جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این درس-گفتگو چه می‌گذرد؟ دكتر عبدالكريمي در اين جلسه علمي، نظر خود در مورد هرمنوتيك متون مقدس و تعدد عقلانيت ها و همچنين نقد تفكر تئولوژيك بر پايه كتاب خود با عنوان "پايان تئولوژي" را تبيين مينمايند. حجه الاسلام قائمي نيا نيز نظريه خود در خصوص نسبت عقل و دين از منظر حكماي اسلامي و تلقي خود از روش درك متون ديني فارغ از مباني متافيزيكي را بيان ميدارند. بعد از هر جلسه ارائه، استاد دوم يكي از مقالات و مكتوبات استاد ارائه دهنده را مورد ارزيابي قرار داده و به نقادي آن ميپردازد، در نهايت نيز فرصتي جهت جمع بنده و پاسخ به استاد اول داده خواهد شد. بعد از اين دو جلسه ارائه و ارزيابي، اين اساتيد براي دو جلسه به گفت و گو نشسته و در حضور مخاطبان به نقادي نظريات يكديگر ميپردازند.

در این درس-گفتگو چه می‌گذرد؟ بحث از نسبت علم و دین و تعارضات و همراهی های آنها با هم سابقه طولانی هم در تک تک ما دارد و هم در تاریخ تاملات فلسفی داستان طولانی ای پیدا کرده است. این بحث خصوصا پس از اوج گیری علم جدید و بالخصوص با طرح نظریاتی مانند تکامل داروین و مکانیک کوانتوم جدی­ تر شد، البته بیشتر در بستر مسیحیت. اما در ایران مساله کمی متفاوت بود، آشنایی دیر هنگام با علم جدید و نتایج مختلف آن بالخصوص در علوم انسانی و اجتماعی و مدیریتی و اقتصادی خیلی از صاحبنظران را به این فکر فرو برد که جایگاه این علوم و مبانی و دیدگاه های مستتر و یا مطرح شده در آنها در نسبت با اعتقادات دینی اسلامی چیست. این جرقه پس از چند سال نام «نظریه علم دینی» به خود گرفت. نظریه ای که تلاش می کرد نسل جدیدی از علوم را غالبا در مقابل علوم فعلی و مبتنی بر جهان بینی دینی پرورش دهد. این نظریه را گروه ها و اندیشه های مختلفی پیگیری کردند که شاید هیچ وجه مشترکی میانشان جز نام علمِ دینی موجود نباشد! جریان فرهنگستان علوم که با اندیشه های سید منیر الدین هاشمی آغاز شد و اکنون با دیدگاه های حجت الاسلام میرباقری ادامه پیدا می کند، جریان فلسفه اسلامی که بیشتر از همه متاثر از دیدگاه آیت الله جوادی آملی است، جریان متفکران فلسفه علمی که محوریت آنها را سعید زیباکلام و حمیدرضا آیت اللهی تشکیل می دهند و همچنین جریان فردیدی ها و ... همگی کمابیش معتقد به چنین ایده ای هستند. اما این اندیشه مخالفان زیادی نیز دارد که از قضا تقریبا همان روشنفکران دینی همانند عبدالکریم سروش و علی پایا و مصطفی ملکیان هستند. مخالفان معمولا مدعی هستند که این دیدگاه آزادگی علم را از بین خواهد برد و سبب رکود علم و جدایی آن از معیار اصلی اش یعنی تطابق با واقعیت می گردد. ما در این درس-گفتگو برخی دیگاه های موافقان و مخالفان علم دینی را خواهیم شنید و بررسی خواهیم کرد که این ایده تا چه حد می تواند چراغ راه ما برای مواجهه با علم و دنیای جدید باشد.

در این درس-گفتگو چه می‌گذرد؟ کم‌توجه‌تر شدن نسل‌های جدید نسبت به ارزش‌ها و باورهای دینی از یک طرف و جایگزینی ارزش‌ها و باورهای بدیل آن از سوی دیگر، در بدو امر خبر از کاهش نقش دین در زندگی مردم می‌دهد. از طرف دیگر وقوع حوادث و رخدادهایی در کشور ما و دیگر نقاط جهان، این مطلب را با خدشه روبرو می‌کند؛ اتفاقاتی نظیر انقلاب اسلامی ایران و حضور دین در عرصه سیاسی و مدیریت اجتماعی و پررنگ‌ترشدن برخی مناسک و مناسبات دینی می‌تواند موید افزایش نقش دین لااقل در برخی سطوح و در میان بخشی از جامعه ما باشد. به تعبیر یکی از جامعه‌شناسان دین، «علی‌رغم پیش‌بینی‌های قاطعانه برخی از بزرگ‌ترین نظریه‌پردازان علوم اجتماعی قرن نوزدهم، مذهب نمرده است.» زمانی تصور می‌شد با روند پرشتاب گسترش و بسط ساختارها، نهادها، علوم و تکنولوژی مدرن، نفوذ دین در جوامع جدید رو به افول خواهد نهاد. بر این اساس، بسیاری اندیشمندان علوم اجتماعی پیش‌بینی می‌کردند که دین به تدریج در یک فرایند حتمی تاریخی، از صحنه حیات بشر حذف خواهد شد؛ اما اقبال دوباره مردم به دین و اثرگذاری مذاهب و جریان‌های دینی بر تحولات فرهنگی، اجتماعی و سیاسی جهان، تردیدهایی جدی در فراروی این فرضیه ایجاد کرد. تا جایی که تطورات عمده‌ای در نظریات این حوزه که از آن با عنوان «عرفی‌شدن» (secularization) یاد می‌شود رخ نمود. این تئوری‌ها در بدو امر پیش‌بینی می‌کردند که فرایند عرفی‌شدن به محو دین خواهد انجامید. بعدها با نامحتمل دانستن محو دین، بحث حاشیه‌روی دین مطرح شد. در تطورات بعدی حتی این دیدگاه بیان شد که آنچه رخ خواهد داد، صرفاً تغییر دین و دینداری است و روند عرفی‌شدن حتی می‌تواند با روندهای واژگونه و معکوس مواجه شود. پرسش اصلی اینجاست که دین در آینده جهان مدرن چه جایگاه و نقش در زندگی فردی و اجتماعی بشر ایفا خواهد نمود؟ آیا دین در جهان جدید، ناگزیر از عقب‌نشینی مرحله‌به‌مرحله از تمامی ابعاد و جنبه‌های زندگی انسان مدرن و در نهایت حذف کامل از زندگی بشر است؟ آیا دین برای حذف بقای خود مجبور است به عرصه‌های محدودی از زندگی انسان مدرن بسنده نموده و حضور خود را در همان عرصه‌ها حفظ نماید یا می‌تواند با حضور در عرصه‌های مختلف زندگی انسان مدرن (چنانچه در انقلاب اسلامی ایران دین به امر سیاست ورود پیدا کرد) به عرفی‌زدایی و بازقدسی‌شدن جهان اجتماعی و زندگی انسان مدرن بیانجامد و به ایدئولوژی و بستر بدیلی برای زندگی انسان مدرن تبدیل شود؟

در این درس-گفتگو چه می‌گذرد؟ نام صاحبنظرانی مانند عبدالکریم سروش و مجتهد شبستری و مصطفی ملکیان و ... برای ما بسیار آشنا هستند. شاید بتوان چنین افرادی را (با وجود مخالفت برخی از آنان) هسته اصلی جریان روشنفکری دینی پس از انقلاب نامید. این صاحبنظران که بعضا روشنفکران سکولار نیز نامیده می شوند تلاش میکنند قرائتی از دین ارائه دهند که با ویژگی های دنیای سکولار و غیر دینی جدید هماهنگ باشد. اما این نظریات که تحت عناوینی «هرمنوتیک کتاب و سنت»، «قبض و بسط تئوریک شریعت»، «بسط تجربه نبوی»، «معنویت و عقلانیت» و غیره مطرح شده اند مخالفت های زیادی را برانگیخته اند. مخالفان این روشنفکران که طیف بزرگی از صاحبنظران مانند فیلسوفان اسلامی و متکلمان و فقیهان و عالمان متعارف دینی را شامل می شود معتقدند این نظریات اساسا بساط دین و دینداری را جمع می کند و حجیت و قرآن و متون معتبر دینی را منتفی می سازد. این انتقادات و موارد مانند آن از جمله مسائلی است که بحث درباره آنها از ابتدای حضور این جریان آغاز شد و همچنان نیز ادامه دارد. این نظریات به سبب آنکه واجد هویتی فلسفه اند تمام ابعاد شناخت و تفسیر ما از دین را تغییر می دهند و جهانِ دین ما را متحول می سازند. اساسا یکی از دلایل چالش بر انگیز بودن این نظریات این است که به علت تسری آنها در حوزه های مختلف همچون سیاست و مخالفت آنها با نظریه سیاسی دینی رایج، همواره در سطحی از اهمیت قرار می گرفتند که موافق و مخالفشان را مجبور به اظهار نظر و یا دفاع و نقد می کردند. البته گستره نفوذ این نظریات تنها عرصه سیاسی نبوده و ابعادی مانند فقه، اخلاق، حقوق و ... را نیز در بر می گیرد. در این درس-گفتگو تلاش خواهد شد با مرور این نظریات اصلی جریان روشنفکری دینی ارزیابی و نقد آنها را نیز از زبان مخالفانشان بشنویم.

در این درس-گفتگو چه می‌گذرد؟ معمولا برای همه ما پرسش هایی از ین قبیل به وجود آمده است: «آیا این حکم دینی غیر عقلانی نیست؟ آیا این حکم شرعی با عقل سلیم موافق است؟ آیا اسلام حقوق بشر را می پذیرد؟ آیا همه انسان ها در اسلام مساوی هستند؟ آیا حقوق اقلیت های دینی در اسلام رعایت شده است؟ آیا مجازات های اسلامی خشونت آمیز نیستند؟ آیا زن ها و مردها در اسلام حقوق برابری دارند؟ و ...» اینها برخی سوالاتی است که گاه و بی گاه در ذهن ما پر رنگ شده اند و احتمالا به آنها اندیشیده ایم و شاید هم کمی درباره­شان مطالعه کرده باشیم. اما اگر بخواهیم همه این موضوعات را ذیل عنوان واحدی قرار دهیم می توان آن را «نسبت دین و اخلاق» نامید. متفکرانی که در این حوزه صاحبنظر هستند تلاش می کنند پاسخ هایی به این سوالات ارائه دهند، البته از راههای مختلف: برخی معتقدند ایرادات اخلاقی عیانی در برخی احکام شرعی و دینی که توسط علمای دین اعلام می شود وجود دارد که نشان دهنده ایرادی در استنباط این احکام است. پس با توجه به اینکه قطعا خداوند دستور به امر غیر اخلاقی و غیر انسانی نمی دهد باید این احکام را نقادی کرد و احکام اخلاقی ای جانشین آنها نمود. در مقابل برخی معتقدند گرایش ما درباره غیر انسانی بودن برخی احکام و اعتقادات اسلامی ناشی از گمان ها و احتمالات کم ارزشی است که هیچ گاه توان خدشه وارد کردن به ایمان و اعتقاد راسخ ما به صحت روایات و آیات اسلامی ندارد و در خصوص سوالاتی که این احکام صریح اسلامی برآمد از آیات و روایات را به چالش می طلبد باید به دنبال حکمتی بود که این احکام در پرتو آن حکیمانه می گردند، نه در پی تغییر حکم. در هر صورت با این نظرات و نظرات دیگری که در این حوزه وجود دارد طیف بزرگی از دیدگاه ها پدید می آید که تلاش می کنند پاسخی برای سولات یاد شده فراهم کنند. در یک دیدگاه کلان تر این دیدگاه ها در باب «نسبت دین و اخلاق» مبتنی بر یک «فلسفه دین» و «فلسفه اخلاق» است که به صورت کاملا ویژه ای دیدگاه ما درباره دین را معین می کنند و تفسیر ما از دین را با خود متناسب می سازند. بنابراین می توان گفت تامل در چنین موضوعی علاوه بر تعیین تکلیف بسیاری از پرسش های ما، سازنده ابعاد وسیعی از دیدگاه ما درباره دینی و چیستی و قلمرو آن است. ما در این درس-گفتگو به همراه دو نفر از اساتید که تا حدی نماینده دو دیدگاه یاد شده هستند، به این موضوع خواهیم پرداخت.

در این درس-گفتگو چه می‌گذرد؟ برخی از اندیشمندان و از جمله دکتر کچویان حکومت دینی را جایگزینی ضروری برای تمدن غرب و مدرنیته و در تقابل آشکار با آن می بینند. به عبارتی در این دیدگاه ها نقد غرب و بنیان های معرفتی، فرهنگی و اقتصادی آن است که نقش حکومت دینی را با معیارهایش بیش از پیش روشن می نماید. نقد تمدن غرب جزء لاینفک این دیدگاه در تبیین تمدن اسلامی است و همواره حکومت اسلامی بنیانی جدید برای افکندن تمدن نوین در جهان دیده می شود. محور های نقد این دیدگاه نسبت به تمدن غرب عناصری همچون سوبژکتیویسم، تقدس زدایی، سرمایه داری و ... است و حکومت اسلامی و تمدن اسلامی در پی تعریف عناصری در تقابل با این عناصر مدرن است. اما علی رغم نگرش انتقادی نسبت به تمدن غرب، برخی دیدگاه ها از جمله دیدگاه دکتر عبدالکریمی امکان تاسیس حکومت دینی (با خوانش رایج و موجود) در این جهان را بر نمی تابند و آن را ممکن نمی بینند. از نظر دکتر عبدالکریمی حکومت دینی در معنای رایج آن یک نگاه کلامی و ایدئولوژیک است که به هیچ عنوان امکان پیاده سازی در جهان مدرن و سکولار معاصر را ندارد و تنها منجر به تولید خشونت می گردد.

بخش‌هایی از درس‌گفتارهای تأثیر دین در منش آدمی: انسانی که در زندگی این جهانی، کارهای خوب و بد انجام می‌دهد، وقتی می‌میرد، پاداش و کیفرهایی که در آن جهانِ دیگر، به او داده می‌شود، حال آیا این پاداش و کیفرها، قراردادی است یا طبیعی؟ رأی ما این است که طبیعی است و هیچ‌گونه قراردادی در کار نیست. مراد این است که اگر انسانی کار بدی در این دینا انجام می‌دهد، خودش دارد با دست خود، ضربتی به خود، وارد می‌کند. انسانی که می‌میرد، درواقع او را به‌خاطر این ضربت، به جهنم نمی‌برند؛ بلکه ضربت را در حالی به خود وارد کرده است که توجه به آن ضربت نداشته است، وقتی می‌میرد متوجه می‌شود که چه ضربتی داشته به خود می‌زده است. اعتقاد بسیاری و از جمله بنده در این است که وقتی ما می‌میریم ما را کشان‌کشان به جهنم نمی‌برند یا دعوت به بهشت نمی‌کنند. وقتی می‌میریم خود را در جهنم می‌یابیم یا خود را در بهشت می‌بینیم، طبیعتاً یا تکویناً. اعتقاد بنده بر این است که وقتی می‌میریم، به جای کشیده نمی‌شویم و به جایی نیز دعوت نمی‌شویم، فقط اگر بهشتی می‌زیسته‌ایم، در اینجا وقتی می‌میریم ، ناگهان به بهشتی بودن خود پی می‌بریم و اگر در این دنیا، جهنمی می‌زیسته‌ایم، ناگهان پی می‌بریم که جهنمی هستیم و این معنایش این است که نتیجه آن طبیعی است. اگر نتیجه طبیعی است، آن سه اثر نتیجه طبیعی باید در اینجا مترتب شود. اول این بود که نتایج طبیعی کم و بیش پذیر نیست، اگر این هم نتیجه طبیعی باشد، لذا کم و بیش بشو نیست؛ بلکه باید مدار و مسیر خودش را طی کند. اگر دستتان سوخته است، برای اینکه دردش کم شود، باید طول بکشد و هر چه مدت زمان بگذرد، این درد کم‌تر می‌شود و بعد از ۷ الی ۸ ساعت دیگر احساس دردی نمی‌کنید؛ اما بالاخره قراردادی نیست که بتوان با یک امر و نهی، این درد را از خودتان بگیرید. دین از مخترعاتِ انسان است. منظور از مخترع بودن دین، جعلی بودن آن نیست؛ بلکه بدین معناست که مثل خط و زبان می‌ماند، تا بشر به دین، احساس نیاز نکند، دین به‌وجود نمی‌آید یا اگر هم به‌وجود آمد، زمانی‌که به آن احساس نیاز نکنند، از بین خواهد رفت. البته اینکه دین از مقولۀ مخترعات است، هیچ وهنی برای دین به‌حساب نمی‌آید. اگر مخترع بودن زبان، برای زبان وهن است؛ پس مخترع بودن دین نیز برای دین، باید وهن به‌حساب آید، آن نیست و به‌تبع این هم نیست. لذا تا هر مرحله، از مراحل تاریخ که دین وجود دارد، باید بفهمید هنوز بشر به دین، احتیاج دارد. همان‌طور دربارۀ خط، تا وقتی در جهان هست، باید یقین کنید بشر به خط احتیاج دارد و از غیر از خط، آن احتیاج، برآورده‌شدنی نیست. تا وقتی هم که دین وجود دارد، بدانید نیازی هست که آن نیاز هنوز هم از دین برآورده می‌شود. یعنی اولاً نیازی هست که دین آن‌را برمی‌آورد و ثانیاً هیچ پدیدۀ دیگری آن نیاز را مثل دین برآورده نمی‌کند. وگرنه دلیل نداشت دین وجود پیدا بکند و به وجود خود ادامه بدهد. معنای شفاعت این است که به‌نحو تکوینی – طبیعی – یکسری اِنعام‌هایی از مجرای بزرگان دینی و عرفانی و عالمان اخلاق از طرف خدا بلااستثناء به همه بندگان می‌شود. مثال می‎زنم. خدای متعال را نفوذ بالله به‌عنوان مخزن آبی در نظر بگیرید که پر از آب است و آب را نماد بر همه انفضال‌ها، انعام‌ها تفضلاتی که خداوند متعال به هر یک از بندگان خودش بلااستثنا دارد. فرض کنید خود این منبع، یک سلسله مجراهایی داشته باشد که این آب‌ها از طریق این مجراها، به بیرون نفوذ بکنند. هر یک از این مجراها، را نعوذبالله یکی از بزرگان دین، اولیا و انبیاء، مردان پاک خدا بدانید. خدای متعال، نظام تکوینی را چنان تصویر کرده است که انعام‌ها و افضال‌های او گاهی اگر نگوییم همیشه، از طریق یک مجراهایی به بندگان خدا می‌رسد. هر نعمتی از هر مقوله‌ای باشد، از طریق یک مجرایی به بندگان خدا می‌رسد. این مجراها به روی همه انسان‌ها گشوده شده است؛ یعنی این مجراها اختصاصی کسی نیست، مثلاً برای استفاده مردان یا فقط زنان یا فقط شیعیان یا فقط سنیان و قس‌علی‌هذا؛ بلکه برای استفاده همه انسان‌ها نصب شده است، منتهی یک اختصاصی از ناحیه خود ما پیدا می‌کند و آن اختصاص این است که هر کسی که بخواهد استفاده کند، باید دست بگیرد و این شیر را باز کند. شفاعت یعنی انسان کاری کند که به‌وسیله آن کار، آن شیر به سویش باز شود، هر کسی در هر کیشی، آئینی، قومی، قبیله‌ای کاری کرد که چنان است که می‌تواند شیر را باز کند، آن شیر برای او باز شده است. وقتی‌که ما این شیرها را با اعمال خودمان بر روی خود بسته‌ایم، می‌آییم کنار می‌ایستیم و چاپلوسی خود شیر را می‌کنیم! و این همان چاپلوسی حضرت امام حسین (ع) است، چاپلوسی حضرت علی‌بن‌ابیطالب (ع) است، چاپلوسی هر مرد خدایی است.

این درسگفتار درباب دین پژوهی، منشاء و خاستگاه دین، تعارض علم و دین، اعتقاد به روح، جاودانگی، نظریات یونگ، فروید، داروین، مارکس و... است.