراتاریخی است که در تاریخ متجلی و آشکار می‌شود. اندیشمندان و متفکرین این دیدگاه ( بورکهارت ، نصر ، اردلان ، استیرلن و ... ) هنر و معماری اسلامی را دارای هویتی عرفانی، اشراقی می‌دانستند و با نگرش معناگرا و باطنی به سراغ آن می‌روند. از اهداف این پژوهش بررسی دیدگاه فراتاریخی در هنر و معماری اسلامی و مطالعه و شناسایی رمز ( نماد ) و تمثیل از منظر اندیشمندان این نگرش و بخصوص تیتوس بورکهارت است که به روش توصیفی تحلیلی مورد بررسی قرار می‌گیرد . تیتوس بورکهارت که وابسته به جریان سنت‌گرایی می‌باشد ذات هنر و معماری اسلامی را رمزی و سمبلیک می‌دانست . به طور کلی در همه هنرهای مقدس دینی و به طور خاص در هنر و معماری اسلامی شیوه بیان رمزآمیز، نمادین و تمثیلی است. بورکهارت حرکت عمودی خط در خوشنویسی را نماد وحدت و حرکت افقی خط را نماد کثرت می‌دانست. او نگارگری ایرانی را کامل ترین هنر تمثیلی عالم اسلام می‌دانست. در مورد فرش بافی و به خصوص قالی عقیده داشت، قالی رمز عالم هستی است؛ جهانی یکپارچه که تار و پودی پنهان همه اجزایش را به هم پیوند می‌زند. به باور بورکهارت ، معماران جهان اسلام سعی نموده‌اند تا از مواد بسیار ساده ساختمانی، گوهرهای قیمتی بسازند تا به هدف خود که نشان دادن نور است دست یابند چون هیچ نماد و مظهری مانند نور به وحدت الهی نزدیک نیست.

از جمله تحولات اساسی که شاعران معاصر عرب از نیمه اول قرن بیستم در روند شعر سرائی خود بوجود آوردند، استفاده از شخصیتهای تاریخی ( ادبی، دینی و سیاسی) در اشعارشان بوده است. که خفقان سیاسی و اجتماعی حاکم بر جامعه عرب، از جمله عوامل گرایش این شعرا به بکار گیری اینگونه شخصیتها به شمار می آید؛ چرا که شاعر معاصر می خواست با پنهان شدن در پشت این شخصیتها ، ضمن رساندن سخن خود به گوش جامعه، خود را از حوادث احتمالی همچون خشم و ستم حاکمیّت در امان دارد.از شخصیتهای دینی که در شعر معاصر عرب به وفور از آن یاد شده، حضرت موسی کلیم الله می باشد.شاعران معاصر عرب در اشعار خود و جهت هر چه بهتر فهماندن اندیشه خود به مخاطبین از تمام یا قسمتی از داستانهای حضرت موسی (ع)، چه دوره قبل از نبوت ایشان و چه بعد از آن به اقتضای کلام بهره گرفته اند. از نکات قابل توجه در مورد شعرای معاصر عرب این است که اکثر آنها مسلمان بوده اند و بررسی سیمای حضرت موسی کلیم الله به عنوان پیامبر قوم یهود در اشعارشان از اهمیّت فوق العاده ای برخوردار است. شاعران معاصر عرب بیشتر به جنبه های دینی ،سیاسی و تاریخی شخصیّت حضرت موسی (ع ) توجه نموده و اکثر آنها در اشعارشان از او به عنوان سمبل مبارزه با ظلم و ستم و طرفدار حق و عدالت ، نماد آزادی و رهائی و منادی تقوا و دین حق وغیره یاد نموده اند.البتّه عدّه ی اندکی از این شعرا نیز او را سمبل قوم یهود و حیله ها و نیرنگ هایشان دانسته اند ، که البتّه فضای سیاسی حاکم بر جوامع عربی در سده اخیر در شکل گیری اینگونه اندیشه ها بی تأثیر نبوده است.

نمادهای کهن که ردپای آنها از دوران پیش از تاریخ تا هنر معاصر مشهود است به صورت انگاره های ترسیمی بر اشیاء و مکان های مرتبط با زندگی اقوام گوناگون مشاهده می شود . این انگاره ها در طول زمان از قومی به قوم دیگر منتقل شده اند و در اکثر موارد نه تنها طرح بلکه حقیقت وجودیشان نیز ، به نسل های بعدی انتقال یافته است .از جمله این نمادها ترکیب سه تایی مقدس است ،که عنصر میانی آن ایزدبانوی زمین است ، به همراه دو عنصر نرینهدر دو طرف آن می باشند وگاهی نشانه های آسمان از هر نوع بالای سر پیکر مادینه دیده می شود. این نماد در دوره های مختلف تاریخی و در اکثر فرهنگ ها به کرات دیده شده است . در اغلب موارد عنصر مادینه ی سه تایی مقدس با درخت و دو عنصر نرینه ی اطراف آن نیز با حیواناتی که به صورت قرینه و مشابه اند ، جایگزین شده است . در این رساله پس از پرداختن به نقش درخت به عنوان عنصر اصلی و همچنین حیوانات قرینه به عنوان نگهبانان آن ، نماد درخت در ادیان مختلف مورد بررسی قرار گرفته است . این بررسی شامل ادیان اولیه بدون پیامبر یا باورهای ابتدایی مانند اسکاندیناوی ، بین النهرین ، چین باستان ، مصرباستان و هند است و پس از آنادیان غیر ابراهیمی دارای پیامبر شاملبودایی ، زرتشتی و مانوی و درآخر ادیان ابراهیمیِ یهودیت و مسیحیت تا دین تکامل یافته اسلام را شامل می شود . هدف از این بررسی دستیابی به کهن الگویی است که از ادیان ابتدایی تا دین اسلام در رابطه با درخت وجود دارد. به ویژه در ایران دوران باستان و تأثیر آن بر نوع نگرش به این نماد در عرفان اسلامی. در واقع این نکته مد نظر است که فرهنگ اسلامی وعرفانی بستری مناسب جهت رشد و تعالی بن مایه های غنی در ایران بوده و این فرهنگ بالنده کهن الگوها را به رفیع ترین درجه رسانده و به آن ها رنگ وبوی اسلامی داده است . پس از بررسی تکمیلی نقش نمادین درخت در اسلام و عرفان اسلامی به تجلی معماری گونه یسه تایی مقدس در مساجد اسلامی که شامل گنبد و مناره ها می شود پرداخته شده است . در این معنا که گنبد جایگزین درخت مقدس شده و دو مناره در جایگاه نگهبانان آن قرار گرفته اند و در مجموع تشکیلسه تایی مقدس داده اند.

این مقاله با رویکرد تحلیلی و بررسی اسنادی، در پی تحلیل جامعه شناختی معنا، مفهوم، نقش، جایگاه و کاربرد نمادها در زندگی است و بر این باور است که زندگی اجتماعی بشر بدون نماد و نشانه، امکان تداوم ندارد. به طورکلی، عرصه ای از زندگی بشر را نمی توان سراغ گرفت که نمادین و رمزآلود نباشد؛ چرا که انسان موجودی اجتماعی است و لازمة زیست اجتماعی، تعامل، تبادل فکر و اندیشه، و رابطه با همنوعان است که به نوبه خود، نیازمند بهره گیری از نمادها است. ابزارهای این تعامل، زبان، خط، کتابت، ایما، اشاره، رمز، نشانه، و نماد می باشد که همچون فضای پیرامون،زندگی بشر را احاطه کرده و بر او سلطه می راند، به گونه ای که بدون فهم معنای این نمادها، تعامل و برقراری ارتباط با دنیای پیرامون امکان پذیر نخواهد بود. کارکرد نمادها در زندگی بشر، بیشتر مشارکتی، انسجام بخشی و بیانگر پایبندی و تعلق افراد یک جامعه به یک ملت و فرهنگ خاص است. دو کارکرد مهم نمادها در عرصه معماری و زیستگاه اجتماعی او، «بیان معنا» و «ایجاد حس هویت» می باشد. هر نماد و نشانه ای در این عرصه، تجلی حس تعلق و احساس وابستگی به فرهنگ و جامعه ای خاص است. این نشانه ها به دلیل آنکه در زندگی روزمره تکرار می شوند، حس خاصی از معنا و هویت را تقویت می کنند.

پژوهه حاضر نقد مقاله «Popular Shi’i Morning Rituals» (مقاله 44) از مجموعه «Shi’ism» نوشته دکتر پیتر چلکوفسکی است. نگاه ایشان به مراسم عزاداری شیعه با وجود بی طرفانه نگاشتن او، همانند نگاه بسیاری از مستشرقان کاستی هایی دارد. وی با بیانی توصیفی به شرح مراسم عزاداری در نواحی مختلف شیعه نشین جهان می پردازد. مبنای وی در بررسی این برنامه ها بر نگاه نمادین یک ناظر بیرونی و بدون کمک گرفتن از آموزه ها و مصادر شیعه استوار است. یکی از راه های شناخت باورهای یک جامعه، بررسی نمادهای موجود در آن محیط است که نویسنده از این روش در تحلیل های خود استفاده کرده است. نوشتار حاضر درصدد اثبات این امر است که چنین روشی نمی تواند بیان درستی از شعائر و آموزه های شیعه ارائه نماید و با کاستی ها و مشکلاتی همراه است.این پژوهه در دو محور کاستی ها و امتیازات، به نوشته چلکوفسکی نگاه می کند و نکات مثبت این مقاله را در شکل و ساختار مقاله و روش نویسنده و کاستی های آن را با دو رویکرد محتوایی و روشی مورد تحلیل قرار می دهد.

در این نوشتار به تبیین مفهوم نماد و استعاره در اندیشه ی ریکور پرداخته، سپس تلاش می شود رابطه ی آن دو، در چشم انداز کلی فلسفه ی وی، به نحوی مورد بررسی قرار گیرد که بتواند پاسخگوی سؤالات زیر باشد: آیا مفهوم نماد و استعاره در ریکور به یک معنا به کار می روند یا در دو حوزه ی کاملا متفاوت معنا می شوند؟ نحوه ی رابطه ی این دو مفهوم در تفکر ریکور به چه صورت است، آیا ارتباط مفهومی یا کارکردی با یکدیگر دارند؟ ریکور چگونه از هریک از این مفاهیم برای بسط هرمنوتیک خود بهره می برد؟ ریکور ضمن تبیین این مفاهیم، تلاش می کند هر یک را از طریق دیگری معنا نماید و میان آن دو وجه اشتراکی قائل می شود که می تواند سرچشمه ی ارتباط و بسط معنای آن ها باشد. وی با اشاره به ویژگی زبانی بودن نماد و استعاره و از این رو تفسیرپذیر بودن آن ها، میان آن دو کارکرد مشترکی در حوزه های مربوط به معرفت شناسی و هستی شناسی لحاظ می نماید.. باتوجه به محوریت مبحث نماد و استعاره در هرمنوتیک ریکور، پژوهش حاضر می تواند در فهم کلی هرمنوتیک وی و درک تمایز آن با اندیشه ی فلاسفه ی هرمنوتیک دیگر، نقش بنیادینی داشته باشد.